شگردهای طنزپردازی در آثار عبید زاکانی و کارکردهای ارتباطاتی آن براساس نظریۀ رهایی و تئوری بازی‌ها

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 54، دی 1401، صفحه 448-479   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1962185.2544

نویسندگان

سیده الهام باقری¹؛ احمد خاتمی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

چکیده

داده‌های پژوهش، 62 متن از «کلیات عبید زاکانی»ست، که با روش توصیفی - تحلیلی (کتابخانه‌ای)، و بر پایۀ نمونه‌گیری غیراتفاقی به دست آمده، و تحلیل شده‌‌است.
پس از تبیین ویژگی‌های ارتباطاتی و رسانه‌ای شگردهای طنز، این شگردها از منظر نظریه‌های رهایی، تسکین‌بخشی و بازی‌ها بررسی و بازتعریف شدند. نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش آن است که کارکرد رهایی و تسکین‌بخشی طنز (نظریۀ رهایی)، نوعی بازی با مخاطب است و کارکردی اثرگذار و درمان‌گر درعین آگاهی‌بخشی برای روان جمعی یک جامعه دارد؛ هم‌چنین سوای قضاوت منفی عام درمورد مفهوم «سوپاپ اطمینان»، طنز و شوخی با کارکرد رهایی و تسکین‌بخشی، می‌تواند با تأثیر در روان جمعی، و قابلیت گذار از زمان و مکان، هم‌چنین به‌روز شدن شگردها و تکنیک‌های طنزپردازی در قالب‌های نو، از آسیب‌های جدی به جامعه –چه روحی، چه فیزیکی- جلوگیری کند، و روحیة آرام‌تر و مطمئن‌تر به مخاطب خود ارزانی کند. بدین منظور، شگردهای: ایهام، نعل وارونه زدن/ اما، جعلیات، استدلال ناموجه و حسن تعلیل، واژه‌سازیِ مضحک، حاضرجوابی و لطیفه‌گویی، شخصیت‌سازیِ خیالی، تیپ‌سازی، آیرونی، و از بازی‌های زبانی: جناس، تکرار و واج‌آرایی بررسی شد و پس از تحلیل در 62 دادۀ پژوهش، 6 متن امکان سوپاپ اطمینان بودن را داشت.

کلیدواژه‌ها

طنز؛ عبید زاکانی؛ نظریۀ رهایی؛ تئوری بازی‌ها؛ سوپاپ اطمینان

مراجع

کتاب‌ها

آرین‏پور، یحیا (1372) از صبا تا نیما، تهران: زوّار.

اصلانی، محمدرضا (1385) فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز، همدان: انتشارات کاروان.

انوری، حسن (1381) فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.

برگسون، هانری (1379) خنده، ترجمۀ عباس باقری، تهران: انتشارات شباویز.

برن، اریک (1396) بازی‌ها/ روان‌شناسی روابط انسانی، ترجمۀ اسماعیل فصیح، تهران: نشر ذهن‌آویز.

بهزادی اندوهجردی، حسین (1378) طنز و طنزپردازی در ایران (پژوهشی در ادبیات اجتماعی، سیاسی، انتقادی-علل روانی و اجتماعی)، تهران: صدوق.

ثروتیان، بهروز (1380) شرح غزلیات حافظ، تهران: پویندگان دانشگاه.

جهان‌بگلو، رامین (1378) وجدان زندگی، گفت‌وگو با جورج استاینر، ترجمۀ پروین ذوالقدری، تهران: نشر نی.

حلبی، علی‌اصغر (1377) طنز و شوخ‌طبعی در ایران و جهان اسلام، تهران: بهبهانی.

خرمشاهی، بهاءالدین (1367) مستدرک حافظ‌نامه، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامۀ دهخدا، تهران: مؤسسة لغت‌نامة دهخدا.

ریاحی، غلامحسین (1370) رمز و راز دنیای کودک، تهران: نشر اشراقیه.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1388) شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب، تهران: علمی.

سمیعی گیلانی، احمد (1385) نگارش و ویرایش، تهران: سمت.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1389) مفلس کیمیافروش، تهران: نشر آگاه.

شوپنهاور، آرتور (1388) جهان همچون اراده و تصور، مترجمۀ رضا ولی‌یاری، تهران: نشر مرکز.

صاحب‌اختیاری، بهروز (1375) عبید زاکانی، لطیفه‌پرداز و طنزآور بزرگ ایران، تهران: اشکان، و هیرمند.

صلاحی، عمران و اسدی‏پور، بیژن (1384) طنزآوران امروز ایران، تهران: مروارید.

عبید زاکانی (1999) کلیات عبید زاکانی، به اهتمام محمدجعفر محجوب، نیویورک: مجموعۀ متون فارسی.

فروزه، کاترین (1398) چرا فیلسوفان نمی‌توانند بخندند، ترجمۀ علی سیاح، تهران: نشر چشمه.

فروید، زیگموند (1388) لطیفه و ارتباطش با ناخودآگاه، ترجمۀ آرش امینی، تهران: نسل فردا، کتاب ارجمند.

فولادی، علی‌رضا (1386) طنز در زبان عرفان، قم: فراگفت.

قزوینی، محمدصالح (1371) نوادر (ترجمۀ کتاب محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، تألیف راغب اصفهانی)، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: انتشارات سروش.

کیرکگور، سورن (1400) مفهوم آیرونی، ترجمۀ صالح نجفی، تهران: نشر مرکز.

مرتضوی، منوچهر (1384) مکتب حافظ (مقدمه بر حافظ‌شناسی)، تبریز: انتشارات ستوده.

مقالات

اصلانی (همدانی)، محمدرضا. (1384). طنزنامه (نگاهی به چند اصطلاح و موضوع رایج در هنر طنز). مجلۀ رشد آموزش زبان و ادب فارسی، (37)، 83-78.

ترابی، فاطمه، سیف، دیبا. (1392). پیش‌بینی هوش هیجانی بر مبنای ابعاد شوخ‌طبعی در میان دانشجویان سرآمد دانشگاه. مجلۀ تحقیقات علوم رفتاری، 11(2)، 107-100. .dor:20.1001.1. .17352029.1392.11.2.4.7 .

تنکابنی، فریدون (1383). خاموشی کیومرث صابری. مجلۀ بخارا، (36)، 363-357.

حیدری، حسین، خاشعی، وحید، معروفانی اصل، مرتضی. (1395). تحلیل تأثیر شوخ‌طبعی بر فرهنگ سازمانی و انسجام گروهی. مجلۀ مدیریت فرهنگ سازمانی، 14(1)، 96-73.

سزاوار، علیرضا، پورخالقی چترودیف مه دخت، جلالی، مریم، استاجی، اعظم. (1396). شیوة طنزپردازی فرهاد حسن زاده بر مبنای نظریة ایوان فوناژی. جستارهای نوین ادبی، 50(4)، 113-134. doi: 10.22067/jls.v0i0.64356.

شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1384). طنز حافظ . مجلۀ حافظ، (19)، 42-39.

صدر، رویا. (1383). نوادر جحا. مجلۀ کتاب ماه ادبیات، (79)، 171-170.

صفا، ذبیح‌الله. (1375). بررسی آثار منظوم و منثور عبید زاکانی. گردآورنده: بهروز صاحب‌اختیاری، تهران: اشکان؛ هیرمند، 174-157.

ضیایی‌مهر، علی. (1393). کاربرد طنز آموزشی در فرآیند یاددهی-یادگیری: تسهیلات ویژه برای یادگیرندگان زبان دوم. فصل‌نامۀ تعلیم و تربیت، (120)، 60-31.

عرفانی، امیر. (1379). طنز در مطبوعات ایران. مجلۀ رسانه، 11(3)، 61-52.

فایبلمن، جیمز. (1376). کمدی در نظریه‌های معاصر. ترجمۀ سید علاءالدین طباطبایی. مجلۀ فارابی، (27)، 99-70.

کرمی، مهناز، حسینی کازرونی، سید احمد. (1393). پیشینۀ عصیان سیاسی و نقد قدرت در اشعار سیف فرغانی و عبید زاکانی. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 6(22)، 33-53.

محسنی، احمد. (1385). ایهام و دگرسازی مقوله‌های دستوری. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 2(2)، 117-125. dor:20.1001.1.20084420.1385.2.2.6.9.

مرادی، ایوب، فضلی درزی، بهاره. (1395). مقایسۀ طنز عبید زاکانی با دیگران ازمنظر کارناوال‌گراییِ باختین. سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، 9(33)، 224-203.

موریل، جان، و حرّی، ابوالفضل. (1391). جستار: انکار شوخ‌طبعی در تفکر غرب. مجلۀ کتاب ماه فلسفه، (60)، 120-109.

ناتل خانلری، پرویز. (1375). یک منتقد اجتماعی زبردست و عبید زاکانی لغت‌نامۀ شیطان و عبید آمریکایی، گردآورنده: بهروز صاحب‌اختیاری، تهران: اشکان؛ هیرمند، 136-121.

ناصری، ناصر. (1385). طنز و جلوه‏های شکل‏گیری آن در ادب فارسی. ادبیات فارسی، 3(7)، 114-79.

نفیسی، سعید. (1375). دربارة نظام‌الدین عبید زاکانی و آثار او. گردآورنده: بهروز صاحب‌اختیاری، تهران: اشکان؛ هیرمند، 220-216.

نیک‌دار اصل، محمدحسین. (1394). هم‌سویی هنری و محتوایی طنز حافظ و عبید زاکانی. هشتمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، 2158-2141.

وامقی، ایرج. (1376). عبید زاکانی- طنزپرداز روزگار خاموشی- بخش سوم. مجلۀ آشنا، 6(35)، 66-51.

یوسفی، غلام‌حسین. (1375). شوخ‌طبعی آگاه. گردآورنده: بهروز صاحب‌اختیاری، تهران: اشکان؛ هیرمند، 281-264.

پایان‌نامه‌ها

کارگر، حسن (1391) شگردهای هنری عبید زاکانی در آفرینش طنز، پایان‌نامۀ مقطع کارشناسی‌ارشد، دانشگاه کردستان.