بررسی تجلی امر قدسی در معماری آرامگاهی ایران، نمونۀ مطالعاتی: بارگاه ملکوتی امام‌رضا(ع)

بنیان های حکمی-فلسفی هنر ایرانی

دوره 1، شماره 1، آذر 1401، صفحه 19-1   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30486/pia.2022.1957440.1000

نویسنده

ساناز رهروی پوده^*

استادیار، گروه معماری،دانشکده معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.

چکیده

معماری فراتر از امری فناورانه، تمامیت حضور انسان در جهان را معنا می‌کند؛ از طرفی امر قدسی به‌عنوان اساسی‌ترین ویژگی حضور انسان در جهان، نسبتی ضروری با معماری دارد. در طول تاریخ، بناهای مذهبی به‌ویژه مزار امامان و بزرگان علم، شکل‌های متفاوتی به خود گرفته، چرا که نحوۀ تجلی صفات و مفاهیم، باعث ایجاد تفاوت‌های کالبدی در آن‌ها گشته‌است. این تفاوت‌ها در دو مقیاس کلان کالبدی و جزئی در تزئینات متبلور شده‌است. مزارها در سرزمین‌های اسلامی به‌عنوان زیارتگاه استفاده شده‌اند، به همین علت از نظر بعد هنری کانون توجه بوده‌اند؛ همچنین در طول تاریخ معماران به دنبال ایجاد مکانی قدسی از ساحت معنا بهره برده‌اند. بارزترین تجلی‌گاه معنایی و ماهوی انسان را ‌می‌توان در هنر قدسی واکاوی کرد. به‌طور کلی هنر قدسی در معنا خلاصه شده و در کالبد معماری به ظهور رسیده‌است. هدف از انجام این پژوهش بررسی جایگاه امر قدسی در معماری به صورت هنری بصری و یافتن اندیشه‌های شکل‌گرفته در کالبد یک مقبره است. روش تحقیق در این پژوهش به صورت کیفی و از نوع استدلالی و تحلیلی می‌باشد. تحلیل‌های صورت‌گرفته گویای آن است که معماری اسلامی در بعد صورت و معنا از امر قدسی بهره گرفته‌است؛ به گونه‌ای که مفاهیمی همچون نشانه و نماد، اصالت مقبره در سامان‌دهی فضاهای مزار، قرارگیری مقبره در فضای درون، به‌کارگیری مصالح پرتزئین و وجود سلسله‌مراتب فضایی در رسیدن به مزار (مهیاکردن فضاهای متنوع و مرحله به مرحله جهت آمادگی ذهنی و روحی زائر و رسیدن به محبوب، در برگرفتن زائر با فضاهای متنوع، عطوفت و مهربانی با وی، در اصل قرار دادن انسان کامل، القای حس ملاقات با شخصی مهم) در بارگاه مقدس امام رضا(ع) به ظهور رسیده‌است.

کلیدواژه‌ها

امر قدسی؛ بارگاه مقدس امام رضا (ع)؛ هنر اسلامی؛ هنر قدسی

مراجع

1. الیاده، میرچا. (1375). مقدس و نامقدس، ترجمۀ نصرالله زنگویی، تهران: نشر سروش.
2. اینانلو، شبنم. (1380). طبیعت در معماری مسجد، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی معماری مسجد، افق آینده (جلد اول)، تهران: دانشگاه هنر.
3. آلفردمارتین، جیمز. (1374). زیباشناسی فلسفی، ترجمۀ مهرانگیز اوحدی، تهران: انتشارات طرح نو.
4. براند، هیلن. (1379). معماری اسلامی: فرم، عملکرد، معنا، ترجمۀ ایرج اعتصام، تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
5. بورکهارت، تیتوس. (1347). مداخلی بر اصول و روش هنر دینی، مجموعه مقالات هنر معنوی، تهران: مطالعات دینی هنر.
6. بورکهارت، تیتوس. (1365). هنر اسلامی زبان و بیان، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: سروش.
7. تقوایی، ویدا. (1381). از جمال‌شناسی تا زیباشناسی، هنرهای زیبا، ش 11.
8. جعفری، محمدتقی. (1386). هنر و زیبایی از دیدگاه اسلام، تهران: مؤسسۀ تدوین و نشر آثار علامه‌جعفری.
9. جوادی‌آملی، عبدالله. (1378). عرفان و حماسه، قم: انتشارات اسراء.
10. حمزه‌نژاد، مهدی، خراسانی‌مقدم، صبا.(1391). گونه‌شناسی مزارهای اسلامی در ایران براساس مفاهیم قدسی تشبیه، تنزیه، جمال و جلال، دوفصل‌نامۀ معماری ایرانی، ش 2.
11. خلیلی، خلیل‌الله. (1383). آثار هرات، تهران: انتشارات عرفان.
12. دورانت، ویلیام جیمز. (1378). مشرق زمین گهوارۀ تمدن، مترجمان احمد آرام، علی پاشائی، امیرحسین آریان‌پور، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
13. ذاکری، علیرضا. (1399). در نسبت امر قدسی و اخلاق در جامعۀ پساانقلابی قدسی تقدس‌زدایی شده، فصل‌نامۀ انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال 16، ش 58.
14. راودراد، اعظم، معتمدی، بشیر. (1395). بررسی امکان بازنمایی امر قدسی در قالب تصویر متحرک، دین و ارتباطات، سال 24، صص 65-37.
15. رودولف، اتو. (1380). مفهوم امر قدسی، ترجمۀ هادی همتی، تهران: انتشارات نقش‌جهان.
16. رهنورد، زهرا. (1384). حکمت هنر اسلامی، تهران: انتشارات سمت.
17. رهنورد، زهرا.1386: جلوۀ جمال و جلال در نگارگری و بازتاب آن در موجودات اهریمنی و مخوف، هنرهای زیبا (ش 29): صص 87-95.
18. زمرشیدی، حسین. (1391). آفرینش‌های هنر قدسی از انواع خط بنایی در آثار معماری اسلامی، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دورۀ 2، ش 8.
19. زمرشیدی، حسین. (1393). آثار معماری قدسی: مجموعه مقالات، نشر زمان.
20. سلطان‌زاده، حسین.(1372). فضای ورودی در معماری سنتی ایران، تهران: معاونت امور اجتماعی فرهنگی شهرداری تهران.
21. شقاقی، پژمان. (1384). کالبد خدایان تجلی قدسی در معماری اقوام گوناگون، تهران: نشر قصیده‌سرا.
22. شوان، فریتهوف. (1383). اسلام و حکمت خالده، ترجمۀ فروزان راسخی، تهران: انتشارات هرمس.
23. علی‌پور، رضا، حاتم، غلامعلی، بنی‌اردلان، اسماعیل، داداشی، ایرج. (1397). افتراق معماری هنر در نگرش سنتی و مدرن از دیدگاه کوماراسوامی، مطالعات هنر اسلامی، سال چهاردهم، ش 30. صص 75-63.
24. علی‌آبادی، محمد. (1376). جلوه‌های جمال در مسجد، مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده، (جلد دوم)، اصفهان: دانشگاه هنر.
25. علیزاده، بیوک، قائمی‌نیک، محمدرضا. (1391). در جست‌وجوی امر قدسی: چیستی امر قدسی در میان سنتگرایان با تأکید بر آرای رنه‌گنون، فریتهوف شوان و سید حسین نصر، فصل‌نامۀ اندیشۀ دینی، دورۀ 12، صص 63-39.
26. علیشیر، علی، دیباجی، محمدعلی. (1399). بررسی نحوۀ آشکارگی امر قدسی در مساجد اسلام و معابد هندوئیزم، پژوهش‌های فلسفی، دانشگاه تبریز، سال 14، ش 33، صص 292-318.
27. کاهیره، نسیم، دماوندی، عفت. (1400). بازنمایی امر قدسی در نمادهای مناسکی اربعین، پژوهش‌نامۀ معارف حسینی، سال ششم، ش 24، صص 83-108.
28. کرم‌قشقایی، علی‌اصغر، اردلانی، حسین. (1400). هندسه در نگارگری به مثابه هنر قدسی در آثار کمال الدین بهزاد، نگره، ش 59. صص 23-41.
29. گنون، رنه. (1365). بحران‌های دنیای متجدد، ترجمۀ ضیاءالدین دهشیری، انتشارات دانشگاه تهران.
30. گودرزی، حسین. (1387). کارکرد هویت بخش مذهب شیعه در دوره صفویه، فصل‌نامه مطالعات ملی، سال نهم، ش 4.
31. گوهرین، صادق. (1368). شرح اصطلاحات تصوف، تهران: نشر زوار.
32. لاهیجی، عبدالکریم. (1380). شرح گلشن راز، تهران: محمودی.
33. مطهری، مجتبی. (1387). امکان تجلی امر قدسی، سوره، ش 40.
34. ملاصالحی، حکمت‌الله. (1377). صور جلالی در معماری اسلامی ایران، فرهنگ و هنر، ش 29.
35. مهدی‌نژاد، جمال‌الدین، طاهرطلوع‌دل، محمدصادق، عظمتی، حمیدرضا، صادقی‌حبیب‌آباد، علی. (1395). جستاری بر ویژگی‌های معماری ایرانی- اسلامی و هنرهای قدسی مبتنی بر تعالی معماری. پژوهش‌های هستی شناختی، سال پنجم، ش 10، صص 50-31.
36. نصر، سیدحسن. (1380). معرفت و امر قدسی، ترجمۀ فرزاد حاجی‌میرزایی، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
37. نصر، سیدحسن. (1381). معرفت و معنویت، ترجمۀ انشالله رحمتی، تهران: دفتر پژوهش و و نشر سهروردی.
38. نصر، سیدحسین.(1384). جوان مسلمان و دنیای متجدد، ترجمۀ مرتضی اسعدی، تهران: انتشارات طرح نو.
39. نصر، سیدحسین. (1378)، معرفت و امر قدسی، ترجمۀ فرزاد حاجی‌میرزایی، تهران: انتشارات فروزان‌فر.
40. نقره‌کار، عبدالحمید. (1398). برداشتی از حکمت اسلامی در هنر معماری، انتشارات فکر نو.
41. نقره‌کار، عبدالحمید. (1387). درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی: معاونت شهرسازی، شرکت طرح و نشر پیام سیما.
42. نقره‌کار، عبدالحمید. (1381). معماری مسجد از مفهوم تا کالبد، مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده، جلد دوم، اصفهان: دانشگاه هنر.
43. نوروزی‌طلب، علیرضا. (1387). هنر اسلامی، تجلی امر قدسی از طریق هنر سنتی، کتاب ماه هنر، ش 122.
44. وکیلی، شروین. (1392). ساختار امر قدسی در یسنه، پژوهش‌نامۀ ادب حماسی، ش 15، صص 49-75.
45. Otto, Rudolf. (1923). The idea of the holy: an inquiry into the non-rational factor in the idea of the divine and its relation to the rational, Translated by John W.Harvey, Revised with Additions Oxford University Press: London Milford.
46. Guenon, Rene. (2001). Symbols of Sacred Science, Sophia Perenis Hillsdele Ny.
47. Stiver, Daner. (1996). The Philosophy of Religious Language: Sign, Symbols and Story, Blachwell.
48. http://razavitv.aqr.ir/index/