بررسی رافعیت جهل به حکم شرعی در مسئولیت کیفری

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 18، شماره 69، آذر 1401، صفحه 97-114   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2022.697878

نویسندگان

سید محمد صدری^{* 1}؛ عابدین مؤمنی²؛ محمد مهدی کریمی سلیمی³

¹دانشیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور تهران، ایران.

²استاد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

³دکترای تخصصی فقه و مبانی حقوق اسلامی، تهران جنوب، دانشگاه پیام نور ، تهران، ایران.

چکیده

جهل در معنای ناآگاهی و بی‌خبری، از مفاهیم کم‌تکرار اما بسیار مهم در حقوق جزای ایران است. قانون‌گذار تعریف دقیقی از جهل ارائه نکرده و در ماده 155 قانون مجازات اسلامی معنای جهل به نحوی نامعین به کار رفته، چنان‌که جهل به حکم را عذر شرعی شمرده است. در مادۀ 217 نیز یکی از شرایط اجرای حد، آگاهی مجرم از حرمت رفتار ارتکابی خود است. بنابراین باید معنای جهل را در فقه به دست آورد، چراکه مفاهیم بنیادین حقوق اسلامی ایران از فقه و اصول فقه شیعه دوازده‌امامی سرچشمه می‌گیرند. این پژوهش با بررسی تاریخچۀ بحث از جهل به حکم در دو علم اصول فقه و فقه، درصدد یافتن پاسخی برای تعریف جهل در حقوق جزای اسلامی ایران، به‌ویژه مادۀ 155 قانون مجازات اسلامی در موضوع جهل به حکم به لحاظ شرعی است. خلاصۀ پژوهش این‌ است که از نظر شرع در صورتی که جاهل قاصر یا مقصر غیرملتفت باشد، جهل او عذر شرعی محسوب می‌شود و رافع مجازات است. در غیر این صورت ادعای ناآگاهی وی پذیرفته نخواهد شد.

کلیدواژه‌ها

: قانون مجازات اسلامی؛ مسئولیت کیفری؛ جهل

مراجع

ابن‌ادریس حلی، محمد. (1410ق). السرائر الحاوی (چاپ دوم). قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1362). الخصال. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1413ق). من لا یحضره الفقیه (چاپ دوم). قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

ابن‌منظور. (1414ق). لسان العرب فی اللغة. بیروت: دارالفکر للطباعة.

اخوت، محمدعلی. (1385). تفصیل مسائل حقوق جزای عمومی (سلسله مقالات). تهران: نشر بهرامی.

استرآبادی، محمدامین. (1426ق). الفوائد المدنیه (چاپ دوم). قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

انصاری، مرتضى بن محمدامین. (1428ق). فرائد الاصول (چاپ نهم). قم: مجمع الفکر الاسلامی.

نصاری، مهدی. (1393). بررسی جایگاه فقهی و حقوقی جهل به حکم در رابطه با مسئولیت کیفری با رویکردی به قانون مجازات اسلامی مصوب 1392. پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد چهارمحال و بختیاری.

ایروانی، علی. (1406ق). حاشیۀ المکاسب. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

پورالله‌یار، حسن. (1385). بررسی مسئولیت جاهل به قانون در حقوق ایران، فصلنامه فلسفه و کلام علامه، بهار، دورۀ 1، شمارۀ 9، 54-31.

تونی، ملاعبدالله. (1415ق). الوافیه. قم: مجمع فکر اسلامی.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1363). ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش.

حرعاملی، محمدحسن. (1409ق). وسائل الشیعه. قم: موسسه آل البیت.

حرعاملی، محمدحسن. (1412ق). هدایه الامّة الی احکام الائمه. مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.

حکیم، سیدمحمدتقی. (1979م). الاصول العامه للفقه المقارن. قم: موسسه آل البیت.

خویی، ابوالقاسم. (1422ق). موسوعۀ امام خویی (بخش مبانی تکمله المنهاج). قم: موسسه احیاء آثار امام خویی.

درویش‌پور، وفا. (1386). جهل و خطاء در حدیث رفع و آثار آنها در حقوق کیفری از منظر فقه امامیه. پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی بابل، شماره 8، 288-265.

ذهنی تهرانی، محمدجواد. (1380). تحریر الفصول شرح فارسی کفایه الاصول. قم: موسسه امام منتظر(عج).

روحانی، صادق. (1412ق). فقه الصادق علیه السلام. قم: دار الکتاب.

روحانی، محمد حسینی. (1413ق). منتقی الاصول. تقریرات عبدالصاحب حکیم. قم: دفتر آیت‌الله سید محمد حسینی روحانی.

سبحانی، جعفر. (1424ق). ارشاد العقول الی مباحث الاصول. تقریر محمدحسین حاج عاملی. قم: موسسه امام صادق علیه السلام.

سجادی نژاد، احمد. (1388). جهل به حکم و رافعیت آن نسبت به حکم کیفری. آموزه‌های فقهی (دانشگاه علوم اسلامی رضوی). زمستان، شمارۀ 3، 118-97.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی. (1412ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. همراه با حاشیۀ سلطان‌العلما. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

شیخ بهایی، محمد بن حسین بن عبدالصمد. (1381). زبده الاصول. قم: بی‌نا.

صدر، محمدباقر. (1408ق). دروس فی علم الاصول. قم: اسماعیلیان.

صدر، محمدباقر. (1395). دروس فی علم الاصول. ترجمه محسن غرویان، قم: دارالفکر.

طوسی، محمد بن حسن. (1400ق) .النهایه (چاپ دوم). بیروت: دارالکتب العربی.

طوسی، محمد بن حسن. (1414ق). الامالی. قم: دارالثقافه.

علامه حلی، یوسف بن جمال‌الدین. (1410ق). ارشاد الاذهان الی احکام الایمان. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

علامه حلی، یوسف بن جمال‌الدین. (1420ق). تحریر الاحکام. قم: موسسه امام صادق علیه السلام.

علامه حلی، یوسف بن جمال‌الدین. (1380). تهذیب الاصول فی علمی الاصول و الفروع. لندن: موسسه امام علی علیه السلام.

علم الهدی، سید مرتضی علی بن حسین. (1405ق). رسائل الشریف مرتضی. قم: دارالقرآن الکریم.

فاضل تونی، محمد بن حسن اصفهانی. (1416ق). کشف اللثام عن قواعد الاحکام. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

قدسی، ابراهیم. (1381). قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری. پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد، دانشگاه مازندران، بابلسر.

کاتوزیان، ناصر. (1377). اهمیت ذاتی قانونی و فنون قانون‌گذاری. نشریۀ داخلی کانون وکلای مرکز، تیر، شمارۀ 24، 15-8.

کاظمی شبر، سید عبدالله حسین. (1404ق). الأصول الأصلیه و القواعد الشرعیه. قم: کتابفروشی مفید.

کرکی، حسین بن شهاب‌الدین. (1396ق). هدایة الأبرار إلى طریق الأئمة الأطهار(ع). تصحیح رئوف جمال‌الدین. نجف: حی المعلمین.

کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی (چاپ چهارم). تهران: دارالکتب الاسلامیه.

گرجی، ابوالقاسم. (1372). مقالات حقوقی. تهران، دانشگاه تهران.

مازندرانی، محمدصالح بن احمد. (1382ق). شرح الکافی. تصحیح ابوالحسن شعرانی. تهران: المکتبه الاسلامیه.

مجلسی، محمدتقی. (1400ق). یک دورۀ کامل فقه فارسی. تهران: موسسه فراهانی.

محقق اردبیلی، احمد بن محمد. (بی‌تا). مجمع الفائدة و البرهان. قم: موسسه نشر اسلامی.

محقق حلی، جعفر بن حسن. (1408ق). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (چاپ دوم). تصحیح عبد الحسین محمد على بقال‌. قم: موسسه اسماعیلیان.

محقق داماد، سید مصطفی. (1406ق). قواعد فقهی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.

موسوی بجنوردی، حسن. (1410ق). القواعد الفقهیه. قم: موسسه اسماعیلیان.

موسوی بجنوردی، محمد. (1387). قواعد فقهیه (چاپ دوم). تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد.

موسوی خمینی، روح‌الله. (1373).  انوار الهدایه فی شرح الکفایه. قم: مرکز نشر آثار امام خمینی (ره).

موسوی خمینی، روح‌الله. (1425ق). تحریر الوسیله (چاپ بیست و یکم). ترجمۀ علی اسلامی. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد. (1430ق). القوانین المحکمه فی اصول الفقه. قم: احیاء الکتب الاسلامیه.

نایینی، محمدحسین. (1376). فوائد الاُصول‏. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

نجفی، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام (چاپ هفتم). بیروت: داراحیاء التراث العربی.