مواجهۀ قرآن با برده داری در سیر خطی نزول

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 11، دوره 28، شماره 71، شهریور 1401، صفحه 256-275   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

احمد ربانی خواه^{* 1}؛ فرزاد دهقانی²؛ محمد علیمحمدی³

¹استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

²استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حکیم سبزواری

³دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

قرآن آخرین کتاب وحیانی و معجزه فرازمانی و فرامکانی دین اسلام است که با نزول آن سنت­های جاهلی ریشه کن شد و فرهنگ اصیل وحیانی جایگزین آن شد. یکی از اصلی­ترین شاخصه­های قرآن در مبارزه با سنت­های جاهلی، نگاه تدریجی در سیر خطی نزول است و این مهم به سبب توجه به مقتضیات زمان، مخاطبان و در نهایت تثبیت احکام است. یکی از این موضوعات، مسئله برده­داری و احکام مربوط به آن است که پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و ابزار گردآوری کتابخانه­ای- استنادی به دنبال پاسخ به این پرسش­ها است که چرا قرآن یک­باره حکم به آزادی بردگان نداده است؟ و قرآن در سیر خطی نزول خود آزادی بردگان را چگونه به تصویر کشیده است؟ یافته­های پژوهش حاکی از آن است که حکم تدریجی آزادی برده بر پایه شرایط آن روز جامعه صادر شده و  برای جلوگیری از بر هم خوردن نظم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جامعه آن روز بوده است. مواجهۀ قرآن با برده­داری در سه مرحلۀ نخست، میانی و نهایی پی­ریزی شده است. مرحلۀ نخست متضمن چهار گام: شوق انگیزی برای آزادسازی بردگان، عزیز و محبوب نمودن یک برده، دعوت به برابری میان مالکان و بردگان و مجوز ازدواج کنیزان با مردان آزاد می­باشد. مرحلۀ میانی دربردارندۀ چهار گام: هزینه کردن دارایی برای آزادی بردگان از مصادیق نیکی، برتری اجتماعی بردگان مؤمن بر مشرکان آزاد، آزادی برده به دست پیامبر اکرم (ص)، بالا بردن مقام کنیزان مؤمن و بیان جزئیات ازدواج آنان است. مرحلۀ نهایی در پنج گام: آزادسازی بردگان مؤمن، جریمه و انواع کفّارات، آزادی بردگان با مکاتبه، آزاد کردن یک برده و آزادسازی بردگان به عنوان یکی از مصارف زکات به انجام می­رسد. در نهایت بردگان از شهروند فرودین، به انسان­های آزادی تبدیل شدند که ملاک برتری تقوا بوده است.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ بردگان؛ رفتار؛ آزادی؛ نزول؛ سیر تدریجی احکام

مراجع

نابع
قرآن کریم، ترجمه محمدمهدى فوالدوند.
۱ .آمدی، عبدالواحد التمیمی)۱۴۰7ق(، غررالحکم و درر الکلم، موسسه االعلمی للمطبوعات،
بیروت.
۲ .ابن عاشور، محمد الطاهر)۱۴۲۰ق(، تفسیر التحریر و التنویر، الطبعۀ األولی، مؤسّسۀ التاریخ،
بیروت.
۳ .ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، قم، ادب، چاپ اول.
۴ .انصاریان، حسین)بی تا(، تفسیر حکیم، دار العرفان، قم، چاپ اول.
5 .ثقفى تهرانى، محمد)۱۳9۸ق(، روان جاوید در تفسیر قرآن مجید، برهان، تهران، چاپ دوم.
۶ .جرجانى، ابوالفتح بن مخدوم)۱۳۶۲ش(، تفسیر شاهى او آیات األحکام)جرجانى(، نوید،
تهران، چاپ سوم.
7 .جعفرى، یعقوب)۱۳7۶ش(، تفسیر کوثر، موسسه انتشارات هجرت، قم، چاپ اول.
۸ .حجتی سید محمدباقر)۱۳۶۰ش(، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، دفتر نشر فرهنگ اسالمی .
9 .حویزى، عبدعلى بن جمعه)۱۴۱5ق(، تفسیر نور الثقلین، اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم.
۱۰ .ربانی خواه، احمد)۱۳۸۸ ،)نقش زمان در فهم قرآن، سبزوار :انتشارات امید مهر، چاپ اول.
۱۱ .رضایى اصفهانى، محمدعلى)۱۳۸7ش(، تفسیر قرآن مهر، قم، چاپ اول.
۱۲ .رضوانی، علی اصغر)۱۳۸5ش(، پیامبر اعظم و جهاد و برده داری، قم :مسجد مقدس
جمکران.
۳ گام یازدهم آزاد کردن یک برده، کفّاره ظهار مجادله
گام دوازدهم
آزادسازی یک برده یکی از کفّارههای شکستن
سوگند
۸9 مائده
گام سیزدهم آزادسازی بردگان یکی از مصارف زکات توبه ۶۰
مواجهۀ قرآن با برده داری در سیر خطی نزول
۱۳ .زمخشرى، محمود بن عمر)۱۴۰7ق(، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون األقاویل
فى وجوه التأویل، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم.
۱۴ .صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی)۱۳۸۰ق(، علل الشرایع، منشورات المکتبۀ الحیدریۀ .
۱5 .طباطبایى، محمدحسین)۱۳9۰ق(، المیزان فی تفسیر القرآن، موسسه االعلمی للمطبوعات،
بیروت، چاپ دوم.
۱۶ .طبرسى، فضل بن حسن)۱۳7۲ش(، تفسیر مجمع البیان، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم.
۱7 .طوسى، محمد بن حسن)بیتا(، التبیان فی تفسیر القرآن، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ
اول.
۱۸ .فضل اهلل، محمد جواد)۱۳۸۲ش(، تحلیلى از زندگانى امام رضا)علیه السالم(، مترجم سید
محمد صادق عارف، بنیاد پژوهشهاى اسالمى آستان قدس رضوى، مشهد، چاپ هفتم.
۱9 .فضلاهلل، محمد حسین)۱۴۱9ق(؛ من وحی القرآن، الطبعۀ الثانیۀ، دارالمالک، بیروت.
۲۰ .فیض کاشانی، مالمحسن)۱۴۱۶ق(؛ تفسیر صافی، قم، الهادی.
۲۱ .قدوسی، زهرا)۱۳9۸« ،)بررسی تحول فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی »بردهداری« در اسالم«، دو
فصلنامه تخصصی اندیشه قرآنی، سال ششم، شماره۱۱ ، صص ۶۱-۸۴.
۲۲ .قرائتى، محسن)۱۳۸۸ش(، تفسیر نور، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن، تهران، چاپ اول.
۲۳ .قرشى بنابى، علىاکبر)۱۳75ش(، تفسیر احسن الحدیث، بنیاد بعثت، مرکز چاپ و نشر، تهران،
چاپ دوم.
۲۴ .قمی، علی بن ابراهیم)۱۴۰۴ق(؛ تفسیر قمی، تحقیق طیب موسوی، قم، دارالکتاب.
۲5 .مطهرى مرتضی)۱۳۸9 ،)مجموعه آثار)جلد۲5 ،) انتشارات صدرا.
۲۶ .مطهرى مرتضی)۱۳99 ،)مجموعه آثار)جلد۲۶ ،) انتشارات صدرا.
۲7 .مکارم شیرازی، ناصر)۱۳7۱ش(، اسالم و آزادی بردگان، قم :نسل جوان.
۲۸ .مکارم شیرازی، ناصر)۱۳7۱ش(، تفسیر نمونه، دار الکتب اإلسالمیۀ، تهران، چاپ ۱۰.
۲9 .منتسکیو)بیتا(؛ روح القوانین، ترجمه علی اکبر مهتدی، تهران : انتشارات امیرکبیر، چاپ۱۳.
۳۰ .مهر پور، حسین، رحمن زاده، کلثوم)۱۳9۶« ،)کنکاشی در مفهوم بردگی در اسالم با توجه به
مقتضیات جهان معاصر«، جستارهای حقوق عمومی، سال اول، شماره۲ ، صص ۱۴۴-۱۲۱.
۳۱ .میبدى، احمد بن محمد)۱۳7۱ش(، کشف االسرار و عدة االبرار، امیر کبیر، تهران، چاپ پنجم.