تحوّلی تاریخی بر چرایی و چگونگی بازشناسی مصادر حدیثی نخستین مفقود

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 12، دوره 28، شماره 71، شهریور 1401، صفحه 276-291   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد شریفانی¹؛ محمد معرفت^{* 2}

¹دانشیار و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی تهران

²استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

چکیده

از اساسی‌ترین معیارهای اعتبارسنجی حدیث از نگاه پیشینیان، معیارهای منبع‌شناختی و صرفا مراجعه به کتب رجالی بوده است که باعث کنار گذاشتن بسیاری از منابع حدیثی شده است. به دنبال تحوّلی تاریخی، در پی روش‌ها و قرائن جدید جهت شناسایی مصادر حدیثی معتبر هستیم. مهم‌ترین فواید بازشناسی مصادر حدیثی نخستین را می‌توان شناسایی کتاب‌های مورد اعتماد محدثان قدیم، بررسی کلی روایات و کتاب یک راوی، شناسایی نسخ مختلف و حل تعارض روایات برشمرد. توجه به سند نقلِ مصادر نخستین در منابع رجالی، تکرار سلسلة سند منتهی به صاحب کتاب در منابع حدیثی و همخوانی موضوع روایات با عنوان کتاب مؤلف، از روش‌های تشخیص اخذ حدیث از مصادر مکتوب است. تحلیل‌های مصدرشناختی، به حداقل رساندن گمانه‌زنی‌ها، اجتناب از بیان حدس و احتمالات ضعیف و بیان چگونگی بازشناسی مصادر حدیثی مفقود به کمک ارائه قرائن هفتگانه جهت اثبات وجود یک کتاب به عنوان یک منبع مکتوب، از مهم‌ترین یافته‌ها و دستاوردهای این پژوهش است.

کلیدواژه‌ها

بازشناسی؛ مصادر حدیثی نخستین؛ بازشناسی مصادر حدیثی؛ مصادر مفقود؛ قرائن کشف مصادر مفقود

مراجع

منابع
قرآن کریم
۱ .ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على )۱3۸۰ق(، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و
أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا )تتمۀ کتاب الفهرست للشیخ الطوسی(، محقق: بحر العلوم،
محمد صادق، نجف، المطبعۀ الحیدریۀ.
۲ .ابن غضائری، احمد بن حسین)۱۴۲۲ق/۱3۶۴ش(، الرجال، محقق: حسینى، محمد رضا، قم، دار
الحدیث.
3 .ابن ندیم، محمد بن اسحاق)بی تا(، الفهرست، بیروت، دار المعرفە

۴ .أبوغالب زرارى، احمد بن محمد )۱3۶9ش(، رسالة أبیغالب الزُّراری إلى ابن ابنه فی ذکر آل
أعیَن، محقق: حسینى، محمد رضا، قم، مرکز البحوث و التحقیقات اإلسالمیۀ.
۵ .سزگین، فؤاد )۱3۸۰ش(، تاریخ نگارشهای عربی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی.
۶ .شبیری زنجانی، محمدجواد)۱۴۱9ق(، الکاتب النعمانی و کتابه الغیبه، فصلنامه علوم حدیث، سال
دوم، شماره 3 ،جمادی الثانیۀ.
7 .ــــــــــــــــــــــ)۱3۸۰ش(، نعمانی و مصادر غیبت، فصلنامه انتظار موعود، شماره ۲،
زمستان.
۸ .طوسى، محمد بن الحسن)۱39۰ق(، اإلستبصار فیما اختلف من األخبار، محقق: خرسان، حسن
الموسوى، تهران، دار الکتب اإلسالمیۀ.
9 .ــــــــــــــــــــ)۱373ش(، الرجال، قم، مؤسسۀ النشر اإلسالمی.
۱۰ .ــــــــــــــــــــ)۱۴۱۱ق(، الغیبة، قم، دارالمعارف اإلسالمیۀ.
۱۱ .ــــــــــــــــــــ)۱۴۲۰ق(، الفهرست )فهرست کتب الشیعۀ و أصولهم و أسماء المصنفین و
أصحاب األصول(، قم، مکتبۀ المحقق الطباطبایی.
۱۲ .عمادی حائری، سید محمد)۱39۴ش(، بازسازی متون کهن حدیث شیعه، قم، دارالحدیث.
۱3 .ـــــــــــــــــــــــ)۱3۸7ش(، مقایسه روش شناختی دو کتابشناسی کهن در جهان
اسالم )فهرست نجاشی و فهرست ابن اخیر(، آیینه میراث، دوره جدید، سال ۶ ،شماره 3 ،پیاپی
۴۲ ،پاییز.
۱۴ .کلینی، محمد بن یعقوب)۱۴۰7ق(، الکافی، تهران، دار الکتب اإلسالمیۀ.
۱۵ .مدرسی طباطبائی، سید حسین)۱3۸۶ش(، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، قم.
۱۶ .مسعودی، عبدالهـادی)۱3۸9ش(، آسیب شناسی حدیث، قم، انتشـارات زائر.
۱7 .معرفت، محمد)۱399ش(، مهدویتنگاری در سدههای نخستین، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
۱۸ .منتجب الدین، علی بن عبیدالل)۱3۶۶ش(ه، فهرست سماء علماء الشیعة و مصنفیهم، محقق:
محدث، جالل الدین، قم، کتابخانه آیت اهلل العظمی مرعشی نجفی )ره(.
۱9 .نجاشی، احمد بن علی)بی تا(، الرجال، قم، مؤسسۀ النشر اإلسالمی.
۲۰ .نعمانی، محمد بن ابراهیم)۱397ق(، الغیبة، مصحح: غفارى، على اکبر، تهران، صدوق.