رهیافت های تاریخی هجرت نبوی(ص) در تبیین مولفه های اجتماعی و سیاسی تمدن سازِ قرآن

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 15، دوره 28، شماره 71، شهریور 1401، صفحه 344-372   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

سعید حمیدی^*

استادیار گروه معارف اسلامی، واحد مهاباد، دانشگاه آزاد اسلامی، مهاباد، ایران.

چکیده

بررسی رهیافت های تاریخی عصر پیامبر(ص) با هدف تبیین مولفه های تمدن سازِ قرآن، پایدارترین الزامات اجتماعی و سیاسیِ جوامع اسلامی را پیش روی متفکران و سیاست گذاران قرار می دهد. اهمیت این مطالعه زمانی دو چندان خواهد بود که اذعان گردد، نیل به پیشرفت مقبول و تمدن مطلوب که از آرزوهای مکتوم و یا مصرّح مصلحان و خیرخواهان اسلامی می باشد، بدون بازکاوی ارزشهای مدنیِ منبعث از دوره هجرت نبوی(ص)، تلاشی کم ثمر و گاهاً بی اثر خواهد بود. لذا این پژوهش توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخ بدین سوال اصلی است که کدامیک از رهیافت های تاریخی مقارن با هجرت نبوی(ص)در تبیین مولفه های اجتماعی و سیاسی تمدن ساز قرآن نقش آفرینی داشتند؟ باستناد آیات الهی و مراجعه به منابع کتابخانه ای نتایج نشان می دهد مقارن با هجرت رسول الله(ص)، لزوم تغییر بنیادین و همسو با مولفه های اجتماعی و سیاسی تمدن سازِ قرآن در تحقق جامعه نبوی(ص) ناگزیر می نمود؛ بنابراین در اندک زمانی تحولاتی همچون لغو تعرب و تقویت تعلق اجتماعی با اتکاء به تحضر و نسخ امتیازات قبائل، حیاتی نوین مبتنی بر نظام شهرنشینی را به ارمغان آورد؛ بطوریکه ضمن دعوت به برابری مدنی، با خلق مفهوم امت اسلامی در سایه اخوت و تدوین قانون اساسی با هدف مسئولیت پذیری شهروندان، انتظام اجتماعی جایگزین زندگی بَدوی گردید. سرانجام تامین امنیت با تعیین مرزهای جغرافیای سیاسی و ضرورت کسب دستآوردهای عزت طلبانه برای مومنین، مولفه های تمدن سازِ قرآن را در ساختار سیاسی نوبنیان تقویت نمود.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ هجرت نبوی(ص)؛ رهیافت های تاریخی؛ مولفه های اجتماعی و سیاسیِ تمدن ساز

مراجع

منابع
قرآن کریم
۱ .ابن حجر عسیقالنی)۱۰۴3ق(، فتح الباری بشررح صررحیح البخاری، التزام عبدالرحمن محمد،
بیروت، دار احیاء.
۷ .ابن حنبل، احمد)بی تا(، المسند، بیروت، دارصادر.
4 .ابن خلدون، عبدالرحمن)بی تا(، تاریخ ابن خلدون، عبدالمحمد آیتی، تهران، موسیسه مطالعات
و تحقیقات فرهنگی
۰ .ابن شییمائل قطیعی البغدادی، عبد المومن)۱۰۱۷ق(، مراصررد االطالع علی مسررمام اةمکن و
البقاع، بیروت، دارالجلیل.
5 .ابن عاشور، محمد طاهر)بی تا(، التحریر و التنویر، بیروت، ماسسه التاریخ العربی.
۰ .ابن کثیر، ابوالفداءاسماعیل بن کثیر دمشقی)۱۰۴3ق(، السیرة النبوی ، تحقیق مصطفی عبدالواحد،
بیروت، دارالمعرفۀ.
۲ .ابن منظور، ابوالفضل محمد بن مکرم)۱۰۱۰ق(، لسان العرب، بیروت، دارصادر.
3 .ابن نجار، حافظ بن محمود)۱۰۴۱ق(، مخبار المدین الرسرول ، تحقیق صالح محمد جمال، مکه،
مکتبۀ الثقافۀ.
8 .ابن هشیام ، ابومحمد عبدالملک )۱45۰ق(، السیرة النبویه، تحقیق محی الدین عبدالحمید، قاهره،
انتشارات المدنی.
۱۴ .اشپولر، برتولد)۱4۰۰ش(، جهان اسالم، ترجمه قمر آریان، تهران، امیر کبیر.
۱۱ .براند، روبرت هیلن)۱434ش(، معماری اسرالمی، شرکل، کارکرد، معنی.ترجمه باقر آیت اهلل
زاده شیرازی، تهران، روزبه.
۱۷ .بالذری، احمدبن یحیی بن جابر)۱48۰ق(، االنسرراب االشرررا ، محمد باقر نحمودی، بیروت،
موسسه االعلمی للمطبوعات.
۱4 .ترنر، برایان اس)۱43۴ش(، وبر و اسررالم، ترجمه حسییین بوسییتان، قم، پژوهشییکده حوزه و
دانشگاه.
۱۰ .جان احمدی، فاطمه)۱48۰ش(، تاریخ فرهنگ و تمدن اسالمی، تهران، دفتر نشر معارف.
رهیافت های تاریخی هجرت نبوی)ص( در تبیین مولفه های اجتماعی و سیاسی تمدن سازِ قرآن
۱5 .جعفریان، رسیییول)۱4۲4ش(، تاریخ تحول دولت و خالفت، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات
اسالمی.
۱۰ .حتّی، فیلیپ خلیل)۱4۰۰ش(، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات آگاه.
۱۲ .حرّ عاملی، محمد بن حسیین) ۱۰۴4ق(، تفصریل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه ،
قم، موسسه آل البیت.
۱3 .خامنه ای، علی)بی تا(، درس هایی از نهج البالغه، تهران، انتشارات سید جمال.
۱8 .خویی، ابوالقاسم )۱88۰م(، البیان فی تفسیر القرآن، نجف، مطبعۀ االداب.
۷۴ .دورانیت ، وییل )۱4۲3ش(، تاریخ تمدّن، ترجمه احمد آرام، تهران، مرکز انتشیییارات علمی و
فرهنگی.
۷۱ .دهخدا، علی اکبر)۱4۲۲ش(، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.
۷۷ .دیاربکری، شیخ حسین)بی تا(، تاریخ الخمیس فی احوال منفس النفیس، بیروت، دارصادر.
۷4 .ذهبی، شییمس الدین)۱884م(، تاریخ االسررالم، به کوشییش عمر عبدالسییالم تدمری ، بیروت،
دارالکتب العربی.
۷۰ .روشه، گی)۱4۲۴ش(، تغییرات اجتماعی، ترجمه منصور وثوقی، تهران، نشر نی.
۷5 .رفیع پور، فرامرز)۱4۲۲ش(، آناتومی جامعه مقدمه ای بر جامعه شررناسرری کاربردی، تهران،
شرکت سهامی انتشار.
۷۰ .زرگری نژاد، غالمحسین)۱43۱ش(، تاریخ تحلیلی اسالم، قم، انجمن معارف اسالمی.
۷۲ .ساروخانی، باقر)۱4۲۴ش(، درآمدی بر دائرة المعار علوم اجتماعی، تهران، کیهان.
۷3 .سمهودی، علی بن عبداهلل)۱4۲۰ق(، وفام الوفام، تحقیق محی الدین عبدالحمید، القاهره.
۷8 .سمیح، عاطف)۱4۲8ش(، محمد در مدینه، ترجمه محمد انصاری، تهران، جام.
4۴ .شیریف قرشی ، باقر)۱43۲ش(، زندگانی پیامبر اعظم)ص(، هاشمی تبار، مشهد، بنیاد پژوهش
های اسالمی.
4۱ .صادقی تهرانی، محمد)۱4۰5ش(، الفرقان فی تفسیر القرآن و السن ، قم، فرهن اسالمی.
4۷ .طبری، ابوجعفر محمد بن جریر)۱۰۱5ق(، تاریخ طبری، چاپ چهارم، بیروت، موسسه االعلمی
للمطبوعات.
44 .عبدالجلیل، .م.)۱4۰4ش(، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه آ.آذرنوش، تهران، امیر کبیر.
4۰ .عبدالستّار، عثمان محمد)۱4۲۰ش(، مدینه اسالمی، ترجمه علی چراغی، تهران، امیر کبیر.
>4۱3 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۱۷ ،سال بیست و هشتم، بهار و تابستان ۷3۴۷ ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 71, year 28, Spring & Summer 2022
45 .علیخانی، علی اکبر)۱43۰ش(، »تحلیل سیاسی جنگهای پیامبر)ص( راهبردی برای امروز«، مجله
پژوهش نامه علوم سیاسی، شماره دوم.
4۰ .عمید زنجانی، عباسییعلی)۱4۰۰ش(، اسررالم و همزیسررتی مسررالمت آمیز، تهران، دارالکتب
االسالمیۀ.
4۲ .فیرحی، داوود)۱435ش(، »دولت-شرهر پیامبر «، مجله عمی پژوهشیی دانشکده حقوق و علوم
سیاسی، دانشگاه تهران، شماره ۲4.
43 .قائدان، اصغر)۱43۰ش(، تاریخ و آثار اسالمی مکه مکرمه و مدینه منوره، تهران، مشعر.
48 .مبارکفوری، صفی الرحمن)۱43۷ش(، باده ناب، محمد بهاء الدین حسینی، سنند ، کردستان.
۰۴ .مرکز فرهن و معارف قرآن)۱438ش(، دائرة المعار قرآن کریم، قم/دفتر انتشارات اسالمی.
۰۱ .مقدسی، محمد بن احمد)۱۰۱۱ق(، احسن التقاسیم، قاهره، مکتبۀ المدبولی.
۰۷ .نصر، سیدحسین)۱45۱ش(، علم و تمدن در اسالم، ترجمه احمد آرام، چاپ دوم، تهران، مرکز
انتشارات علمی و فرهنگی.
۰4 .نظری منفرد، علی)۱43۰ش(، تاریخ اسرالم رسرول اکرم از هجرت تا رحلت ، قم، انتشارات
جلوه کمال.
۰۰ .واقیدی ، ابوعبداهلل محمد بن عمر)۱۰۴5ق(، المغازی، تحقیق مارسیییدن جونز، بیروت/ادعلمی
للمطبوعات.
۰5 .والیتی، علی اکبر و همکیاران)۱48۷ش(، تقویم تراریخ فرهنرگ و تمردن اسررالم و ایران ،
تهران/امیرکبیر، چاپ چهارم، جلد یک.
۰۰ .همدانی الحازمی، أبوبکر محمد بن موسیی )۱۰۱5ق(، اةماکن مو ما اتفق لفظه وافترق مسماه
من اةمکنه، تحقیق حمد بن محمد الجاسر، بیروت، دارالیمامه.
۰۲ .یوکیچی، فوکوتساوا)۱4۲8ش(، نظریه تمدن، ترجمه چنگیز پهلوان، تهران، نشر گیو