نقش تاریخ و جغرافیا در تفسیر و رمزگشایی از آیات 18 و 19 سوره سبأ

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 28، شماره 71، شهریور 1401، صفحه 70-94   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حمزه قربانی^{* 1}؛ محسن توکلی²

¹دکترای فیزیک، گروه فیزیک، دانشگاه پیام نور تهران و دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه قرآن و حدیث، دانشگاه المهدی مهر اصفهان،اصفهان، ایران

²استادیار و پژوهشگر پسادکتری، گروه قرآن و حدیث، دانشگاه المهدی مهر اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

تأثیر گذاری بهتر آیات قرآن کریم بر مخاطبان، مستلزم تصویر سازی روشن از آنها است و این مهم در قصص تاریخی قرآن با بهره گیری از علوم تاریخ و جغرافیا انجام می‌گیرد. از جمله‌ی این قصص، قصه‌ی عبرت آموز قوم سبأ در سوره‌ی سبأ است. سبأ و سبئیان در تحقیقات مختلفی مورد بررسی قرار گرفته‌اند، امّا تا کنون هیچ تحقیقی در مورد شهرهای مبارک (الْقُرَى الَّتى بَارَکْنَا) و شهر و روستاهای نمایان (قُرًى ظَاهِرَة) در آیات 18و19 این سوره، صورت نگرفته و در تفاسیر مختلف تنها گمانه‌زنی‌هایی در مورد مکان‌های مذکور در این دو آیه انجام شده که تا کنون بررسی علمی نشده‌ است. این پژوهش به کمک اسناد تاریخی ـ جغرافیایی و همچنین اصول عقلی، با بررسی علمی مناطق ذکر شده در این دو آیه، تصویر روشنی از آیات ارائه داده و به این نتیجه رسیده است که مناطق مورد نظر در این دو آیه، نمی تواند فاصله بسیار دوری از سرزمین اصلی سبأ داشته باشد و به احتمال زیاد، قرآن به مناطق حومه‌ی شهر مأرب امروزی در یمن اشاره کرده است.

کلیدواژه‌ها

تفسیر قرآن؛ جغرافیای تاریخی قصه های قرآن؛ قوم سبأ

مراجع

منابع
منابع فارسی
۱ .ابوالفتوح رازی، حسین بن علی )۱۴۰۸ق(، تفسیر روض الجنان و روح الجنان فی
تفسیرالقرآن، ج۱6 ،آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسالمی.
2 .باقرزاده فالح، علی )۱397ش(، اهمیت توجه به جغرافیا در تحلیل رویدادهای تاریخی قرآن
کریم؛ مطالعهی موردی: موقعیت جغرافیایی مدین شعیب، مجله تاریخ و فرهنگ، شماره2-۱۰۱ ،
.9۸-۸5 ص
3 .بروجردی، سید ابراهیم )۱39۴ش(، تفسیر جامع، ج5 ،تهران، انتشارات عصر ظهور.
۴ .بینش، عبدالحسین )۱3۸9ش( ، آشنایی با تاریخ تمدن اسالمی، تهران، انتشارات زمزم.
5 .بینش، عبدالحسین )بی تا(، مقایسه دوره جاهلیت و اسالم، مرکز تعلیمات اسالمی واشنگتن.
6 .جرجانی، ابوالمحاسن حسین بن حسن )۱3۴۱ش(، جالء األذهان و جالء األحزان، ج۸ ،تهران،
انتشارات دانشگاه تهران.
>92 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 7۱ ،سال بیست و هشتم، بهار و تابستان ۱۴0۱ ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 71, year 28, Spring & Summer 2022
7 .حسینی، حسین )۱3۸۰ش(، قصه های قرآن بر اساس تفسیر نمونه، انتشارات دار الکتب
االسالمیه.
۸ .حسینی شاهعبدالعظیمی، حسین بن احمد )۱۴۰۴ق(، تفسیر اثنا عشری، ج۱۰ ،انتشارات میقات.
9 .خانمی، سید جواد )۱39۰ش(، بررسی اهمیت جغرافیایی سرزمین احقاف در قرآن، مجله
مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، شماره 5 ،ص 59-72.
۱۰ .عباسی جامد، مسعود )۱3۸6ش(، قوم سبا و سد مأرب، بشارت، شماره 59.
۱۱ .قرشی، سید علی اکبر )۱377ش(، تفسیر احسن الحدیث، ج ۸ ،تهران، چاپ و نشر بنیاد بعثت.
۱2 .کاشانی، مال فتح اله )۱35۱ش(، تفسیر منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، ج7 ،تهران،
انتشارات علمیه.
۱3 .مدرسی، سید محمد تقی )۱377ش(، تفسیر هدایت، ج۱۰ ،آستان قدس رضوی.
۱۴ .مکارم شیرازی، ناصر )۱3۸7ش(، تفسیر نمونه، جلد6 ،تهران، دارالکتب االسالمیه.
۱5( --- ،---------- .۱3۸7ش(، تفسیر نمونه، ج۱۸ ،تهران، دارالکتب االسالمیه.
۱6 .مال حسین واعظ کاشفی )۱369ش(، تفسیر مواهب علیة، تهران، چاپخانه اقبال .
منابع عربی
۱7 .ابوحمزه ثمالى، ثابت بن دینار )۱۴2۰ق(، تفسیر القرآن الکریم) ثمالی(، لبنان- بیروت، دار
المفید.
۱۸ .الراغب األصفهانی )۱۴۱2ق(، المفردات فی غریب القران، جلد ۱ ،بیروت، لبنان.
۱9 .الشیخ الطوسی )۱۴۰9ق(، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ۱7 ،بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
2۰ .الفراهیدی، الخلیل بن أحمد )۱۴۰9ق(، العین، جلد 5 ،قم، موسسه دار الهجره.
2۱ .الیوسفی غروی، الشیخ محمد هادی )۱۴۱7ق(، موسوعة التاریخ االسالمی، ج ۱ ،قم، مجمع
الفکر االسالمی.
22 .بیومی مهران، محمد )بی تا(، دراسات فی تاریخ العرب القدیم، دار المعرفه الجامعیه الطبعه.
23 .ثعلبى، احمد بن محمد )۱۴22ق(، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، لبنان- بیروت،
دار إحیاء التراث العربی.
2۴ .حقی بروسوی، اسماعیل )۱۴۰5ق(، تفسیر روح البیان، ج7 ،بیروت، دار الفکر.
25 .دروزه، محمد عزه )۱۴2۱ق(، التفسیر الحدیث: ترتیب السور حسب النزول، لبنان- بیروت، دار
الغرب اإلسالمی.
نقش تاریخ و جغرافیا در تفسیر و رمزگشایی از آیات ۱۸ و ۱9 سوره سبأ
26 .زمخشری، محمود بن عمر )۱۴۰7ق(، الکشاف عن حقائق غوامض للتنزیل، لبنان-بیروت،
دارالکتاب العربی.
27 .سبزواری، محمد )۱۴۰2ق(، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، بیروت، دار التعارف
للمطبوعات.
2۸ .سمرقندی، نصر بن محمد )۱۴۱6ق(، تفسیر سمرقندی )بحرالعلوم(، بیروت، دار الفکر.
29 .شوکانی، محمد )۱۴۱۴ق(، فتح القدیر، ج۴ ،دمشق دار ابن کثیر.
3۰ .طباطبایی، سید محمد حسین )۱363ش(، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱6 ،دار الکتب االسالمیه
.
3۱ .طبرانى، سلیمان بن احمد )2۰۰۸م(، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم) الطبرانى(، اردن-
اربد، دار الکتاب الثقافی.
32 .طبرسی، فضل بن حسن )۱33۸ش(، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۸ ،تهران، مکتبه العلمیه.
33 .طبرى، محمد بن جریر )۱۴۱2ق(، جامع البیان فى تفسیر القرآن) تفسیر الطبرى(، لبنان-
بیروت، دار المعرفۀ.
3۴ .طوسى، محمد بن حسن )۱۴۱7ق(، التبیان فی تفسیر القرآن، لبنان- بیروت، دار إحیاء التراث
العربی.
35 .فخررازی، محمد بن عمر )۱۴2۰ق(، التفسیرالکبیر )مفاتیح الغیب(، لبنان- بیروت، دار إحیاء
التراث العربی.
36 .قرطبى، محمد بن احمد. )۱36۴ش(، الجامع ألحکام القرآن، ایران- تهران، ناصر خسرو.
37 .قزوینی، عمادالدین زکریا بن محمد بن محمود )۱3۸۰ق(، آثار البالد و اخبار العباد، بیروت.
3۸ .کرباسى، محمدجعفر )۱۴22ق(، إعراب القرآن، ج6 ،بیروت، دار و مکتبه الهالل.
39 .ماوردى، على بن محمد )بی تا(، النکت و العیون تفسیر الماوردى، لبنان- بیروت، دار الکتب
العلمیۀ، منشورات محمد علی بیضون.