آسیب‌شناسی نظام برنامه‌ریزی فضایی با تأکید بر رویکرد پدافند غیرعامل (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز)

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 16، دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 63، شهریور 1402، صفحه 221-233   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

افسانه رحیمی¹؛ علی پناهی^{* 2}؛ حسن احمدزاده²

¹دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

²استادیارگروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

چکیده

مقدمه: کلان‌شهر تبریز به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز جمعیتی شمال غرب ایران، در سال‌های اخیر شاهد رشد فزاینده‌ی فیزیکی و جمعیتی بسیاری بوده و با تراکم و توسعه‌ی طرح‌های اقتصادی و زیرساختی از یک‌سو و گسترش بافت‌های مسئله‌دار از سوی دیگر و همچنین ناتوانی نظام مدیریت شهری در نظم‌دهی به این مسائل، این شهر را با مشکلات عدیده و آسیب‌پذیری در مواقع بحرانی مواجه ساخته است.  در این راستا نیاز است تا با تأکید بر رویکردهایی همچون پدافند غیرعامل در برنامه‌ریزی فضایی و نظم‌دهی به نظام و ساختار جمعیتی-کارکردی به تحقق توسعه‌ی پایدار نائل آمد.
هدف: با توجه به اهمیت برنامه‌ریزی فضایی و بهره‌مندی از رویکردهایی همچون پدافند غیرعامل در راستای تحقق توسعه‌ی پایدار، هدف از پژوهش حاضر آسیب‌شناسی نظام برنامه‌ریزی فضایی کلان‌شهر تبریز با تأکید بر معیارهای پدافند غیرعامل و ارائه‌ی راهکارهایی برای دست‌یابی به الگوی مطلوب در نظام برنامه‌ریزی فضایی و تحقق توسعه‌ی پایدار می‌باشد.
روش‌شناسی تحقیق: روش تحقیق کمی با ماهیت کاربردی–توسعه‌ای می‌باشد که به‌منظور تجزیه و تحلیل داده‌ها از مدل حداقل مجذورات جزئی در نرم‌افزار Warp-PLS استفاده شده است. جامعه‌ی آماری تحقیق نیز شامل مدیران، مسئولان و کارشناسان شهری تبریز (حدوداً 1500 نفر) می‌باشد و حجم نمونه بر اساس مدل اصلاح‌شده کوکران 340 نفر برآورد شده است.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی پژوهش شامل کلان‌شهر تبریز می‌باشد.
یافته­ ها: یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که از بین شش مؤلفه‌ی مورد تأکید نظام برنامه‌ریزی با تأکید بر پدافند غیرعامل، تنها مؤلفه‌ی جمعیت با ضریب 51/0 در سطح اطمینان 95 درصد در کلان‌شهر تبریز تحقق یافته و پنج مؤلفه‌ی زیرساخت‌های حیاتی، زیرساخت‌های فیزیکی، فضاهای باز، جاده‌ها و معابر و کاربری زمین و عملکردها تحقق نیافته‌اند که ضرایب حاصل از مدل ساختاری برای این مؤلفه‌ها به ترتیب برابر با 23/0، 38/0، 32/0، 27/0 و 42/0 می‌باشد.
 نتایج: نتایج حاکی از آن است که عدم تحقق پدافند غیرعامل در برنامه‌ریزی فضایی تبریز، ناشی از نارسایی‌ها در نظام تصمیم‌گیری (یکپارچگی و سیستمی)، محتوای طرح‌ها (واقعیت‌گرایی، انعطاف‌پذیری و آینده‌نگری) و اجرا (تعهد و شفافیت) می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

برنامه‌ریزی فضایی؛ پدافند غیرعامل؛ آسیب‌شناسی؛ کلان‌شهر تبریز

مراجع

پاشازاده، اصغر و یزدانی، محمدحسن. (1397). تاب‌آوری شهری. اردبیل: انتشارات گونش نگار.

حسینی امینی، حسن؛ موسی‌زاده، حسین؛ بخشی، امیر و سارلی، رضا. (1398). سنجش آسیب‌پذیری ساختار شهری از منظر پدافند غیرعامل در زمان بحران (مطالعه موردی: شهر گمیشان). فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 14(47)، 530-509.

حسینی، سیدبهشید. (1386). تدوین معیارهای پدافند غیرعامل در معماری اماکن عمومی. تهران: مؤسسه‌ی آموزشی و تحقیقاتی پدافند غیرعامل و دانشکده­ی معماری و شهرسازی دانشگاه هنر تهران.

زیاری، کرامت‌الله. (1394). برنامه‌ریزی شهرهای جدید. تهران: انتشارات سمت.

زیاری، کرامت‌الله. (1395). اصول و روش‌های برنامه‌ریزی منطقه‌ای. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

سرتیپی، زهرا؛ مدیری، مهدی و پیشگاهی‌فرد، زهرا. (1401). شناسایی پیشران‌های کلیدی در راستای تحقق‌پذیری امنیت پایدار منطقه‌ای بر اساس معیارهای پدافند غیرعامل (مطالعه موردی: منطقه‌ی لواسانات). فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، 11(41)، 54-39.

شیعه، اسماعیل. (1391). درآمدی بر مبانی برنامه‌ریزی شهری. تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت.

طرح توسعه و عمران "جامع" تبریز. (1395). مهندسان مشاور نقش محیط. وزارت راه و شهرسازی، اداره کل راه و شهرسازی استان آذربایجان شرقی، مصوب 24/81395.

کامران، حسن؛ حسینی امینی، حسن و پریزادی، طاهر. (1390). تحلیل ساختارهای شهر شهریار و راهبردهای پدافند غیرعامل. فصلنامه جغرافیا، 9(30)، 37-5.

کامران، حسن؛ موسوی، زهرا و حسینی امینی، حسن. (1391). جایگاه سرمایه‌ی اجتماعی در پدافند غیرعامل (نمونه موردی: استان سیستان و بلوچستان). فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 7(21)، 36-26.

مدیری، محمود؛ نصرتی، شهریار و کریمی شیرازی، حامد. (1394). برنامه‌ریزی مدیریت بحران در حوزه­ی مدیریت شهری با رویکرد پدافند غیرعامل با استفاده از روش SWOT و MCDM (مطالعه موردی: کلان‌شهر رشت). دو فصلنامه مدیریت بحران، 2(7)، 14-5.

میرآبادی، مصطفی و بشارتی‌فر، صادق. (1402). سنجش و تحلیل میزان آسیب‌پذیری بافت‌های شهری از منظر پدافند غیرعامل با تأکید بر الگوی پراکنش کاربری‌های حیاتی (مطالعه موردی: شهر مهاباد). فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 18(62)، 154-139.

Albrechts, L. (2004). Strategic (spatial) planning reexamined. Environment and Planning B, 31, 743–758.

Aljerf, L., & Choukaife, A. (2016). Sustainable development in Damascus University: a survey of internal stakeholder Views. Journal of Environmental Studies and Sciences, 2(2), 1-12.

Artmann, M., Inostroza, L., & Fan, P. (2019). Urban sprawl, compact urban development and green cities. How much do we know, how much do we agree? Ecological Indicators, 96, 3-9.

Assarkhaniki, Z., Rajabifard, A., & Sabri, S. (2020). The conceptualisation of resilience dimensions and comprehensive quantification of the associated indicators: a systematic approach. International Journal of Disaster Risk Reduction, 51, 1-11.

Balz, V.E., & Zonneveld, W.A.M. (2015). Regional design in the context of fragmented territorial governance: South wing studio. European Planning Studies, 23(5), 871–891.

Bera, S., Guru, B., Chatterjee, R., & Shaw, R. (2020). Geographic variation of resilience to landslide hazard: a household-based comparative studies in Kalimpong hilly region, India. International Journal of Disaster Risk Reduction, 46, 1-13.

Burby R.J., Deyle, A.E., Godschalk, D.R., & Olshansky, R.B. (2000). Creating Hazard resilient communities through land-use planning. Natural Hazards Review, 1(2), 99–106.

Butsch, C., Kumar, S., Wagner, P.D., Kroll, M. Kantakumar, L.N., Bharucha, E., Schneider, K., & Kraas, F. (2017). Growing ‘smart’? Urbanization processes in the Pune urban agglomeration. Sustainability, 9, 23-35.

Darkwah, R.M., Cobbinah, P.B., & Anokye, P.A. (2018). Contextualising urban resilience in Ghana: Local perspectives and experiences. Geoforum, 94, 12-23.

Davoudi, S. (2018). Policy and practice spatial imaginaries: Tyrannies or transformations? The Town Planning Review, 89(2), 97–124.

Dolce, M., Speranza, E., Bocchi, F., & Conte, C. (2018). Probabilistic assessment of structural operational efficiency in emergency limit conditions: the I.OPà.CLE method. Bulletin of Earthquake Engineering, 16, 3791–3818.

Dreier, P. (2003). American urban crisis, a decade after the Los Angeles riots. National Civic Review, 92(1), 35-55.

Esmaiel, A., Abdrabo, K.I., Saber, M., Sliuzas, R.V., Atun, F., Kantoush, A.A., & Sumi, T. (2022). Integration of flood risk assessment and spatial planning for disaster management in Egypt. Progress in Disaster Science, 15, 1-11.

Fleischhauer, M. (2008). The role of spatial planning in strengthening urban resilience. Resilience of Cities to Terrorist and other Threats, 273–298.

Giuliani, F., De Falco, A., & Cutini, V. (2020). The role of urban configuration during disasters. A scenario-based methodology for the post-earthquake emergency management of Italian historic centres. Safety Science, 127, 1-18.

Godschalk, D.R. (2003). Urban Hazard mitigation: creating resilient cities. Natural Hazards Review, 4(3), 136–143.

Graymore, M.L., Sipe, N.G., & Rickson, R.E. (2008). Regional sustainability: how useful are current tools of sustainability assessment at the regional scale? Ecological Economics, 67(3), 362-372. Hamel, P., & Keil, R. (2015). Suburban Governance: A Global View. University of Toronto Press.

Henseler, J., Ringle, C.M., & Sinkovics, R.R. (2009). The use of partial least squares path modeling in international marketing. Advances in International Marketing, 20, 277-320.

Ingaramo, R., & Voghera, A. (2016). Topics and methods for urban and landscape design. From the river to the project. Cham: Springer Nature.

Inostroza, L., Baur, R., & Csaplovics, E. (2013). Urban sprawl and fragmentation in Latin America: A dynamic quantification and characterization of spatial patterns. Journal of Environmental Management, 115, 87-97.

Isa, A.S., Dodo, Y.A., Ojobo, H., & Alkali, I.A. (2016). Deployment of smart technologies for improving energy efficiency in office buildings in Nigeria. Life, 3(1), 3808-3811.

Johnson, D.A. (2002). Regional Planning, History of International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences. University of Tennessee, USA: 12925–12930.

Keil, R. (2013). Suburban Constellations, Governance, Land and Infrastructure in the 21st Century. Published by JOVIS Publishers, Berlin.

Kodag, S., Mani, S.K., Balamurugan, G., & Bera, S. (2022). Earthquake and flood resilience through spatial Planning in the complex urban system. Progress in Disaster Science, 14, 1-9.

Martin, S.A. (2015). A framework to understand the relationship between social factors that reduce resilience in cities: application to the City of Boston. International Journal of Disaster Risk Reduction, 12, 53-80.

Nichersu, I., & Iacoboaea, C. (2011). Systematic Spatial Planning. Theoretical and Empirical Researches in Urban Management, 6(2), 66-79.

Orenstein, D.E., & Shach-Pinsley, D. (2017). A Comparative Framework for Assessing Sustainability Initiatives at the Regional Scale. World Development, 98, 245–256.

Roberts, P., Graham, H., & Nell, H. (2006). Urban and Regional Planning. Ash gate Publishing Company, USA.

Salewski, C. (2012). Dutch new worlds: Scenarios in physical planning and design in the Netherlands. (pp. 1970–2000). Rotterdam: 010 Publishers.

Shamsuddin, S. (2020). Resilience resistance: The challenges and implications of urban resilience implementation. Cities, 103, 1-8.

Van den Berg, L. (2007). The Safe city: safety and urban development in European cities. Ashgate Publishing Company.

Wong, C. (2006). Indicators for Urban and Regional Planning: the Interplay of Policy and Methods. Routledge, Abingdon.