بررسی تطبیقی طرح‌وارة نیرو بر سیر و سلوک عارف (در مثنوی معنوی مولانا و قصیدة تاﺋﻴﻪ کبرای ابن‌فارض)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 18، شماره 69، دی 1401، صفحه 42-13   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.697079

نویسنده

خدیجه بهرامی رهنما^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

طرح‌وارة نیرو، یکی از مؤلفه‌های مهم در زبان‌شناسی شناختی است که اساس استعارة مفهومی را تشکیل می‌دهد. مارک جانسون، طرح‌وارة نیرو را به هفت بخش تقسیم می‌کند که با استفاده از آن، می‌توان مراحل گذار عارف را در متون عرفانی بررسی کرد. جستار حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی درصدد است مسئلة انواع طرح‌واره‌های نیرو و چگونگی تأثیرشان را بر سیر و سلوک عارف، در مثنوی معنوی مولانا و قصیدة تائیة کبرای ابن‌فارض بررسی کند. نتایج تحقیق بیانگر آن است که طرح‌وارة اجبار، در دو مقولة واژگانی و دستوری قابل بررسی است. سراسر مثنوی معنوی و قصیدة تائیة کبرا، دربرگیرندة طرح‌وارة حرکتی است که در آن عارف، با مانع‌هایی مواجه می‌شود که این مانع‌ها، بسان سدّی قدرتمند عمل می‌کنند و عارف را از درنوردیدن مراحل سلوک باز می‌دارند. در طرح‌وارة نیروی مقابل، دو نیرو به شدّت به یکدیگر برخورد می‌کنند که برآیند این دو نیرو، منجر به ایجاد وحدت می‌شود. در طرح‌وارة رفع مانع، مولانا و ابن‌فارض عناصری چون ریاضت، تجرید و دوری از تناسخ را در زدودن مانع‌ها موثّر می‌دانند. در طرح‌وارة انحراف از جهت، هر دو شاعر علوم ظاهری را، عامل مهمی در توقف و ایستایی عارف به ‌شمار آورده‌اند.

کلیدواژه‌ها

طرح‌وارة نیرو؛ مثنوی معنوی؛ قصیدة تاﺋﻴﻪ کبرا؛ طرح‌واره مانع؛ طرح‌وارة جذب

مراجع

ابن‌فارض، عمربن ابی‌الحسن. 1395. دیوان سلطان العاشقین. ترجمه و تحقیق سیّد فضل‌الله میرقادری و اعظم السادات میرقادری. قم: آیت اشراق.

ایگلتون، تری.1393. نظریة ادبی. ترجمة عباس مخبر. تهران: مرکز.

پورنامداریان، تقی .1391. رمز و داستا‌‌ن‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.

تجلیل، جلیل.1370. معانی و بیان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

تلخابی، مهری و تورج عقدایی.1398. «تحلیل طرح‌واره‌های قدرتی در شعر حافظ». پژوهش‌نامة نقد ادبی و بلاغت. س8. ش1. صص99ـ81.

چیتیک، ویلیام. 1388. درآمدی به تصوّف. ترجمه محمّد رضا رجبی. تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.

راسخ‌مهند، محمّد.1397. درآمدی بر زبا‌ن‌شناسی شناختی. تهران: سمت.

رسول‌نیا، امیرحسین. 1397. «سلوک عرفانی از نگاه ابن‌فارض». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش52. صص179ـ153.

روشن، بلقیس و لیلا اردبیلی.1391. مقدمه‌ای بر معناشناسی شناختی. تهران: علم.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1393. جست‌وجو در تصوّف ایران. تهران: امیرکبیر.

زهره‌وند، سعید.1392. «غربت اندیشی صوفیانه و بازتاب آن در شعر فارسی». پژوهش ادب عرفانی(گوهر گویا). س7. ش2. صص140ـ105.

ژنده پیل، احمدبن ابوالحسن .1368. منتخب سراج‌السایرین. تصحیح و توضیح علی فاضل. مشهد: آستان قدس رضوی.

سجادی، جعفر.1386. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

شجاری، مرتضی .1389. «غایت سیر و سلوک از دیدگاه ابن‌عربی». مطالعات عرفانی. ش11. صص144ـ115.

صارمی، سهیلا.1373. مصطلحات عرفانی و مفاهیم برجسته در زبان عطار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

صفوی، کوروش .1382. «بحثی دربارة طرح‌های تصویری از دیدگاه معنی‌شناسی شناختی». نامة فرهنگستان. س6. ش1(پیاپی 21). صص85ـ65.  

ــــــــــــــ .1399. درآمدی بر معنی‌شناسی. تهران: سورة مهر.

طباطبایی، محمد حسین.1363. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: جامعة مدرسین. موسسه نشر اسلامی.

عباسی، زهرا.1397. «استعارة مفهومی عشق و خوشه‌های معنایی مرتبط با آن در تذکرة‌الاولیای عطار». پژوهش‌های ادب عرفانی(گوهر گویا). س12. ش2 (پیاپی37). صص146ـ117.

غزالی، احمدبن‌محمّد .1358. مجموعة آثار فارسی احمد غزالی. به اهتمام احمد مجاهد. تهران: دانشگاه تهران.

فاخوری، حنّا.1380. تاریخ الادب العربی. تهران: توس.

فرغانی، سعیدالدین سعید.1393. مشارق الدّراری: شرح تائیة ابن‌فارض. شارح: سیّد جلال‌الدین آشتیانی. تهران: بوستان کتاب.

کاشانی، عزالدین محمود.1387. مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. مقدمه، تصحیح و توضیحات عفّت کرباسی و محمّد رضا برزگر خالقی. تهران: زوّار.

کاکایی، قاسم.1393. وحدت وجود به روایت ابن‌عربی و مایستر اکهارت. تهران: هرمس.

گل‌فام، ارسلان و فاطمه یوسفی راد. 1381. «زبان‌شناسی شناختی و استعاره». تاز‌ه‌های علوم شناختی. س4. ش15. صص64ـ59.

لاهیجی، شمس‌الدین محمّد.1388. شرح گلشن راز. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمّد برزگر خالقی و عفّت کرباسی. تهران: زوّار.

لویمی، سهیلا.1396. «بررسی نظریة تناسخ در عرفان اسلامی». عرفان اسلامی. س14. ش53. صص264ـ253.

ماندعلی، آرزو، جواد غلامعلی‌زاده و فائزه عرب یوسف‌آبادی.1396. «بررسی تطبیقی استعارة مفهومی عشق در اشعار ابن‌فارض و سلطان ولد». پژوهش‌نامة ادب غنایی. س15. ش29. صص210ـ193.

محمّدی آسیابادی، علی و معصومه طاهری. 1391. «بررسی طرح‌واره‌های حجمی معبد و نور در مثنوی مولوی». پژوهش‌های ادب عرفانی(گوهر گویا)، س6. ش3( پیاپی23). صص123ـ95.

مکاریک، ایرنا ریما.1393. دانش‌نامة نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمة مهران مهاجر و محمّد نبوی. تهران: آگه.

مولوی، جلال‌الدین محمّد رومی.1379. مثنوی معنوی. به سعی و اهتمام رینولدالین نیکلسون، تهران: امیرکبیر.

هاشمی، زهره. 1389. «نظریة استعارة مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون». اد‌ب‌پژوهی. س4. ش12. صص140ـ119.

همایی، جلال‌الدین.1370. یادداشت‌های علامه جلال‌الدین همایی دربارة معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران: موسسة نشر هما.

یوسفی، محمدتقی .1387. «تناسخ از دیدگاه شیخ اشراق». معرفت فلسفی. س5. ش4. صص127ـ87.

 

English Sources

Johnson, Mark .1987. The Body in the Mind: The Bodily Basis Meaning, Imagination and Reason. Chicago: The University of Chicago Press.

Lakoff, George & Johnson, Mark .1980. Metaphors We Live by. Chicago University of Chicago Press.

Lee, David .2001. Cognitive Linguistics: An introduction. Oxford: Oxford University.