بررسی فقهی و حقوقی نقش عرف در مصرف مسکرات (نگاهی به ماده 264 قانون مجازات اسلامی)

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 18، شماره 69، آذر 1401، صفحه 205-247   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2022.697884

نویسندگان

میثم موسی زاده¹؛ کیومرث کلانتری^{* 2}؛ اصغر عباسی³؛ علی قربانی³

¹دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس، ایران.

²دانشیار گروه حقوق، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

³استادیار، گروه حقوق، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس، ایران.

چکیده

یکی از جرائمی که مورد اتفاق فقهای اسلام قرار دارد، شرب خمر است و نص صریح قرآن به این حکم دلالت دارد، اما مسئله‌ای که همواره در بین فقهای عامه و خاصه مطرح است آن است که مصادیق شرب خمر و آنچه موجب اجرای حد بر مرتکب می­شود چیست؟ در میان اقسام مسکرات کدام موارد موجب حد شرب خمر می­گردند؟ با توجه به مواد جدید زایل کننده عقل، ملاک و معیار برای تشخیص مسکر از دیدگاه عرف چیست؟ آیا شیوه استعمال هم در اجرا یا عدم اجرای حد تأثیر دارد؟ آیا از دید عرف، این جرم فقط از طریق نوشیدن صورت می‌گیرد یا استعمال از راه­های دیگر نیز موجب ثبوت این حد است؟ با توجه به اینکه قانون مجازات جدید اسلامی مصوب 1392 در ماده 264 مصادیق جدیدی از شیوه استعمال همچون تدخین و تزریق را مطرح نموده و از سوی دیگر درباره مصادیق مسکرات ساکت است، بررسی فقهی و حقوقی نقش عرف در تشخیص مصادیق و شیوه استعمال مسکرات ضروری به نظر می­رسد. نتیجه اینکه اولاً در مصرف مسکرات بین جامد و مایع فرقی نیست، ثانیاً صرف مصرف مسکرات مصنوعی موجب حد می‌گردد چه سبب مستی شود یا نشود، ثالثاً در شیوه‌های غیرمتعارف مصرف مسکرات، عرف به‌عنوان مبناست.

کلیدواژه‌ها

مسکر؛ عرف؛ مواد مخدر؛ تزریق؛ تدخین

مراجع

منابع فارسی

آذر بادگان، حسین‌علی. (1381). بررسی علمی و فقهی الکل و فرآورده‌های آن. فقه، شماره 31 و 32.

آذر نوش، آذرتاش (1391). فرهنگ معاصر عربی – فارسی. تهران: انتشارات نشر نی، چاپ پانزدهم.

آذر، ماهیار.؛ و نوحی، سیما. (1389). دایره المعارف اعتیاد و مواد مخدر. چاپ دوم، تهران: نشر ارجمند.

اردبیلی، محمدعلی. (1387). حقوق جزای عمومی، جلد دوم. تهران: نشر میزان، چاپ هجدهم.

اسعدی، سید حسن. (1382). پژوهش های بنیادی درباره مواد مخدر. تهران: انتشارات مولف، چاپ اول.

باصری، علی اکبر. (1384). پژوهش علمی – کاربردی درباره مواد مخدر. چاپ اول، تهران: نشر وفاق.

............................ (1389). مواد مخدر در منابع فقهی و فتاوای مراجع تقلید عظام. تهران: انتشارات خرسندی، چاپ سوم.

تنکابنی، فروغ. (1358). با مجازات اسلامی آشنا شویم. قم: نشر جهاد.

حاجی علی، فریبا.؛ و معینی فر، حدیثه. (1394). بررسی تطبیقی حدود و تعزیرات در فقه مذاهب خمسه. تهران: نشر میزان، چاپ اول.

زراعت، عباس. (1389). تاثیر مستی بر مسئولیت کیفری. مجله دادرسی، ۱۴(۸۳): (-----------)

......................... (1393). شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی، تهران: انتشارات جاودانه، ج 2و 4.

علی زاده، عزیرالله. (1389). فرهنگ فارسی عمید، تهران: راه رشد، چاپ اول.

فتحی، حجت الله. (1396). شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی (حدود) مصوب 1392. قم: موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، جلد دوم، چاپ دوم.

شعار، امیر. (1374). بررسی عوارض دهانی- دندانی دخانیات. رساله دکتری دانشگاه علوم پژشکی تهران: دانشکده دندادن پزشکی.

کارخیزان، محمد حسن. (1392). کاملترین مجموعه محشی قانون مجازات اسلامی. تهران: انتشارات راه نوین، جلد دوم، چاپ اول.

کریمی، حسین. (1362). حدود الهی. تهران: انتشارات گروه فرهنگی جهاد دانشگاهی صنعتی شریف، جلد 2.

گروه علمی موسسه آموزش عالی آزاد چتر دانش. (1392). قانون یار مجازات اسلامی. تهران: چتر دانش، چاپ پنجم.

گلدوزیان، ایرج. (1386). محشای قانون مجازات اسلامی. تهران: انتشارات مجد، چاپ اول.

مومنی گوجانی، نبی الله. (1388). آثار مستی بر مسئولیت کیفری در حقوق کیفری ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه تربیت مدرس.

موسوی خویی، سید ابوالقاسم. (1394). مبانی تکلمه المنهاج، ترجمه علی مددی. تهران: نشر حقوق اسلامی، جلد 1 و 2، چاپ اول.

 وحدتی شبیری، سید حسن. (1389). الکل و فرآورده­های آن در فقه اسلامی. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول.

منابع عربی

ابن عابدین، محمدامین. (1412ق). رد المحتار علی الدر المختار. بیروت: نشر دار الفکر، جلد 4 و 6.

1. ابن منظور (1414 ق)، لسان العرب، بیروت، نشر دار صادر، جلد 11.
2. ابن فهد حلی (1407ق)، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، جلد پنجم.
3. بهبهانی، محمدباقر (1419ق)، الرسائل الفقهیه، قم: موسسه علامه وحید بهبهانی، چاپ اول.
4. تبریزی، جواد (1417 ق)، اسس الحدود و التعزیرات، قم: نشر مهر، جلد اول.
5. جزیری، عبدالرحمن (1419ق)، الفقه علی المذاهب الاربعه و مذهب اهل البیت و فقا لمذهب اهل البیت علیهم السلام، بیروت: دار الثقلین، جلد 5، چاپ اول.
6. حر عاملی، محمد بن حسن (1409 ق)، وسائل الشیعه، قم: موسسه آل البیت علیه السلام، جلد 25 و 17.
7. حجاوی، مولی بن احمد (بی تا)، الاقناع فی فقه الامام احمد بن حنبلی، بیروت: دارالمعرفه، جلد 14.
8. حر عاملی، اسماعیل بن محمدحسین خواجویی (1411ق)، الرسائل الفقهیه، قم، نشر مهدی رجائی.
9. خمینی، روح الله (1425ق)، تحریرالوسیله، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، جلد 4.
10. دمیاطی، ابوبکر بن محمد (1418ق)، اعائه الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین، بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوریع، جلد 4.
11. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1372)، المفردات فی غرائب القرآن، بیروت: دارالعلم، چاپ اول.
12. عاملی، یاسین عیسی (1413 ق)، الاصلاحات الفقهیه فی الرسائل العملیه، بیروت- لبنان: دارالبلاغه للطباعه و النشر و التوزیع.
13. علامه حلی، حسن بن یوسف (1414ق)، تذکره الفقهاء، قم: موسسه آل البیت علیهم السلام، جلد 1، چاپ اول.
14. .......................................... (1420ق)، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه «ط – الحدیثه»، قم: موسسه امام صادق علیه السلام، جلد پنجم، چاپ اول.
15. .......................................... (1413 ق)، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، جلد 3، چاپ اول.
16. عاملی، محمد بن مکی (شهید ثانی)، (1410 ق)، اللمعه الدمشقیه فی الفقه الامامیه، بیروت: نشر دارالتراث – الدر الاسلامیه، جلد 9، چاپ اول.
17. ...................................................................، (1413ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم: موسسه المعارف الاسلامیه، ج 14.
18. عبدالرحمان، محمود (1419 ق)، معجم المصطلاحات و الافاظ الفقهیه، قاهره – مصر: نشر دار الفضیله، جلد اول.
19. ....................................... (1410ق)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه – المحشی کلانتر، قم: کتاب فروشی داوری، جلد 9، چاپ اول.
20. ....................................... (1419ق)، ذکر الشیعه فی احکام الشریعه، قم: موسسه آل البیت السلام، چاپ اول.
21. فیومی، احمد بن محمد (بی تا)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم: انتشارات دارالرضی، جلد دوم، چاپ اول.
22. فاضل هندی، محمد بن حسن (1416 ق)، کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، جلد 10 و 3.
23. فتحی بهنسی، احمد (1412ق)، الموسوعه الجنائیه فی الفقه الاسلامی، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، جلد دوم، چاپ اول.
24. صیمری، مفلح بن حسن (1408ق)، تلخیص الخلاف و خلاصه الاختلاف - منتخب الخلاف، قم: انتشارات کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، چاپ اول، جلد 3.
25. صدر، محمد باقر (1408ق)، بحوث فی شرح العروه الوثقی، قم: مجمع الشهید آیه الله الصدر العلمی، جلد 3.
26. طیار، عبدالله بن محمد (1418ق)، المخدرات فق الفقه الاسلامی، ریاض، چاپ دوم.
27. کریمی جهرمی، علی (1414 ق)، دار المنضود فی احکام حدود، چاپ اول، قم: انتشارات دارالقرآن الکریم، جلد دوم.
28. کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، جلد 6، چاپ چهارم.
29. موحدی لنکرانی، محمد فاضل (1422 ق)، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار علیه السلام، جلد اول.
30. محقق حلی، جعفر بن حسن (1407ق)، المعتبر فی شرح المختصر، قم: موسسه سید الشهداء علیه السلام، جلد اول، چاپ اول.
31. مغنیه، محمد جواد (1421ق)، فقه الامام الصادق علیه السلام، قم: موسسه انصاریان، جلد اول، چاپ دوم.
32. موسوی گلپایگانی، محمد رضا (1412ق)، الدر المنضود فی أحکام الحدود، قم: نشر دار القرآن الکریم، جلد 2، چاپ اول.
33. موسوی شریف مرتضی، علی بن حسین (1405ق)، رسائل الشریف المرتضی، قم: دار القرآن الکریم، جلد اول، چاپ اول.
34. ................................................................ (1415ق)، الانتصار فی انفرادات الامامیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
35. موسوی اردبیلی، عبدالکریم (1427ق)، فقه الحدود و التعزیرات، قم: موسسه النشر لجامعه الفید رحمه الله، جلد دوم، چاپ دوم.
36. مصطفوی، حسن (1402ق)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: مرکز الکتاب الترجمه و النشر، جلد 3، چاپ اول.
37. نجفی عراقی، عبد النبی (1380ق)، المعالم الزلفی فی شرح العروه الوثقی، قم: المطبعه العلمیه، چاپ اول.
38. نجفی، محمد حسن (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دار الحیاء التراث العربی، جلد 6 و 41، چاپ هفتم.
39. ................................... (1390)، جواهر الکلام، حدود و تعزیرات، تهران: انتشارات خرسندی.

مقالات

اصغری، عبدالرضا.؛ و صالحی مقدم، مهدی. (1396). تحلیل فقهی ماده 264 قانون مجازات اسلامی. مجله حقوقی دادگستری: ۸۳(۱۰۵): -------------

درویش ترابی، محمود.؛ و کلانتری، کیومرث. (1397). عنصر زمان و مکان و نقش آن در تحول اجتهاد بر احکام جزائی اسلام. فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، ۱۵(۵۴): 66 - 49.

رضایی نسب، مسعود. (1388). مواد مخدر و مبانی فقهی آن 1. علوم تربیتی (اصلاح و تربیت)، (۸۸): ۲۲-۱۵.

عظیمی، حبیب الله. (1392). بررسی حکم شرعی استعمال مواد مسکر و روان‌گردان از دیدگاه فقهای مذاهب اسلامی. مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، (۳۴): ۷۷-۶۲.

سلمانپور، محمد جواد. (1382). مبانی فقهی حرمت استعمال و قاچاق مواد مخدر و جرایم مربوط به آن. فقه اهل بیت، (۳۵): ۱۵۲-۱۲۰.

 ملکوتی فر، ولی الله.؛ و ساربان نژاد، علی. (1390). پرتویی از آراء فقهی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) در کلیّات حدود و گذری بر آثار آن در قانون جزای اسلامی. فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، ۷(۲۵): 168- 141.