تحلیل تاریخی دیدگاه‌ها درباره نقش حجاج‌بن‌یوسف ثقفی در تثبیت متن نهایی قرآن

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 6، دوره 28، شماره 72، آذر 1401، صفحه 107-135   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

هادی غلامرضائی¹؛ کاوس روحی برندق^{* 2}

¹دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

²دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)

چکیده

در کتب علوم قرآنی شاهد مطالب متعدد و گاه متناقضی درباره نقش حَجّاج در رسمیت‌یافتن متن کنونی قرآن کریم هستیم. شخصیت حجاج و‌‌‌ به‌ویژه روایت سجستانی از تغییرات‌‌‌ یازده‌گانه او بهانه‌‌‌‌ای برای تشکیک در اصالت تاریخی قرآن‌ شده‌است. در این مقاله با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی‌‌‌ به‌سراغ منابع علوم قرآنی، به‌ویژه تاریخ قرآن، رفته و ضمن گردآوری اقوال مختلف علمای مسلمان و مستشرقین و نقد آن‌ها،‌‌‌ به‌تحلیل تاریخی این موضوع پرداخته‌ایم‌که حجاج چه کاری را در رابطه با قرآن انجام داد و انگیزه او از این کار چه بود؟ مطابق این تحقیق، روایت سجستانی با ارائه توضیحاتی قابل پذیرش است و منافاتی با وثاقت تاریخی قرآن ندارد. کار اصلی حجاج ترویج مصحف عثمانی و تکمیل پروژه توحید مصاحف و از بین‌‌‌‌‌بردن قرائات شاذ‌‌‌ به‌ویژه قرائات ابن‌مسعود‌ بوده‌است؛ هدفی‌که حجاج نیز همانند عثمان در تحقق کامل آن ناکام ماند. انگیزه او نیز حب عثمان و بغض قاریان و موالی‌‌‌ به‌خاطر حضور در جنگ ابن‌اشعث بود؛ جنگی‌که می‌رفت نه تنها تومار حجاج و بنی‌امیه بلکه خلافت اسلامی را برای همیشه درهم بپیچد. 

کلیدواژه‌ها

تاریخ قرآن"؛ وثاقت تاریخی قرآن"؛ توحید مصاحف"؛ حجاج‌بن‌‌یوسف ثقفی"؛ ابن‌مسعود"؛ "؛ اختلاف قرائات"

مراجع

منابع
1 .إبراهیم، عباس )1۴23ق(، قراءة عاصم الجحدری دراسة لغویة، المدینۀ المنورة، الجامعۀ
اإلسالمیۀ.
2 .ابنانباری، محمد )1390ق(، ایضاح الوقف واالبتداء، دمشق، مطبوعات مجمع اللغۀ العربیۀ.
3 .ابنجوزی، عبدالرحمن )1۴26ق(، الرد علی المتعصب العنید المانع من ذم یزید، بیروت،
دارالکتب العلمیۀ.
۴ .ابنحجر عسقالنی، أحمد )1326ق(، تهذیب التهذیب، هند، مطبعۀ دائرةالمعارفالنظامیۀ.
5 .ابنحجر عسقالنی، احمد )2003م(، فضائلالقرآن، بیروت، دارومکتبۀالهالل.
ابنحجر عسقالنی، احمد )1390ق(، لسان المیزان، بیروت، مؤسسۀ األعلمی.
6 .ابنحنبل، احمد )1۴21ق(، مسند أحمدبنحنبل، بیجا، مؤسسۀ الرسالۀ.
7 .ابنخلدون، عبدالرحمن )1375ش(، تاریخ ابن خلدون، ترجمه: محمدپروین گنابادی، تهران،
انتشارات علمى و فرهنگى.
8 .ابنخلکان، احمد )1900م(، وفیات األعیان وأنباء أبناء الزمان، بیروت، دارصادر.
9 .ابنسعد، محمد )1۴10ق(، الطبقات الکبرى، بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
10 .ابنعساکر، علی )1۴15ق(، تاریخ دمشق، بیجا، دارالفکر للطباعۀ والنشر والتوزیع.
11 .ابنعطیه، عبدالحق )1۴22ق(، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دارالکتب
العلمیۀ.
12 .ابنفارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، قم، مکتب االعالم االسالمی.
13 .ابنقتیبۀ دینوری، عبداهلل )1۴10ق(، اإلمامة و السیاسة، بیروت، داراألضواء.
1۴ .ابنکثیر، إسماعیل )1۴08ق(، البدایة والنهایة، بیجا، دار إحیاء التراث العربی.
15 .ابنکثیر، اسماعیل )1۴19ق(، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیۀ، منشورات
محمدعلى بیضون.
16 .ابنکثیر، إسماعیل )1۴16ق(، فضائل القرآن، مکتبۀ ابنتیمیۀ.
17 .ابنندیم، محمد )1۴17ق(، الفهرست، بیروت، درالمعرفۀ.
18 .ابنمنظور، محمد )1۴1۴ق(، لسان العرب، بیروت، دارصادر.
تحلیل تاریخی دیدگاهها درباره نقش حجاجبنیوسف ثقفی در تثبیت متن نهایی قرآن کریم
19 .أبوداود سجستانی، سلیمان، سنن أبیداود، بیروت، المکتبۀ العصریۀ.
20 .ابوعبید، قاسمبنسالم )1۴26ق(، فضائل القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
21 .ابیارى، ابراهیم )1۴11ق(، تاریخ القرآن، قاهره، دارالکتاب المصرى.
22 .ازهرى، محمد )1۴21ق(، تهذیب اللغة، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
23 .اصفهانی، حمزة )1۴12ق(، التنبیه على حدوث التصحیف، بیروت، دار صادر.
2۴ .باقالنی، محمد )1۴15ق(، نکت االنتصار لنقل القرآن، منشأة معارف باالسکندریۀ.
25 .باقالنی، محمد )1۴22ق(، اإلنتصار للقرآن، بیروت.
26 .بالشر، رژی )137۴ش(، در آستانه قرآن، ترجمه: محمود رامیار، تهران، دفتر نشر فرهنگ
اسالمی.
27 .جواهرى، سیدمحمدحسن )1385ش(، پرسمان علوم قرآنى، قم، دفتر تبلیغات اسالمى.
28 .جوهرى، اسماعیل )1376ق(، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دار العلم
للمالیین.
29 .جهانگیری، محسن )1367ش(، »قدریان نخستین«، معارف فروردین، شماره 13.
30 .حجتی، سیدمحمدباقر )1382ش(، »پژوهشی درباره لهجه قرآن کریم«، پژوهشنامه قرآن و
حدیث، پیششماره 2 ISC ،صص3تا18.
31 .حجتی، سیدمحمدباقر )1399ش(، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، تهران، دفتر نشر فرهنگ
اسالم.
32 .حفیان، احمد )1۴2۴ق(، التجدید فیاإلتقان و التجوید، بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
33 .حمدان، عمر، »مشروع المصاحف الثانی فی عصر االموی«، البحوث و الدراسات القرآنیه،
سال2 ،شماره۴.
3۴ .خلیلی، میثم؛ فرامرزی، جواد )1395ش(، »ادله قرآنی و روایی ذریهبودن امام حسین)ع( بر پایه
مناظره یحییبنیعمر با حجاجبنیوسف«، پژوهشنامه معارف حسینی، دوره1 ,شماره2.
35 .خوئى، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، موسسۀ احیاء آثار االمام الخوئى.
36 .دانی، عثمان )1۴1۴ق(، البیان فی عدّ آی القرآن، کویت، مرکز المخطوطات والتراث.
37 .دانی، عثمان، المحکم فی نقط المصاحف، بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
38 .ذهبى، محمد )1۴13ق(، تاریخ االسالم و وفیات المشاهیر و األعالم، بیروت، دارالکتاب
العربى.
>133 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 72 ،سال بیست و هشتم، پاییز 1۴01 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 72, year 28, Autumn 2022
39 .ذهبى، محمد )1382ق(، میزان االعتدال فی نقد الرجال، بیروت، دارالمعرفۀ.
۴0 .رامیار، محمود )1380ش(، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر.
۴1 .رضایی هفتادر، حسین )1389ش(، »بررسی آرای قرآنپژوهان غربی دربارة تدوین قرآن«،
قبسات، شماره57.
۴2 .رضوان، عمر )1۴13ق(، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ریاض، دارطیبه.
۴3 .زبیدی، محمد، تاج العروس، بیروت، دار الفکر.
۴۴ .زرقانى، محمد )1368ق(، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربى.
۴5 .زرکشی، محمد )1۴10ق(، البرهان فی علوم القرآن، بیروت.
۴6 .زرکلی، خیرالدین )1980م(، األعالم: قاموس تراجم ألشهر الرجال والنساء من العرب
والمستعربین والمستشرقین، بیروت، دارالعلم للمالیین.
۴7 .زیادة، محمود )1۴15ق(، الحجاجبنیوسف ثقفی المفتری علیه، مصر، دارالسالم.
۴8 .ژیان، فاطمه و رفعت، محسن )1399ش(، »بازخوانی انتقادی شبهات و تردیدها درباره توحید
مصاحف«، پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره۴1.
۴9 .سجستانی، ابوبکر )1۴23ق(، کتاب المصاحف، قاهره، الفاروق الحدیثه للطباعه والنشر.
50 .سلطانی، مصطفی )1381« ،)تشیع بصره در قرون نخستین«، فصلنامه تاریخ اسالم، شماره3 ،
مسلسل11.
51 .سمهودی، علی )1۴19ق(، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
52 .سیوطی، عبدالرحمن )1۴21ق(، اإلتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتاب العربی.
53 .شاکر، محمدکاظم؛ ساکی، نانسی )1393ش(، »نقش روایات در تعیین تاریخ تثبیت نهایی متن
قرآن«، سراج منیر، شماره15.
5۴ .شاهپسند، الهه )1398ش(، »تحلیل اِسناد-متن اخبار ناظر بهخطای کاتبان قرآن«، کتاب قیم،
شماره20.
55 .شاهین، عبدالصبور )1382ش(، تاریخ قرآن، ترجمه: سیدحسین سیدى، مشهد، بهنشر.
56 .شبیری، سیدموسی )1377ش(، درس خارج فقه، مورخ08/03 ،تارنمایir.eshia.
57 .شلبی، عبدالفتاح )1۴19ق(، رسم المصحف العثمانی و أوهام المستشرقین فی قراءات القرآن
الکریم، قاهره، مکتبۀ وهبۀ.
تحلیل تاریخی دیدگاهها درباره نقش حجاجبنیوسف ثقفی در تثبیت متن نهایی قرآن کریم
58 .شوشتری، محمدتقی )1۴22ق(، قاموس الرجال، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر
انتشارات اسالمی.
59 .صالح، مهدی )2022م(، پیام »گزارش یک اشتباه در کتاب قرآن صامت و قرآن ناطق«، کانال
تلگرامی رسائل کنعانیه.
60 .صبحى صالح )1372ش(، مباحث فی علوم القرآن، قم، منشورات الرضی.
61 .طاهری، حبیباهلل )1377ش(، درسهایى از علوم قرآنى، قم، اسوه.
62 .طبرى، محمد )1۴12ق(، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه.
63 .طوسى، محمد، التبیان فى تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربى.
6۴ .علیالصغیر، محمدحسین )1398ش(، تاریخ قرآن، ترجمه: روحاهلل شهیدی، قم، بوستان کتاب.
65 .عودی، ستار، »حجّاجبنیوسف ثقفی«، دانشنامه جهان اسالم، صص618 تا 623.
66 .غانم قدوری، حمد)1۴23ق(، محاضرات فی علوم القرآن، عمان، دارعمار.
67 .غانم قدوری، حمد )1۴25ق(، رسم المصحف، عمان، دارعمار.
68 .غالمرضائی، هادی؛ روحی برندق، کاوس؛ نیلساز، نصرت؛ کریمی، محمود)1۴01ش(، »تحلیل
کمی و کیفی اختالف مسلمانان در قرائت قرآن پیش از توحید مصاحف«، مطالعات قرآن و حدیث،
دوره15 ،شماره3.
69 .غالمرضائی، هادی )1397ش(، »تواتر قرآن، چیستی، چرائی، چگونگی و چالشها«، پایاننامه
کارشناسی ارشد، استاد راهنما: سیدهدایت جلیلی، استاد مشاور: روحاهلل نجفی، دانشگاه خوارزمی
تهران.
70 .فراء، یحیی، معانی القرآن، مصر، دار المصریۀ للتألیف والترجمۀ.
71 .فراهیدى، خلیل، کتاب العین، قم، نشر هجرت.
72 .فیاض، نبیل )2019م(، فروقات المصاحف )مصحف ابنمسعود(، مونیخ، دارابکالو.
73 .قرطبى، محمد )136۴ش(، الجامع ألحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
7۴ .گلی زواره، غالمرضا )1396ش(، »کارنامه حجا جبنیوسف ثقفی در عراق در نیمه دوم قرن
اول هجری«، فرهنگ زیارت، شماره30.
75 .ل.واکسینا، واگلیری )1383ش(، »ابناشعث«، ترجمه: علیاکبر عباسی، مجله تایخ اسالم،
شماره18.
>135 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 72 ،سال بیست و هشتم، پاییز 1۴01 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 72, year 28, Autumn 2022
76 .مرتضى عاملى، سیدجعفر و اسالمى، سیدحسن )1377ش(، حقایقى مهم پیرامون قرآن، قم،
دفتر انتشارات اسالمی.
77 .مروتی، سهراب )1381ش(، پژوهشى پیرامون تاریخ تفسیر قرآن، تهران، نشر رمز.
78 .مظلومی، رجبعلی )1۴03ق(، پژوهشى پیرامون آخرین کتاب الهى، تهران، نشر آفاق.
79 .معرفت، محمدهادی )1382ش(، تاریخ قرآن، تهران، سمت.
80 .معرفت، محمدهادی )1388ش(، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه التمهید.
81 .مفتخری، حسین، »حجاجبنیوسف ثقفی«، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج6 ،
صص39۴تا۴0۴.
82 .موتسکی، هارالد )1385ش(، »جمع و تدوین قرآن: بازنگری دیدگاههای غربی در پرتو تحوالت
جدید روششناختی«، ترجمه: مرتضی کریمینیا، هفت آسمان، سال هشتم، شماره32.
83 .موسوی بجنوردی، سیدمحمدکاظم )1۴01ش(، دائرةالمعارف بزرگ اسالمی)ir.org.cgie،)
مدخل حجاجبنیوسف.
8۴ .مهنا، عبداهلل على، لسان اللسان، بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
85 .ناصح ستوده، منیره )1379ش(، مقاله »علل انتخاب کوفه بهعنوان مرکز خالفت از سوی
حضرت علی علیهالسالم«، نامه قم، شماره11و12(net.hawzah )
86 .النبهان، محمد فاروق )1۴26ق(، المدخل إلى علوم القرآن الکریم، حلب، دار عالم القرآن.
87 .نجارزادگان، فتحاهلل )138۴ش(، تحریفناپذیرى قرآن، تهران، مشعر.
88 .نکونام، جعفر )1382ش(، پژوهشى در مصحف امام على، رشت، کتاب مبین.
89 .نولدکه، تئودور )2000م(، تاریخ قرآن)ترجمه عربی(، چاپ دارنشر جورج المز، هیلدسهایم
زرویخ نیویورک.
90 .الهوساوی، رجاء محمد یعقوب، إنفرادات اإلمام عاصم الجحدری فیالقراءات الشاذة
وتوجیهها، السعودیۀ - وزارة التعلیم العالی، جامعۀ الطائف - کلیۀ الشریعۀ واألنظمۀ، قسم القراءات.
91. Etan Kohlberg and Mohammad Ali Amir-Moezzi (ed. and trans.):
Revelation and Falsification: The Kitāb al-qira’āt of Aḥmad b.
Muḥammad al-Sayyārī. Cambridge University Press: 24 June 2011.
92. Keith E. Small, Textual Criticism and Qur’ān Manuscripts,
Lexington Books, 2011, United Kingdom.