بازپژوهی آغازین ماهِ سال قمری بر پایه فرهنگ قرآنی- حدیثی و منابع تاریخی

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 5، دوره 28، شماره 72، آذر 1401، صفحه 90-106   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محسن فاضل بخشایش¹؛ کامران اویسی^{* 2}؛ محمدهادی منصوری²

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد مدرسی قرآن و حدیث، دانشگاه معارف اسلامی، قم ، ایران

²استادیار گروه معارف قرآن و حدیث دانشگاه معارف اسلامی

چکیده

سال هجری قمری بر اساس هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه است. در این که شروع سال قمری، از چه ماهی است دو دیدگاه مشهور وجود دارد که یکی ماه محرم و دیگری ماه ربیع الاول را ماه نخست می‌دانند. براساس بررسی و تحقیق انجام شده، هر دو دیدگاه با تمسک به گزارشات تاریخی در پی اثبات عقیده خود هستند. اما به نظر می‌رسد، بحث تاریخی به خاطر گزارشات متناقض و اشکالاتی که در هر دو دیدگاه وجود دارد، نمی‌تواند در تعیین اولین ماه قمری مفیدِ یقین و حتی اطمینان باشد. در این نوشتار با رویکرد توصیفی تحلیلی، با نگاهی نو به مسأله و تکیه بر فرهنگ اسلامی مبتنی بر قرآن و روایات و نیز ارائه دلایل متفاوت همچون امضاءِ تقویمِ اقوام عرب از سوی پیامبر(ص) و قاعده لطف، اثبات شده است که واضع تاریخ هجری، نبی اکرم(ص) بوده و محرم را به عنوان اولین ماهِ تاریخ هجری امضا کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

آغازین ماه سال قمری"؛ تاریخ هجری"؛ فرهنگ"؛ ماه محرم"؛ "؛ ماه ربیع الاول؛ نسیء"

مراجع

منابع
*قرآن کریم.
الف( فارسی و عربی
۱ .ابن حائک، حسن بن احمد )۱۴25ق(. اإلکلیل من أخبار الیمن و أنساب حمیر، صنعاء، وزاره
الثقافۀ و السیاحۀ.
2 .ابن سلَّام، ابو عبید القاسم )۱۴05ق(. االموال، بیروت، دار الفکر.
3 .ابن سیدة، علی بن اسماعیل )۱۴2۱ق(، المحکم و المحیط االعظم، ج 8 ،بیروت، دارالکتب
العلمیۀ.
۴ .ابن طاووس، على بن موسى )۱368ق(، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم، دارالذخائر.
5 .ابن طاووس، على بن موسى )۱376ش(. اقبال االعمال، ج 2 ،تهران، دار الکتب االسالمیه.
6 .ابن کثیر، اسماعیل )۱۴3۱ق(. البدایة و النهایة، ج 7 ،دمشق _ بیروت، دار ابن کثیر.
7 .احمدی میانجی، علی )۱۴۱9ق(. مکاتیب الرسول)ص(، ج 3 ،قم، موسسه علمی فرهنگی دار
الحدیث سازمان چاپ و نشر.
8 .اصفهانی، ابونعیم احمد بن عبداهلل )۱93۴م(. ذکر اخبار اصبهان، ج ۱ ،لیدن_هلند، انتشارات
بریل.
9 .بحرانى، یوسف )۱۴۱5ق(. الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، ج ۱3 ،قم، دفتر انتشارات
اسالمى.
۱0 .بالذری، احمد بن یحیی )۱988م(. فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبۀ هالل.
۱۱ .بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد )۱380ش(. اآلثار الباقیة عن القرون الخالیة، تهران، مرکز
پژوهشی میراث مکتوب.
۱2 .حسینی طهرانی، محمدحسین )۱۴26ق(. رساله نوین درباره بناء اسالم بر سال و ماه قمری،
مشهد، عالمه طباطبایی.
۱3 .حلی، حسن بن یوسف )۱۴30ق(. کشف المراد فی شرح تجرید االعتقاد، قم، جماعۀ
المدرسین فی الحوزة العلمیۀ بقم.
۱۴ .رازی، فخرالدین )۱۴20ق(. مفاتیح الغیب، ج ۱6 ،بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۱5 .سبحانی تبریزی، جعفر )۱399ش(. سید المرسلین)ص(، ج ۱ ،تعریب: جعفر هادی، قم،
موسسه امام صادق)ع(.
بازپژوهی آغازین ماهِ سال قمری بر پایه فرهنگ قرآنی- حدیثی و منابع تاریخی
۱6 .سپهری، محمد )۱388ش(، »تأسیس تاریخ هجری«، فروغ وحدت، سال 5 ،شماره ۱9 ،ص
.30 -۱7
۱7 .سخاوی، محمد بن عبد الرحمن )۱۴۱0ق(. اإلعالن بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ، بیروت، دار
الکتب العلمیۀ، منشورات محمد علی بیضون.
۱8 .سیوطی، جالل الدین )۱۴0۴ق(، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 3 ،قم، کتابخانه آیت اهلل
مرعشی نجفی.
۱9 .سیوطی، جالل الدین )۱۴30ق(، الشماریخ فی علم التاریخ، قاهره، محقق: زنانی، صقر، دار
اآلفاق العربیه.
20 .طباطبایی، محمدحسین )۱390ق(، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 9 ،قم، دفتر انتشارات اسالمی.
2۱ .طباطبایی، محمدحسین )۱۴22ق(، نهایة الحکمة، قم، نشر اسالمی.
22 .طبرسی، فضل بن حسن )۱372ش(، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 5 ،تهران، انتشارات
ناصر خسرو.
23 .طوسى، محمد بن الحسن )۱۴07ق(، تهذیب االحکام، تهران، دارالکتب االسالمیۀ.
2۴ .عاملی، جعفر مرتضی )۱۴۱9ق(، الصحیح من سیرة النبی االعظم)ص(، ج ۴ ،بیروت، دار
السیرة.
25 .علم الهدى، على بن حسین )۱376ش(، الذریعة إلى أصول الشریعة، ج ۱ ،تهران، دانشگاه
تهران، موسسه انتشارات و چاپ.
26 .علی ابن الحسین، امام چهارم)ع( )۱376ش(. صحیفه سجادیه، قم، دفتر نشر الهادی.
27 .عیاشی، محمد بن مسعود )۱380ق(، تفسیر العیاشی، تهران، المطبعۀ العلمیۀ.
28 .فراهیدى، خلیل بن احمد )۱۴09ق(، کتاب العین، ج 7 ،قم، نشر هجرت.
29 .فیض کاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى )۱۴06ق(، الوافی، اصفهانف کتابخانه امام
امیرالمؤمنین)ع(.
30 .کلینی، محمد بن یعقوب )۱۴29ق(، الکافی، قم، دارالحدیث.
3۱ .مجلسى، محمد باقر )۱۴03ق(، بحار األنوار الجامعة لدرر اخبار ائمة االطهار)ع(، ج 5۴ و 55 ،
بیروت، دار احیاء التراث العربی.
32 .مجلسى، محمد باقر )۱۴0۴ق(، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول)ص(، محقق/مصحح:
رسولی محالتی، تهران، دارالکتب االسالمیۀ.
>۱06 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 72 ،سال بیست و هشتم، پاییز ۱۴0۱ ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 72, year 28, Autumn 2022
33 .مفید، محمدبن محمد )۱۴۱3ق(، اإلرشاد فی معرفة حجج اهلل على العباد، ج ۱ ،قم، کنگره
شیخ مفید.
3۴ .مکارم شیرازی و همکاران )۱37۴ق(. تفسیر نمونه، ج 7 ،تهران، دار الکتب االسالمیۀ.
35 .مکی، حسین )۱362ش(، تاریخ بیست ساله ایران، ج 6 ،تهران، نشر ناشر.
36 .نائینى، محمد حسین )۱352ش(، أجود التقریرات، ج ۱ ،تقریر: ابوالقاسم خویی، قم، مطبعۀ
العرفان.
ب( التین
37. Bonner, Michael (2011), "Time Has Come Full Circle”: Markets,
Fairs and The Calendar in Arabia Before Islam". The Islamic Scholarly
Tradition, v:83, P:13- 48.