بازشناخت ِقصّۀ عامیانه اعجوبه و محجوبه

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 54، دی 1401، صفحه 366-390   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1954706.2457

نویسندگان

روناک زرزا¹؛ علی محمد پشتدار^{* 2}؛ آسیه ذبیح نیا عمران³

¹دانشجوی دکتری تخصصی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

چکیده

اعجوبه و محجوبه از جمله قصّه­ های عامیانه ­ای است که در قرن هفتم به قلم حامدبن فضل‌الله سرخسی تألیف شده است. دو راوی در این متن ادبی، طی ده روز، بیست قصّه روایت می­ کنند که تمام قصّه ­های بیست­ گانه، دارای محتوای اخلاقی و اجتماعی هستند. این پژوهش به شیوۀ توصیفی­ـ تحلیلی می­ کوشد به این پرسش پاسخ دهد که نوع روایت و شاخص ­ترین مضامین قصّه ­های اعجوبه و محجوبه چیست؟ مطابق دستاوردهای تحقیق، مسائل اخلاقی و تربیتی در قالب مثال­ ها و تمثیل­ های محسوس و عینی در این قصّه، آموزش داده می ­شود تا میزان یادگیری و ماندگاری آن در ذهن مخاطب، افزایش یابد. اعجوبه و محجوبه در گروه قصّه‌های بلند ایرانی جای می­ گیرد و قصد حامد بن فضل‌الله سرخسی از نوشتن آن، انتقال پیام ­های اخلاقی و  ارزش ­های خانوادگی، اجتماعی و انسانی به مخاطب عام از طریق نقل قصّه است؛ به همین سبب عناصری که وی در بیان قصّه به ­کار می­برد، همه ساده و بدون پیچیدگی است.

کلیدواژه‌ها

ادبیات عامه؛ اعجوبه و محجوبه؛ حامد بن فضل‌الله سرخسی؛ اخلاق؛ مضمون

مراجع

کتاب‌ها

قرآن کریم.

ابن‌شعبه (1363) تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، قم: چاپ علی‌اکبر غفاری.

افشار، ایرج، دانش‌پژوه، محمدتقی (1371) فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، تهران.

افلاطون (1380) دورۀ کامل آثار، ترجمۀ محمدحسین لطفی، تهران: انتشارات خوارزمی.

امیری‌پور، احمد (1383) اخلاق از دیدگاه قرآن و چهارده معصوم، مشهد: انتشارات راز توکّل.

بدوی، عبدالرحمن (1389) موسوعه الفلسفه، مصر: دار‌ الکتاب.

برتنس، هانس (1384) مبانی نظریه ادبی، ترجمه محمدرضا ابوالقاسمی، تهران: نشرماهی.

ثروت، منصور(1378) گنجینه حکمت در آثار نظامی، تهران: امیرکبیر.

خلف تبریزی، محمدحسین (1342) برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، تهران: ابن‌سینا.

دانش‌پژوه، محمد تقی (1348) فهرست میکروفیلم‌های کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، تهران.

دهخدا، علی‌اکبر (1325) لغت‌نامه، تهران: چاپخانه مجلس و دانشگاه تهران.

ذوالفقاری، حسن (1398) مدخل اعجوبه و محجوبه در دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران‌زمین، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.

راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1332) المفردات فی غریب القرآن، تهران: چاپ محمد سیدکیلانی.

راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1373) کتاب الذریعه الی مکارم الشریعه، قاهره: چاپ ابوزید عجمی.

رزمجو، حسین (1382) انواع ادبی، مشهد: دانشگاه فردوسی.

سرخسی، حامد بن فضل‌الله مجد (1378) برگزیده اعجوبه و محجوبه، به کوشش سید علی آل داوود، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

سرخسی، حامد بن فضل‌الله مجد (1381) مقدمه‌ای بر اعجوبه و محجوبه، به کوشش رضا سمیع‌زاده، تهران: نشر آنا.

شیری، قهرمان (1387) مکتب‌های داستان‌نویسی در ایران، تهران: چشمه.

عبودی، هنری (1997) معجم الحـضارات السّامیه، لبنان: دار الجروس پرس.

غزالی، ابو جامد محمد بن محمد (1358) احیاء علوم الدین، ترجمۀ مؤیدالدین محمد خوارزمی به اهتمام حسین خدیوجم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

غفوری، فاطمه (1388) ساختار و محتوای داستان‌های هفت‌گنبد نظامی، قم: انتشارات استاد مطهری.

قرشی، سیدعلی اکبر (1375) قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

محجوب، محمدجعفر (1387) ادبیات عامیانۀ ایران، تهران: نشر چشمه.

محمد پادشاه، متخلص به شاد (1355) آنندراج، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: سروش.

معین، محمد (1375) فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.

منزوی، احمد (1374) فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

منزوی، احمد (1348) فهرست نسخه‌های خطی، تهران: موسسه فرهنگی منطقه‌ای.

میرصادقی، جمال (1376) ادبیات داستانی (قصّه، رمانس، داستان کوتاه و رمان)، تهران: انتشارات سخن.

میرصادقی، جمال (1382) جهان داستان، تهران: انتشارات نارون.

نراقی، محمّدمهدی (1383) جامع السعادات، تعلیق و تصحیح السیدمحمّد کلانتر، نجف: منشورات جامعة النجف الدینیة.

نشاط، سید محمود (1368) شمار و مقدار در زبان فارسی، تهران: امیرکبیر.

نعمت الهی، فرامرز (1385) ادبیات کودک و نوجوان، تهران: مدرسه.

نفیسی، علی‌اکبر (1343) فرهنگ ناظم‌الاطباء، تهران: خیام.

نورآقایی، آرش (1388) عدد، نماد، اسطوره، تهران: نقد افکار.

وشه کور، هانری، (1377) اخلاقیّات، ترجمۀ محمدعلی امیرمعزّی و عبدالمحمد روح‌بخشان، تهران: نشر دانشگاهی.

مقالات

حرمتی، حمیده، آذربرزین، الهام. (1398). تحلیل انگاره اسطوره‌ای پیکرگردانی در افسانه های عامیانه آذربایجان.  تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 11(40)، 119-138.

دانش‌پژوه، محمدتقی. (1339). فهرست پاره‌ای از کتاب‌های اخلاق و سیاست به فارسی، نشریۀ نسخه‌های خطی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، جلد 1، 214.

شیری، قهرمان. (1387). نام‌گزینی در روزگار سپری شده دولت‌آبادی. مجله علوم انسانی دانشگاه الزهرا س، 18(74)، 113- 144.

غلامحسین‌زاده، غلامحسین، قاسم‌زاده، سیدعلی. (1389). رفتارشناسی مکر و نیرنگ در جامعۀ استبدادی از نگاه مولانا. نشریه نثرپژوهی ادبی، 17(25)، 157- 182

محجوب، محمدجعفر. (1339). اعجوبه و محجوبه. سخن، 11(5)، 565- 572.