مکان‌گزینی و تحلیل کاربری‌های آموزش عالی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و تحلیل تصمیم‌گیری چند معیاره (MCDA)(مطالعه موردی: شهر بابل)

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 3، دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 63، شهریور 1402، صفحه 29-45   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد شفیعی تیلکی¹؛ صدرالدین متولی^{* 2}؛ غلامرضا جانبازقبادی³؛ بیژن رحمانی⁴

¹دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران

²دانشیارگروه جغرافیا، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران

³استادیارگروه جغرافیا، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی واحد، نور، ایران

⁴استادیارگروه ریاضی، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران

چکیده

مقدمه: مراکز آموزش عالی یک عامل کلیدی در فرآیند آموزشی هستند. مراکزی که مکان مناسبی داشته و در یک برنامه سیستماتیک طراحی شده‌اند، به شیوه‌ای مناسب و کارآمد به توسعه جامعه شهری کمک می‌کنند. با این حال، انتخاب مکان‌های مراکز آموزش عالی، از جمله دانشگاه آزاد، یک مسأله پیچیده است که شامل ارزیابی بسیاری می‌شود (فنی، سیاسی، اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی).
هدف پژوهش: با توجه به وجود تعداد زیاد مراکز آموزش عالی در شهر بابل و نیز حضور تعداد بالای دانشجویان، پیاده‌سازی الگوی صحیح و مناسب استقرار مکان مراکز آموزش عالی برای پیشبرد و اثربخشی آن‌ها در سطح شهر ضروری است که خود ابزارها و تکنیک‌های جدیدی را می‌طلبد.
روش شناسی تحقیق: این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش و ماهیت، توصیفی - تحلیلی بوده که هدف اصلی آن، مکان‌گزینی فضاهای آموزش عالی، یافتن مکان بهینه برای ایجاد فضای آموزشی با در نظر گرفتن کاربری‌های همجوار است. برای حصول به آن، 15 معیار مکانی در قالب 5 پارامتر برای مکان‌گزینی پهنه‌های مناسب ایجاد مراکز آموزش عالی در شهر بابل مورد استفاده قرار گرفته‌اند. با استفاده از تحلیل تصمیم‌گیری چند معیاره سلسله مراتبی فازی، وزن نهایی آن‌ها در تهیه نقشه مکان‌یابی محاسبه گردید. بر این اساس و با اعمال وزن‌های هر یک معیارها در محیط ArcGIS، تناسب اراضی شهر بابل برای ایجاد مراکز جدید آموزش عالی با تأکید بر دانشگاه آزاد اسلامی مشخص شد.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: شهر بابل واقع در شهرستان بابل استان مازندران است که از شمال به شهرستان بابلسر و دریای مازندران، از جنوب به رشته کوه‌های البرز، از غرب به شهرستان آمل و از شرق به شهرستان قائمشهر و ساری مرتبط است. این شهر دارای بافتی نامنظم (به‌ویژه در قسمت‌های مرکزی) بوده و از بعد کالبدی تنها در بخش‌های توسعه یافته اخیر در پیرامون شهر، نوعی بافت منظم را می‌توان مشاهده نمود. در این شهر 18 مرکز آموزش عالی (اعم از دانشگاه و مؤسسه‌های آموزش عالی) وجود دارد.
یافته­ ها: بر اساس نظر خبرگان،  معیار رعایت فاصله از پهنه‌های سیل‌خیز و یا سیل‌گیر با وزن نسبی 098/0 در اولویت اول و معیار ارزش زمین با وزن نسبی 035/0 در اولویت آخر تأثیرگذاری بر روی مکان‌گزینی بهینه مراکز آموزش عالی قرار گرفته است. با توجه به نقشه مکان‌گزینی کاربری آموزش عالی در شهر بابل، بیش‌ترین تناسب اراضی برای ایجاد این نوع کاربری در بخش جنوب غربی و غرب شهر و در محدوده شهرک‌های فرهنگیان، نیلوفر، آزادگان، طالقانی و اندیشه و همچنین موقعیت فعلی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سمای بابل می‌باشد.
نتیجه‌گیری: بر اساس یافته های پژوهش حاضر می­توان گفت که سه نکته مهم در مکان­گزینی واحدهای دانشگاهی با رویکرد توسعه پایدار حائز اهمیت است: اول) شناسایی اثرات مؤلفه‌های مکان­یابی و توزیع فضایی مرکزآموزش عالی . دوم) شناسایی اثرات مؤلفه‌های رضایت‌مندی ذی­نفعان از مرکز آموزش عالی. سوم) شناسایی اثرات مؤلفه‌های مکانی مکان­گزینی مرکزآموزش عالی.

کلیدواژه‌ها

مکان‌گزینی؛ آموزش عالی؛ تحلیل تصمیم‌گیری چند معیاره؛ منطق فازی؛ شهر بابل

مراجع

احدنژاد دروشتی، محسن؛ مولائی قلیچی، محمد؛ جوادزاده اقدم، هادی و حاتمی، افشار. (1391). تحلیل الگوی پراکنش فضایی مراکز آموزشی و سامان‌دهی مناسب کالبدی آن با استفاده از GIS (مطالعه موردی: منطقه 8 تبریز). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 3(8)، 18-1.

 انصاری‌فرد، بهناز؛ لسانی، مهدی؛ غضنفرپور، حسین و خیاط‌زاده، احمد. (1394). کاربرد روش‌های فازی و AHP برای جانمایی مدارس ابتدایی در ناحیه یک آموزشی شهر کرمان. نشریه مطالعات نواحی شهری، 2(3)، 22-1.

 جاوری، مجید؛ شاهیوندی، احمد؛ الله‌دادی، نورالدین و سلطانی، مرضیه. (1389). استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) در مکان‌یابی مراکز آموزش عالی (نمونه موردی: دانشگاه پیام نور خرم‌آباد). جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 1(1)، 22-3.

 درخشان‌زاده، محمد و دادرس، بیژن. (1397). تحلیل فضایی و مکان‌یابی مراکز آموزشی (مدارس متوسطه) با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) (شهر دهدشت استان کهگیلویه و بویراحمد). جغرافیا و روابط انسانی، 1(2)، 18-1.

ده‌دهی، غلامرضا. (1391). تحلیل نظم مکانی و الگوی توزیع فضایی کاربری‌های شهری، مطالعه موردی: کاربری‌های آموزش متوسطه ناحیه 3 شهر کرج. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام­نور تهران، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی.

سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور. (1382). ضوابط طراحی ساختمان‌های آموزشی تهران، برنامه‌ریزی معماری همسان مدارس ابتدایی و راهنمایی. انتشارات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، تهران.

شجاعیان، علی؛ ملکی، سعید و امیدی‌پور، مرتضی. (1392). سامان‌دهی مکان‌گزینی مراکز آموزش شهری با استفاده از منطق بولین و تصمیم‌گیری چند معیاره فازی مطالعه موردی: مدارس مقطع راهنمایی مناطق 8 گانه شهر اهواز. فصل‌نامه مطالعات برنامه‌ریزی آموزشی، 2(4)، 165-137.

فتایی، مجتبی. (1393). تحلیلی بر برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهر کوهدشت با تأکید بر کاربری آموزشی (مدارس ابتدایی). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه یزد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

فیروزی، محمد علی؛ رحمانی، پیروز؛ حسینی شه‌پریان، نبی‌الله و فریدون‌نژاد، مریم. (1395). مکان‌یابی مراکز آموزشی با استفاده از مدل ترکیبی منطق بولین و FAHP (مطالعه موردی: مدارس راهنمایی شهر دهدشت). فصل‌نامه تعلیم و تربیت، 127، 177-155.

معینی‌فر، مریم؛ شکوهی، علی و شیخی، زهرا. (1394). ارزیابی نحوه استقرار فضاهای آموزشی با استفاده از مدل تلفیقی تاپسیس و آنتروپی شانون. پژوهش­های جغرافیایی انسانی، 47(2)، 264-249.

ملکی، سعید؛ پیوند؛ ندا و اسدی کلمتی؛ اقبال. (1397). آسیب‌شناسی محل استقرار مراکز آموزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (نمونه موردی: مدارس ابتدایی منطقه 7 شهر اهواز). فصل‌نامه جغرافیا و مطالعات محیطی، 7(28)، 32-9.

وارثی، حمیدرضا و رضایی، نعمت‌الله. (1391). تحلیل فضایی و مکان‌یابی مراکز آموزشی (مقطع راهنمایی) با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) (نمونه موردی: منطقه 3 شهر اصفهان). مجله علمی تخصصی برنامه‌ریزی فضایی، 1(4)، 38-19.

ولی‌زاده، رضا. (1386). مکان‌یابی مراکز آموزشی دبیرستان با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، نمونه موردی شهر تبریز. نشریه علوم جغرافیایی، 7(10)، 87-59.

AbuSada, J., & Thawaba, S. (2011). Multi criteria analysis for locating sustainable suburban centers: A case study from Ramallah Governorate, Palestine. Cities, 28(5), 381-393.

Agrawal, A., Agrawal, A., & Bansal, P. (2020). Integration of fuzzy logic with Metaheurisitics for education center site selection. Education and Information Technologies, 26, 103-124.

Ali, K.A. (2018). Multi-criteria decision analysis for primary school site selection in Al-Mahaweel district using GIS technique. Jornal of Kerbala University, 16, 342-350.

Baser, V. (2019). Optimization of existing solid waste landfill sites using GIS and MCDA: the case of Giresun, Turkey. Fresenius Environmental Bulletin, 28(12), 9033-9043.

Baser, V. (2020). Effectiveness of school site decisions on land use policy in the planning process. International Journal of Geo-Information, 9(662), 1-16.

Bukhari, Z., Rodzi, A., & Noordin, A. (2010). Spatial multi-criteria decision analysis for safe school site selection. Inernational Journal of Geoinformation Researches Development, 1: 1-14.

Cheung, W.W.L., Pitcher, T.J., & Pauly, D. (2005). A fuzzy logic expert system to estimate intrinsic extinction vulnerabilities of marine fishes to fishing. Boil. Conservation, 124, 97-111.

Chrobak, K., Chrobak, G., & Kazak, J.K. (2020). The use of common knowledge in fuzzy logic approach for vineyard site selection. Remote Sensing, 12(1775), 1-31.

Colak, H.E., Memisoglu, T., & Gercek, Y. (2020). Optimal site selection for solar photovoltaic (PV) power plants using GIS and AHP: A case study of Malatya Province, Turkey. Renewable Energy, 149, 565-576.

Drobne, S., & Lisec, A. (2009). Multi-attribute decision analysis in GIS: Weighted linear combination and ordered weighted averaging. Informatica, 33, 459-475.

Drobne, S., & Lisec, A. (2009). Multi-attribute decision analysis in GIS: Weighted linear combination and ordered weighted averaging. Informatica, 33(4), 459-475.

Elsheikh, R.F.A. (2017). Multi-criteria decision making in hotel site selection. International Journal of Engineering Science Invention, 6, 15-18.

Erden, T., & Coskun, M.Z. (2011). Cografi bilgi sistemleri ve analitik hiyerarsi yöntemi yardimiyla itfaiye istasyon yer seçimi. TMMOB Karita ve Kadastro Mühendisleri Odası 13. Türkiye Bilimsel ve Teknik Kurultay, 301–304.

Fossati, J.P., Galarza, A., Martín-Villate, A., Echeverría, J.M., & Fontan, L. (2015). Optimal scheduling of a microgrid with a fuzzy logic controlled storage system. International Journal of Electrical Power and Energy Systems, 68, 61-70.

Ghajari, Y.E., Alesheikh, A.A., Modiri, M., Hosnavi, R., Abbasi, M., & Sharifi, A. (2018). Urban vulnerability under various blast loading scenarios: Analysis using GIS-based multi-criteria decision analysis techniques. Cities, 72(Part A), 102-114.

Gumusay, M.U., Koseoglu, G., & Bakirman, T. (2016). An assessment of site suitability for marina construction in Istanbul, Turkey, using GIS and AHP multicriteria decision analysis. Environmental Monitoring and Assessment, 188(12), 677-695.

Habib, S.M., Suliman AE, R.E., Al-Nahry, A.H., & Abd El Rahman, E.N. (2020). Spatial modeling for the optimum site selection of solar photovoltaics power plant in the northwest coast of Egypt. Remote Sensing Applications: Society and Environment, 18(9), 100313.

Hüllermeier, E. (2011). Fuzzy machine learning and data mininga. Wiley Interdisciplinary Reviews: Data Mining Knowledge. Discovery, 1, 269-283.

Jamshidi, A., Yazdani-Chamzini, A., Siamak, H.Y., & Khaleghi, S. (2013). Developing a new fuzzy inference system for pipeline risk assessment. Journal of Loss Prevention in the Process Industries. 26(1), 197-208.

Jayaweera, K.N. Application of Geographic Information Systems for Government School Sites Selection. Ph.D. Thesis, University of Sri Jayewardenepura, Nugegoda, Sri Lanka, 2016.

Joerin, F., Thériault, M., & Musy, A. (2001). Using GIS and outranking multicriteria analysis for land-use suitability assessment. International Journal of Geographical Information Science, 15(2): 153-174.

Liu, Y., Lv, X., Qin, X., H., Guo, H., Yu, Y., Wang, J., & Mao, G. (2007). An integrated GIS-based analysis system for land-use management of lake areas in urban fringe. Landscape and
Urban Planning, 82(4), 233-246.

Lockheed, M.E., & Verspoor, A.M. (1991). Improving Primary Education in Developing Countries. Oxford University Press for World Bank: New York, NY, USA, 1991.

Mrówczynska, M. Neural networks and neuro-fuzzy systems applied to the analysis of selected problems of geodesy. In Computer Assisted Mechanics and Engineering Sciences; Institute of Fundamental Technological Research: Warsaw, Poland, 2011.

Mustaffa, A.A., Bahiah, B., Rasib, A.W., & Saifullizan, M.B. (2021). GIS and multi-criteria analysis for school site selection (Study case: Malacca historical city). International Journal of Integrated Engineering, 13(4), 234-241.

Naghizadeh-Baghi, A., Behrooz Damirchi, F., Moharramzadeh, M., Jamiodulo, M., & Nobakht, F. (2021). Spatial analysis and site selection of ardabil sports venues using GIS. Journal of Advanced Sport Technology, 5(2), 77-89.

Nuzir, F.A., & Dewancker, B.J. (2014). Understanding the role of education facilities in sustainable urban development: A case study of KSRP, Kitakyushu, Japan. Procedia Environmental Sciences, 20, 632-641.

Ramadan, M.S., & Effat, H.A. (2021). Geospatial modeling for a sustainable urban development zoning map using AHP in Ismailia Governorate, Egypt. The Egyptian Journal of Remote Sensing and Space Sciences, 24, 191-202.

Ross, T.J. Fuzzy Logic with engineering applications. John Wiley & Sons, Ltd.: Hoboken, NJ, USA, 2010.

Stelzenmüller, V., Gimpel, A., Gopnik, M., & Gee, K. (2017). Aquaculture site-selection and marine spatial planning: The roles of GIS-based tools and models. In Aquaculture Perspective of Multi-Use Sites in the Open Ocean; Springer: Cham, Switzerland, 131-148.

Vasiljevic', T.Z., Srdjevic', Z., Bajcetic, R., & Miloradov, M.V. (2012). GIS and the analytic hierarchy process for regional landfill site selection in transitional countries: A case study from Serbia. Environmental Management, 49, 445-458.

Yildirim, V. (2012). Application of raster-based GIS techniques in the siting of landfills in Trabzon Province, Turkey: A case study. Waste Management and Research, 30(9), 949-960.

Zadeh, L. (2008). Fuzzy logic. Scholarpedia, 3, 1766.