رابطه درماندگی مالی و مدیریت سود با توجه به نقش اندازه حسابرس در دوران رکود

قضاوت و تصمیم گیری در حسابداری

دوره 1، شماره 4، بهمن 1401، صفحه 135-160   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jdaa.2023.698896

نویسندگان

مجید مرادی^{* 1}؛ محمد رضا پور فخاران²؛ معصومه نادری³

¹گروه حسابداری، دانشگاه مازندران، مازندران، ایران. گروه حسابداری موسسه آموزش عالی ناصر خسرو، ساوه، ایران

²گروه حسابداری واحد قم ،دانشگاه ازاد اسلامی ، قم ، ایران

³گروه مدیریت مالی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران

چکیده

چکیده
درماندگی مالی شرکت­ها یکی از عواملی است که در صورت مواجه شدن با آن مدیریت شرکت دست به عملکردهای خاصی می­زند و به تبع آن سود حسابداری را به عنوان یکی از بارزترین اقلام ارزیابی عملکرد، در زمان مواجه با درماندگی مالی دستکاری می­کنند. شرکت­هایی که با درماندگی مالی مواجه هستند برای رهایی یافتن از هزینه­های ورشکستگی دست به مدیریت سود می­زنند و از اقلام تعهدی بیشتری نسبت به سایر شرکت­ها بهره می­برند. در این پژوهش بررسی رابطه درماندگی مالی و مدیریت سود با توجه به نقش اندازه حسابرس طی دوره 1395-1399 مورد بررسی قرار گرفت. این پژوهش از لحاظ طبقه‌بندی بر حسب هدف، پژوهشی کاربردی است و از لحاظ طبقه‌بندی بر مبنای روش، پژوهش توصیفی محسوب می‌شود و از میان پژوهش ات توصیفی، از نوع همبستگی است. نمونه آماری پژوهش به روش حذفی سیستماتیک تعداد 120 شرکت انتخاب شد. در این تحقیق جهت بررسی درماندگی مالی از سه شاخص سودخالص منفی، سرمایه در گردش منفی و منفی بودن همزمان سود و سرمایه در گردش استفاده شد. نتایج حاصل از آزمون فرضیه­ها در سطح خطای پنج درصد نشان داد: بین درماندگی مالی و مدیریت سود رابطه معناداری وجود دارد. همچنین اندازه حسابرس بر رابطه بین درماندگی مالی شرکت و مدیریت سود تأثیر معناداری دارد.

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: درماندگی مالی؛ مدیریت سود؛ اندازه حسابرس

اصل مقاله

رابطه درماندگی مالی و مدیریت سود  با توجه به نقش اندازه حسابرس در دوران رکود

 

تاریخ دریافت: 19/07/1401                  تاریخ پذیرش: 25/09/1401

مجید مرادی*[1] محمدرضا پورفخاران[2] معصومه نادری[3]

 

چکیده

درماندگی مالی شرکت­ها یکی از عواملی است که در صورت مواجه شدن با آن مدیریت شرکت دست به عملکردهای خاصی می­زند و به تبع آن سود حسابداری را به عنوان یکی از بارزترین اقلام ارزیابی عملکرد، در زمان مواجه با درماندگی مالی دستکاری می­کنند. شرکت­هایی که با درماندگی مالی مواجه هستند برای رهایی یافتن از هزینه­های ورشکستگی دست به مدیریت سود می­زنند و از اقلام تعهدی بیشتری نسبت به سایر شرکت­ها بهره می­برند. در این پژوهش بررسی رابطه درماندگی مالی و مدیریت سود با توجه به نقش اندازه حسابرس طی دوره 1395-1399 مورد بررسی قرار گرفت. این پژوهش از لحاظ طبقه‌بندی بر حسب هدف، پژوهشی کاربردی است و از لحاظ طبقه‌بندی بر مبنای روش، پژوهش توصیفی محسوب می‌شود و از میان پژوهش ات توصیفی، از نوع همبستگی است. نمونه آماری پژوهش به روش حذفی سیستماتیک تعداد 120 شرکت انتخاب شد. در این تحقیق جهت بررسی درماندگی مالی از سه شاخص سودخالص منفی، سرمایه در گردش منفی و منفی بودن همزمان سود و سرمایه در گردش استفاده شد. نتایج حاصل از آزمون فرضیه­ها در سطح خطای پنج درصد نشان داد: بین درماندگی مالی و مدیریت سود رابطه معناداری وجود دارد. همچنین اندازه حسابرس بر رابطه بین درماندگی مالی شرکت و مدیریت سود تأثیر معناداری دارد.

واژه‌های کلیدی: درماندگی مالی، مدیریت سود، اندازه حسابرس.

1- مقدمه

مدیران شرکت­ها در وضعیت درماندگی مالی شرکت تمایل به دادن اطلاعات و اخبار خوب به بازار سرمایه دارند تا بدین وسیله از کاهش ارزش جلوگیری نماید. بنابراین دست­کاری صورت­های مالی به هدف فلسفه وجود بسترهایی چون تضاد منافع و عدم تقارن اطلاعاتی میان مالکیت و مدیریت از یک طرف و بروز رسوایی­های مالی از طرف دیگر، امکان تحریف و دستکاری اطلاعات توسط مدیریت را فراهم می­نماید (کراسول^[4] و همکاران، 2002). بنابراین مدیران برای رسیدن به سود مورد نظر می­توانند تا پایان سال صبر کنند و از اقلام تعهدی اختیاری برای مدیریت سود گزارش شده استفاده نمایند. اما این راهکار ممکن است این ریسک را در پی داشته باشد که مقدار سود در نظر گرفته شده برای دستکاری اقلام تعهدی اختیاری موجود بیشتر باشد. زیرا اختیار در مورد اقلام تعهدی از طریق اصول عمومی پذیرفته شده حسابداری محدود شده است (کمپا^[5] و همکاران، 2015). با این وجود ممکن است مدیران نتوانند از طریق اقلام تعهدی اختیاری در پایان سال به سود مورد نظر خویش دست پیدا کنند. بنابراین مدیران می­توانند از طریق دستکاری فعالیت­های واقعی (دستکاری درآمدها و دستکاری هزینه­های تولید) در طول سال، این ریسک را کاهش دهند. اگر یک مدیر از سطح بهینه فعالیت­های عملیاتی واقعی منحرف و درگیر دستکاری فعالیت­های واقعی شود، ممکن شرکت دچار پیامدهای اقتصادی در بلندمدت شود. این موضوع، به­طور مستقیم بر عملکرد عملیاتی آینده شرکت تأثیر می­گذارد. زیرا مدیر تمایل دارد جریان­ نقدی آینده را قربانی سود دوره جاری سازد (لی^[6]، 2009). بر اساس مفاهیم نظری گزارشگری مالی، هدف اولیه‌ی صورت‌های مالی، ارائه‌ی اطلاعاتی تلخیص و طبقه‌بندی شده در خصوص وضعیت مالی، عملکرد مالی و انعطاف‌پذیری مالی واحد تجاری جهت یاری نمودن استفاده­کنندگان صورت‌های مالی در اتخاذ تصمیم­های اقتصادی است. استفاده‌کنندگان صورت‌های مالی در اتخاذ تصمیم‌های اقتصادی، صورت‌های مالی شامل، صورت سود و زیان را که منعکس‌کننده‌ی عملکرد واحد تجاری و در برگیرنده‌ی بازده حاصل از منابع تحت کنترل مدیریت واحد تجاری است، به کار می‌گیرند. فرآیند اندازه‌گیری سود و نتیجه‌ی آن، نقش مهمی در اداره‌ی شرکت دارد و معمولاً کاربران صورت‌های مالی، اهمیت زیادی برای آن قائل‌اند (لیو^[7] و همکاران، 2021).

 

2- مبانی نظری

درماندگی مالی وضعیتی است که شرکت برای کسب منابع مالی کافی جهت ادامه عملیاتش ناتوان است. در این وضعیت شرکت در تولید وجه نقد کافی برای رفع نیازهایش همچون پرداخت­ها به وام­دهندگان توانایی کافی را ندارد. بررسی تحقیقات متعدد و مختلف صورت گرفته در حوزه پیش­بینی درماندگی مالی نشان می­دهد که اکثر محققان ورشکستگی را به عنوان تنها معیار درماندگی در نظر گرفته و به ارائه مدل­های متفاوت پیش­بینی آن پرداخته­اند. در حالی که در ادبیات مالی تأکید بر این است که شرکت­ها سال­ها قبل از اینکه ورشکستگی ظهور پیدا کند وارد چرخه درماندگی مالی می­شوند و رویدادهای اقتصادی مختلفی در دوره قبل از ورشکستگی اتفاق می­افتد (کیراکو^[8]، 2020). درماندگی مالی شرکت­ها یکی از عواملی است که در صورت مواجه شدن با آن مدیریت شرکت دست به عملکردهای خاصی می­زند و به تبع آن سود حسابداری را به عنوان یکی از بارزترین اقلام ارزیابی عملکرد، در زمان مواجه با درماندگی مالی دستکاری می­کنند. شرکت­های که با درماندگی مالی مواجه هستند برای رهایی یافتن از هزینه­های ورشکستگی دست به مدیریت سود می­زنند و از اقلام تعهدی بیشتری نسبت به سایر شرکت­ها بهره می­برند. همچنین با توجه به ماهیت درماندگی مالی و خطر ورشکستگی می­توان اظهار داشت که هر قدر احتمال درماندگی مالی بیشتر باشد، شرکت­ها با انحراف بیشتری اقدام به گزارشگری سود خود می­کنند (کمپا^[9] و همکاران، 2015).

فرض بر این است که در طول یک بحران مالی، شرکت‌ها به احتمال زیاد سود خود را به دلیل مشکلات مالی دستکاری می‌کنند تا از ورشکستگی جلوگیری کنند. مطالعات بیان می­کنند که مدیران شرکت­های مواجه با درماندگی مالی ممکن است اطلاعات مالی خود را برای مخفی نمودن یا به تعویق انداختن وضعیت ورشکستگی دستکاری نمایند (میکو^[10] ،2015). مدیریت سود چتری برای فعالیت‌هایی است که به سود حسابداری گزارش شده یا تفسیر آن‌ها اثر می‌گذارد و شروع آنها از تصمیمات حسابداران است که تا حدی سود اقتصادی نهفته را به واسطه انتخاب رفتار حسابداری و اندازه تعهدات، در زمان تهیه، گزارش‌های مالی مشخص می‌کند و پایان آن در فعالیت‌هایی است که بر تفسیر گزارش‌های دوره‌ای اثر می‌گذارد (مرادی ، 1395). عملکرد بنگاه‌های اقتصادی تحت تأثیر عوامل کلان اقتصادی نظیر بحران اقتصادی، رکود اقتصادی، ریاضت اقتصادی، رکود تورمی و غیره قرار می‌گیرد (مسیبی بهروز، حاجی حسنی،1400). چندین مطالعه نشان داده که مدیران شرکت­های ورشکست شده، انگیزه­های بیشتری برای مدیریت سود دارند. به طور مثال، جهت اجتناب از نقص قراردادهای بدهی و پنهان کردن شرایط نامطلوب خود اقدام به مدیریت سود می­کنند. در مقابل برخی پژوهشگران نشان داده­اند که مدیران شرکت­های ورشکسته زمانی که ارگان­های نظارتی برون سازمانی بیشتر بوده یا زمانی که حسابرسان در گزارش­های خود صلاحیت تداوم فعالیت شرکت را منتشر می­کنند، انگیزه بیشتری برای کاهش سود و اعمالی محافظه­کاری بیشتر، پیدا می­کنند. از طرفی به جز مواردی که ناشی از تعارض بین مدیران و سهامداران است، ممکن است در سایر موارد انگیزه­ای برای بد جلوه دادن عملکرد شرکت بوسیله مدیریت سود وجود داشته باشد (لوپز^[11]، 2018). برخی دیگر از پژوهش­های حسابداری نشان داده­اند که مدیران شرکت­ها در شرایط درماندگی مالی مایل به ارائه اطلاعات و اخبار خوب به بازار سرمایه هستند تا بدین وسیله، از کاهش ارزش شرکت جلوگیری نمایند (سیالا و جاربویی^[12]، 2019). بنابراین در صورت دستکاری صورت­های مالی، به هدف فلسفه وجودی صورت­های مالی خدشه وارد می­شود. به علاوه وجود بسترهایی چون تضاد منافع و عدم تقارن اطلاعاتی بین مالکیت و مدیریت از یک طرف و بروز رسوایی­های مالی از طرف دیگر، امکان تحریف و دستکاری اطلاعات توسط مدیریت را فراهم می­نماید. از سوی دیگر جهانی شدن کسب و کار، لزوم استفاده از زبان حسابداری مشترک جهت اندازه‌گیری پیامدهای اقتصادی و همچنین نظارت و اجرای رویه­های مناسب برای مدیریت مالی فعالیت­های صورت گرفته به وسیله مدیران سازمان، زمینه مناسب پژوهشی در مورد انتخاب حسابرس برای دستیابی به هدف­های از پیش تعیین شده را فراهم می­سازد (کیراکو ، 2020).

در دهه‌های اخیر بروز و گسترش بحران‌های مالی بر روی اقتصاد بسیاری از کشورها تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم گذاشته است؛ بنابراین ضروری است که به منظور مقابله با این بحران مجموعه سیاست‌های منسجمی در تمامی کشورهایی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر قرار گرفته‌اند، اتخاذ شود، چراکه در غیر این صورت رکود اقتصادی بر دور نمای رشد اقتصادی جهان حاکم خواهد شد. تأخیر در اجرای سیاست‌های لازم، صرفاً منجر به تشدید بحران و تسریع در انتقال آثار آن به سایر بخش‌ها خواهد شد. اگرچه این کشورها برای رهایی از بحران نیازمند اجرای تعدیلات مالی هستند، اما شدت این تعدیل بستگی به شرایط خاص اقتصادی کشورها دارد. به هر حال این ضرورت وجود دارد که عواملی را که بر روی عدم قطعیت سیاست‌های مالی و اقتصادی یک کشور و بحران‌های اقتصادی و افزایش بدهی و کاهش کیفیت سود شرکت‌ها تأثیر دارد، شناسایی شود. در نهایت نتایج در اختیار سیاستگذاران اقتصادی قرار گیرد تا از این نتایج در اتخاذ سیاست‌های مناسب بهره بگیرند. نقش سیستم‌های مالی و شفافیت مالی تخصیص منابع در طول زمان و بین سرمایه گذاری‌های مختلف است که این نقش را با قیمت‌گذاری یک بار بدون ریسک و بار دیگر با ریسک انجام می‌دهد. شکل صحیح سیستم تثبیت مالی به اقتصاد اجازه می‌دهد که به سطح بالایی از رشد البته در صورت ثبات سایر شرایط اقتصاد کلان دست یابد (قربانی و همکاران، 1401). پدیده رکود یکی از مراحل چرخه‌های اقتصادی است که طی آن شاهد کاهش محسوس خروجی فعالیت‌های اقتصادی نظیر درآمد، اشتغال و تقاضا برای کالا و خدمات و در نتیجه کاهش تولید ناخالص ملی خواهیم بود. رکود وضعیتی در اقتصاد است که در آن تقاضا برای کالا و خدمات، کاهش پیدا می‌کند. چنان چه رکود عمق پیدا کند این امر موجب خواهد شد که تعداد ورشکستگی‌ها و بیکاری افزایش یابد و شرکت‌های زیادی با مشکل رو به رو شوند (فراهانی آزاد و همکاران،1401).

 بسیاری از مطالعات این ادعا را بررسی می‌کنند که حسابرسان دارای استقلال محدود در برابر انتشار گزارش‌های مالی اصلاح شده آسیب‌پذیرتر هستند. این مطالعات (کراسول^[13] و همکاران، 2002؛ دیفوند^[14] و همکاران، 2002؛ گایگر و راما ^[15]2003؛ لی^[16] 2009) نمی‌توانند این ادعا را تأیید کنند که گزارش‌های مالی حسابرسان تحت تأثیر سطح استقلال آنها در زمانی است که شرکت‌ها با مشکلات مالی مواجه می‌شوند. به گفته دی آنجلو (1981)، اندازه حسابرس نشانگر کیفیت حسابرسی است، زیرا حسابرسان بزرگ، نمی‌خواهند شهرت و اعتبار خود را از دست بدهند و در نتیجه سود شرکت‌ها را به منظور نشان دادن تصویری نادرست اما بهبود یافته دستکاری کنند. علاوه بر این، او فرض می‌کند که هر چه اندازه حسابرس بزرگتر باشد، کیفیت حسابرسی بهتر است، زیرا حسابرس تخصص بالاتری دارد. بلاکدیجک^[17] و همکاران (2006) نیز به همین نتیجه رسیده‌اند که هر چه شرکت‌های حسابرسی بزرگتر باشند، تجربه و تخصص حسابرسان بیشتر است و روش‌های حسابرسی بهتر به کار گرفته می‌شود. شرکت‌های حسابرسی بزرگ‌تر نسبت به شرکت‌های حسابرسی کوچک‌تر، بیشتر با مشکلات مالی سروکار دارند. بنابراین، این شرکت‌های حسابرسی مهارت‌های بیشتری کسب می‌کنند. بکر^[18] و همکاران (1998) به این نتیجه رسیدند که هر چه شرکت‌های حسابرسی بزرگتر باشند، کیفیت حسابرسی بالاتری ارائه می‌کنند. با توجه به مطالب ذکر شده مساله اصلی تحقیق حاضر این است که آیا اندازه حسابرس بر رابطه بین درماندگی مالی و مدیریت سود تأثیر معناداری دارد؟

تحقیقگران متعددی سودمندی اطلاعات صورت­های مالی را برای پیش­بینی ورشکستگی و درماندگی مالی، مورد بررسی و تحقیق قرار داده‌اند. در این میان راه­هایی را معرفی کردند که می­توان با استفاده از آن به بهره­گیری مناسب از فرصت­های سرمایه­گذاری و همچنین جلوگیری از هدر رفتن منابع کمک کرد. یکی از آن راه­ها پیش­بینی درماندگی مالی و ورشکستگی است. به این ترتیب که در ابتدا، با ارائه هشدارهای لازم می‌توان شرکت­ها را نسبت به وقوع درماندگی مالی هوشیار کرد تا آن­ها با توجه به این هشدارها دست به اقدامات مقتضی بزنند و دو اینکه، سرمایه‌گذاران فرصت­های مطلوب سرمایه­گذاری را از فرصت­های نامطلوب تشخیص داده، منابع­شان را در فرصت­های مناسب سرمایه­گذاری کنند. پیش­بینی درماندگی مالی شرکت­ها، مدت­هاست که به عنوان یکی از موضوعات مهم در حوزه مالی مطرح است.

هزینه­های اجتماعی و اقتصادی درماندگی مالی بسیار با اهمیت و اساسی است. بستانگاران، اعتباردهندگان، مدیران و کارمندان مهمترین گروه­هایی هستند که به طور چشم­گیری از درماندگی مالی شرکت­ها تأثیر می­پذیرند. مطالعات قبلی بیان می­کند که مدیران شرکت­های درمانده مالی ممکن است اطلاعات مالی خود را برای مخفی نمودن و یا به تعویق انداختن وضعیت درماندگی دستکاری نمایند. از این رو تأثیر درماندگی مالی بر مدیریت سود شرکت‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. با توجه به مسائل بیان شده و نبود پژوهشی در این زمینه در ایران، هدف این تحقیق درماندگی مالی و مدیریت سود با توجه به نقش اندازه حسابرس در دوران رکود می‌باشد.

3- فرضیات تحقیق

• بین درماندگی مالی و مدیریت سود رابطه معناداری وجود دارد.
• اندازه حسابرس بر رابطه بین درماندگی مالی شرکت و مدیریت سود تأثیر معناداری دارد.

 

4- تعریف واژگان تخصصی تحقیق

• درماندگی مالی

در ادبیات مالی تعاریف مختلفی از درماندگی مالی ارائه گردیده است. گردون (1971) درماندگی مالی را به عنوان کاهش قدرت سودآوری شرکت تعریف می‏کند که احتمال عدم توانایی بازپرداخت بهره و اصل بدهی را افزایش می‏دهد. ویتاکر (1999) درماندگی مالی را وضعیتی در نظر می‏گیرد که در آن جریان‏های نقدی شرکت از مجموع هزینه‏های بهره مربوط به بدهی بلندمدت، کمتر است (کیراکو، 2020).

• مدیریت سود

مدیریت سود را به عنوان نوعی دستکاری مصنوعی سود توسط مدیریت جهت حصول به سطح  مورد انتظار سود برای بعضی تصمیمات خاص (از جمله پیش‌بینی تحلیلگران و یا برآورد روند سودهای قبلی برای پیش‌بینی سودهای آتی) تعریف می‌کند. به نظر ایشان، در واقع انگیزه اصلی مدیریت سود، مدیریت تصور سرمایه‌گذاران در مورد واحد تجاری است (ایمن ، 2020).

• اندازه حسابرس

دی آنجلو (1981) اندازه مؤسسه حسابرسی را به عنوان یک نماینده‌ای از کیفیت حسابرس معرفی می‌کند. بعد از مطرح شدن نظریه اندازه مؤسسه حسابرسی توسط دی آنجلو (1981)، پژوهش‌های زیادی براساس این نظریه صورت گرفت. براساس مطالعات پیشین اگر حسابرس جزء هشت، شش، پنج و چهار مؤسسه حسابرسی بزرگ باشد در رده حسابرس بزرگ طبقه‌بندی می‌شود (کیراکو، 2020).

 

5- مدل مفهومی تحقیق

مدل مفهومی این پژوهش برگرفته از تحقیق کیراکو (2020) شرح زیر می‌باشد:

 

شکل 1-مدل مفهومی تحقیق

(منبع: کیراکو، 2020)

 

6- قلمرو تحقیق

• الف: قلمرو موضوعی: قلمرو موضوعی تحقیق بررسی رابطه درماندگی مالی و مدیریت سود با توجه به نقش اندازه حسابرس در دوران رکود می‌باشد.
• ب: قلمرو زمانی: قلمرو موضوعی تحقیق در برگیرنده سال‌های 1395 الی 1399 می‌باشد.
• ج: قلمرو مکانی: قلمرو مکانی تحقیق بورس اوراق بهادار تهران می‌باشد.

 

7- پیشینه تحقیق

7-1- پیشینه خارجی تحقیق

لیو^[19] و همکاران (2021) به تحقیقی با عنوان مدیریت سود و رفتار سرمایه‌گذاری شرکت‌ها با توجه به نقش حقوق صاحبان سهام پرداختند. نتایج نشان داد شرکت‌هایی که سود را مدیریت می‌کنند، بسته به سطح بازده حقوق صاحبان سهام (ROE) می‌توانند بیش از حد یا کمتر سرمایه‌گذاری کنند. نتایج مطالعه یک رابطه معکوس بین مدیریت سود و سرمایه‌گذاری شرکت‌ها را نشان می‌دهد که با افزایش ROE ، از منفی به مثبت تغییر می‌کند. همچنین نتایج نشان داد که سطح ROE بر اینکه آیا مدیران از دستکاری‌های واقعی و تعهدی به طور مشترک یا به عنوان جایگزین در تأثیرگذاری بر سرمایه‌گذاری شرکت‌ها استفاده می‌کنند تأثیر می‌گذارد.

آیسی^[20] و همکاران (2021) به تحقیقی با عنوان مدیریت سود تعهدی، مدیریت سود واقعی و عملکرد شرکت: تجزیه و تحلیل داده‌های پانل پرداختند. نتایج نشان داد شرکت‌ها از هر دو روش سود تعهدی و سود واقعی برای مدیریت سود استفاده می‌کنند. نتایج بیشتر نشان می‌دهد که شرکت‌ها از مفهوم کارآمد مدیریت سود برای تسهیل عملکرد مثبت شرکت استفاده می‌کنند. نتایج نشان می‌دهد که شرکت‌هایی با چشم‌انداز خرید در آینده می‌توانند از مدیریت سود برای افزایش کارایی مالی استفاده کنند.

کیراکو^[21] (2020) به مطالعه‌ای باعنوان مدیریت سود و درماندگی مالی با توجه به نقش اندازه حسابرس در دوران رکود پرداختند. هدف این مطالعه بررسی تأثیر درماندگی مالی بر اقلام تعهدی اختیاری، یعنی دستکاری سود و نقش حسابرسان بزرگ در طول رکود اقتصادی است. چهار کشور بزرگ منطقه یورو (آلمان، فرانسه، ایتالیا و اسپانیا) با استفاده از روش تعمیم‌یافته (GMM) مورد بررسی قرار گرفته‌اند و سال‌ها بر اساس تغییر منفی و مثبت در دوره‌های پیش از بحران و دوره‌های بحرانی تفکیک شده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد که دستکاری سود در ایتالیا برای شرکت‌های غیر مالی که توسط حسابرسان بزرگ و غیر بزرگ حسابرسی شده‌اند در طول دو دوره رایج است.

ایمن^[22] (2020) به بررسی نقش تعدیل‌کننده کیفیت حسابرسی در رابطه بین گزارش حسابرس و مدیریت سود پرداخته است. هدف پژوهش فوق، بررسی رابطه متقابل بین گزارش تعدیل شده حسابرس و مدیریت سود با در نظر گرفتن تأثیر تعدیل‌کننده کیفیت حسابرسی است. جامعه آماری  پژوهش فوق شرکت‌های تونسی طی سال‌های 2006–2013 است. نتایج نشان داد که بین گزارش حسابرس و مدیریت سود رابطه معنادار وجود دارد. همچنین،کیفیت حسابرسی رابطه بین گزارش حسابرس و مدیریت سود را تعدیل نموده است.

سیالا و جاربویی^[23] (2019) به بررسی کیفیت حسابرسی و مدیریت سود پرداخته است. هدف پژوهش فوق، اثر تعدیل‌کننده کیفیت حسابرسی بر رابطه بین فعالیت سهامداران و مدیریت سود است. جامعه آماری تحقیق فوق شامل شرکت‌های فرانسوی ذکر شده در شاخص بورس سهام فرانسه طی بازه زمانی  2008 تا 2012 است. نتایج نشان داد که کیفیت حسابرسی بین فعالیت سهامداران و مدیریت سود نقش تعدیل‌کننده‌ای را بازی می‌کند به گونه‌ای که در حضور حسابرسی‌های خارجی با کیفیت بالا کمک زیادی به کاهش رابطه می‌کند.

لوپز^[24] (2018) به بررسی کیفیت حسابرسی و مدیریت سود پرداخته است. هدف پژوهش فوق، بررسی رابطه بین کیفیت حسابرسی، مدیریت سود و دستکاری سود است. جامعه آماری تحقیق فوق شامل شرکت‌های پرتغالی ذکر شده در شاخص بورس سهام لیسبون طی بازه زمانی  2013 تا 2015 است. نتایج نشان داد که بین کیفیت حسابرسی و مدیریت سود رابطه معکوس وجود دارد. همچنین، بین کیفیت حسابرسی و دستکاری سود رابطه معکوس وجود دارد.

الزوبی^[25] (2018) به بررسی تأثیر کیفیت حسابرسی و تأمین مالی از طریق بدهی بر مدیریت سود پرداخته است. هدف پژوهش فوق، بررسی تأثیر کیفیت حسابرسی و تأمین مالی از طریق بدهی بر مدیریت سود در شرکت‌های اردنی طی دوره 2006 تا 2012 پرداخته است.  نتایج نشان داده است که کیفیت حسابرسی (تصدی، اندازه، تخصص و استقلال حسابرس) و تأمین مالی بدهی با توجه به گزارشگری مالی بر مدیریت سود تأثیر منفی داشته است.

 

7-2- پیشینه داخلی تحقیق

مرفوع و حسن زاده دیوا (1400) به بررسی مدیریت سود؛ رفتارهای فرصت‌طلبانه، مکانیزم نظارتی و درماندگی مالی پرداختند. یافته‌ها حاکی از وجود رابطه مثبت و معنی‌دار بین مدیریت سود و درماندگی مالی می‌باشد. همچنین بین نسبت بدهی (که متغیری برای اندازه‌گیری مکانیزم‌های نظارتی است) و مدیریت سود رابطه منفی و معنادار وجود دارد. از طرف دیگر بین هر دو پروکسی رفتارهای فرصت‌طلبانه (جریان نقد آزاد و نسبت سود آوری) و مدیریت سود رابطه معنادار یافت شد. نتایج این تحقیق می­تواند به قانون­گذاران در تدوین قوانین سخت‌گیرانه‌ای که به گسترش اعتماد عمومی نسبت به قابلیت اتکای گزارشگری مالی می‌انجامد، کمک نماید.

نوبخت و نوبخت (1400) به تحقیقی با عنوان نقش تعدیل‌گر استقرار کمیتۀ حسابرسی و تخصص حسابرس در صنعت بر ارتباط بین جریان نقد آزاد و مدیریت سود واقعی پرداختند. یافته‌ها حاکی از ارتباط بین جریان نقد آزاد و مدیریت سود واقعی از طریق هزینه‌های تولید غیرعادی و جریان نقد عملیاتی غیرعادی است، اما بین جریان نقد آزاد و مدیریت سود واقعی از طریق هزینه‌های اختیاری غیرعادی ارتباط معنا‌داری مشاهده نگردید. بنابراین، متغیرهای تعدیل‌گر با دو معیار هزینه‌های تولید غیرعادی و جریان نقد عملیاتی غیرعادی آزمون شدند و مشخص گردید استقرار کمیتۀ حسابرسی و تخصص حسابرس در صنعت، ارتباط بین جریان نقد آزاد و مدیریت سود واقعی را تضعیف می‌کند.

حبیب­زاده و جویایی (1399) به بررسی چگونگی اثرگزاری درماندگی مالی بر مدیریت سود پرداختند و همچنین در این مطالعه نقش تعدیل‌گری کنترل داخلی بر رابطه فوق را مورد بررسی قرار دادند. نمونه آماری تحقیق شرکت‌های پذیرفته در بورس اوراق بهادار تهران طی سال‌های 1390 تا 1397 با نمونه مشتمل بر 141 شرکت است. برای بررسی فرضیه از رگرسیون خطی چند متغیره و داده‌های ترکیبی با استفاده از مدل حداقل مربعات تعمیم‌یافته استفاده‌شده است. با توجه به نتایج آزمون فرضیه تحقیق نتایج نشان داد که درماندگی مالی بر مدیریت سود تأثیر معناداری دارد و همچنین در دیگر نتایج تحقیق مشاهده شد که کنترل داخلی رابطه بین درماندگی مالی و مدیریت سود را تعدیل می‏کند.

8- روش تحقیق

این پژوهش از لحاظ طبقه‌بندی بر حسب هدف، پژوهشی کاربردی بوده و از نظر طبقه‌بندی بر مبنای روش، تحقیق توصیفی محسوب شده و از میان پژوهش‌های توصیفی، از نوع همبستگی است،

 

جدول1- نحوه انتخاب و استخراج نمونه

تعداد شرکتها	توضیح
522	کلیه شرکت‌های موجود در بورس
(124)	شرکت‌های سرمایه‌گذاری، بانک‌ها و بیمه
(186)	شرکت‌هایی که بیش از 3 ماه وقفه معاملاتی دارند
(58)	شرکت‌هایی که بعد از سال 95 در بورس پذیرفته شده‌اند
(34)	پایان سال مالی آن‌ها اسفندماه نیست
120	نمونه غربالگری شده

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

8-1- نحوه اندازه گیری متغیرها

مدل آماری این پژوهش برگرفته از تحقیق کیراکو (2020) شرح زیر می‌باشد:

آزمون فرضیه اول:

DA_{i, t} = α0+ ‏ α₁ TEN_{i, t} ‏ + ‏ α₂ D1_{i, t} + ‏ α₃ D2_{i, t} ‏ + ‏ α₄ D3_{i, t}+ ‏ α₅ OCF_{i, t} ‏ + ‏ α₆ SIZE_{i, t} ‏ + ‏ α₇ LEV_{i, t} + ‏ α₈ROA_{i, t} ‏ +‏ €

 

آزمون فرضیه دوم:

DA_{i, t} = α0+ ‏ α₁ TEN_{i, t} ‏ + ‏ α₂ D1_{i, t} + ‏ α₃ D2_{i, t} ‏ + ‏ α₄ D3_{i, t}+ ‏ α₅ (TENi * D1_{i, t})+ ‏ α₆ (TENi * D2i, t)+ ‏ α₇ (TENi * D3_{i, t})+α ₈OCF_{i, t} ‏ + ‏ α₉ SIZE_{i, t} ‏ + ‏ α₁₀ LEV_{i, t} + ‏ α₁₁ROA_{i, t} ‏ +‏ €

DA: مدیریت سود

TEN: اندازه حسابرس

D1: زیان

D2: سرمایه درگردش منفی

D3: آسیب مالی (زیان و سرمایه درگردش منفی)

OCFi: جریان‌های نقدی عملیاتی

SIZEi: اندازه شرکت

LEVi: اهرم مالی

α8ROAi: بازده دارایی‌ها

جدول 2- شیوه اندازه‌گیری متغیرها

نوع متغیر	نام متغیر	معیار اندازه‌گیری	نحوه اندازه‌گیری
وابسته	مدیریت سود	DA	بر اساس مدل تعدیل شده جونز (1995) به صورت زیر می‌باشد:   TACCit کل اقلام تعهدی شرکت i در سال t می باشد؛ که از طریق تفاوت بین جریان‌های نقد حاصل از عملیات و سودخالص بعد از مالیات، تقسیم بر جمع دارایی‌های ابتدای دوره شرکت است. PPE ناخالص اموال، ماشین‌آلات و تجهیزات شرکت است که از طریق اموال، ماشین‌آلات و تجهیزات ناخالص در ابتدای دوره تقسیم بر جمع دارایی‌های ابتدای دوره به دست می‌آید. SALE : فروش خالص در دوره جاری تقسیم بر جمع دارایی‌های ابتدای دوره، ROA : بازده دارایی‌ها دوره جاری: سود قبل از مالیات تقسیم بر کل دارایی‌ها:  εit  مجموع چهار قلم سمت راست مدل بیانگر اقلام تعهدی غیراختیاری می‌باشد. با توجه به این که اقلام تعهدی شامل بخش اختیاری و بخش غیراختیاری است، بنابراین εit بخش اختیاری اقلام تعهدی است و به عنوان نماینده مدیریت سود است که در این پژوهش با DA نشان داده شده است.
مستقل	درماندگی مالی	D1	یک متغیر ساختگی است که در صورت منفی بودن سود خالص سال جاری، مقدار 1 و در غیر این صورت صفر است
		D2	یک متغیر ساختگی است که اگر در سال جاری سرمایه در گردش منفی باشد، مقدار 1 و در غیر این صورت صفر است. سرمایه درگردش : دارایی جاری منهای بدهی جاری
		D3	یک متغیر ساختگی است که اگر همزمان در سال جاری سود خالص و سرمایه در گردش منفی باشد، مقدار 1 و در غیر این صورت صفر است.
تعدیلگر	اندازه حسابرس	TEN	یک متغیر ساختگی است که اگر شرکت توسط سازمان حسابرسی رسیدگی شده باشد، مقدار 1 و در غیر این صورت صفر است
کنترلی	اندازه شرکت	Size	لگاریتم طبیعی کل دارایی‌ها
	اهرم مالی	LEV	کل بدهی‌های شرکت/ کل دارایی‌ها
	بازده دارایی‌ها	ROA	سودخالص تقسیم بر کل دارایی‌ها
	جریان‌های نقدی عملیاتی	OCF	جریان‌های نقدی حاصل از عملیات تقسیم بر کل دارایی‌ها

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

8-2- قلمرو مکانی و زمانی پژوهش

قلمرو مکانی پژوهش، کلیه شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران و قلمرو زمانی پژوهش نیز یک دوره زمانی 5 ساله از سال 1395 الی 1399 می‌باشد.

 

8-3- روش جمع‌آوری اطلاعات

جهت گردآوری اطلاعات در خصوص تبیین ادبیات پژوهش، از روش کتابخانه‌ای و مطالعات اسنادی استفاده گردیده و برای دستیابی به اطلاعات مورد نظر برای پردازش فرضیات پژوهش، از اطلاعات موجود در نرم‌افزار ره‌آورد نوین و بررسی صورت‌های مالی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران با مراجعه به سایت رسمی بورس اوراق بهادار تهران استفاده شده است.

 

8-4- ابزار جمع آوری اطلاعات

ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش بانک‌های اطلاعاتی، اطلاعات استخراج شده از بورس اوراق بهادار تهران پایان‌نامه‌ها، مقالات داخلی و خارجی ومنابع اینترنتی معتبر می‌باشد.

 

9- روش‌های تجزیه و تحلیل اطلاعات

داده‌های جمع‌آوری شده با استفاده از نرم‌افزار Excel محاسبه و با نرم‌افزار Eviews8 مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند و برای آزمون فرضیات با استفاده از آزمون‌های لوین، لی و چو، آزمون چاو (آماره F لیمر)، آزمون هاسمن و رگرسیون به ترتیب برای بررسی ایستایی متغیرها، خودهمبستگی، تعیین روش بکارگیری داده‌های ترکیبی (تشخیص همگن یا ناهمگن بود) و نوع اثرگذاری متغیرها پرداخته می‌شود.

 

جدول 3- توزیع فراوانی متغیرهای پژوهش

شاخص متغیر	میانگین	میانه	بیشترین	کمترین	انحراف معیار	ضریب چولگی	ضریب کشیدگی
مدیریت سود	27502/0-	105000/0-	600000/1	78000/4-	039615/1	41235/1-	105223/6
درماندگی مالی (سود خالص منفی)	145000/0	000000/0	000000/1	000000/0	352395/0	016468/2	066142/5
درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی)	248333/0	000000/0	000000/1	000000/0	432407/0	164999/1	357223/2
درماندگی مالی (منفی بودن همزمان  سود خالص و سرمایه در گردش)	166720/1	000000/0	000000/1	000000/0	358997/0	942212/1	772189/4
دوره تصدی حسابرس	401667/0	000000/0	000000/1	000000/0	490644/0	401168/0	160936/1
اندازه شرکت	87538/14	68000/14	39000/19	36000/11	444534/1	554771/0	653288/3
اهرم مالی	552300/0	560000/0	880000/0	080000/0	194464/0	34073/0-	330454/2
بازده دارایی‌ها	141500/0	110000/0	650000/0	08/0-	135792/0	286526/1	739744/4
جریان‌های نقدی عملیاتی	148367/0	080000/0	440000/0	000000/0	155037/0	797478/0	096475/2

منبع: یافته‌های پژوهشگر

با توجه به جدول 3؛ در مورد میانگین متغیرها در بین 600 مشاهده اندازه شرکت با میانگین  87/14 دارای بیشترین میانگین و مدیریت سود با میانگین 27/0- دارای کمترین میانگین می‌باشد. با توجه به ضریب چولگی متغیرها، مشخص می‌شود که توزیع متغیرهای پژوهش به جز مدیریت سود و اهرم مالی از چولگی به سمت راست (چولگی مثبت( برخوردار است؛ این بدان معناست که توزیع جامعه، متقارن با کشیدگی به سمت مقادیر بالاتر بوده است. کشیدگی نشان‌دهنده ارتفاع یک توزیع است. به عبارت دیگر کشیدگی معیاری از بلندی منحنی در نقطه ماکزیمم است و مقدار کشیدگی برای توزیع نرمال برابر 3 می‌باشد. کشیدگی مثبت یعنی قله توزیع مورد نظر از توزیع نرمال بالاتر و کشیدگی منفی نشانه پایین‌تر بودن قله از توزیع نرمال است. که در این تحقیق کشیدگی کلیه‌ی متغیرهای پژوهش مثبت می‌باشد.

جدول4-آزمون‌های اعتبارسنجی رگرسیون

آزمون متغیر	نرمال بودن داده‌ها
	Jarque-Bera	سطح معناداری
مدیریت سود	405324/4	068500/0
درماندگی مالی (سود خالص منفی)	3378/513	000000/0
درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی)	0513/146	000000/0
درماندگی مالی (منفی بودن همزمان  سود خالص و سرمایه در گردش)	7352/455	000000/0
اندازه حسابرس	6475/100	000000/0
اندازه شرکت	44675/41	000000/0
اهرم مالی	81721/22	000011/0
بازده دارایی‌ها	1826/241	000000/0
جریان‌های نقدی عملیاتی	00598/84	000000/0
آزمون تشخیص ناهمسانی وایت
0.425	Prob		326/1
0.364	Prob		415/5

منبع: یافته‌های پژوهشگر

ماتریس همبستگی متغیرهای پژوهش

در جدول 5 میزان همبستگی بین متغیرهای پژوهش نمایش داده شده است. میزان ضریب همبستگی بین درماندگی مالی (سود خالص منفی)، درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی) و درماندگی مالی (منفی بودن همزمان سود خالص و سرمایه در گردش) با مدیریت سود به ترتیب  17/0، 11/0 و 15/0 گردیده که این همبستگی در سطح خطای 05/0 معنی‌دار می‌باشد. همچنین در خصوص متغیرهای کنترلی میزان ضریب همبستگی اندازه حسابرس با  مدیریت سود 18/0- گردیده که این همبستگی در سطح خطای 05/0 معنی‌دار می‌باشد.

 

جدول5-ماتریس همبستگی متغیرهای پژوهش

		مدیریت سود	درماندگی مالی (سود خالص منفی)	درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی)	درماندگی مالی (منفی بودن همزمان  سود خالص و سرمایه در گردش)	اندازه حسابرس	اندازه شرکت	اهرم مالی	بازده دارایی‌ها	جریان‌های نقدی عملیاتی
مدیریت سود	ضریب همبستگی	000/1
	آماره t	-----
	احنمال	-----
درماندگی مالی (سود خالص منفی)	ضریب همبستگی	177178/0	000/1
	آماره t	892961/2	-----
	احنمال	0088/0	-----
درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی)	ضریب همبستگی	116416/0	168667/0	000/1
	آماره t	866319/2	184552/4	-----
	احنمال	0043/0	0000/0	-----
درماندگی مالی (منفی بودن همزمان  سود خالص و سرمایه در گردش)	ضریب همبستگی	150531/0	366924/0	197901/0	000/1
	آماره t	237258/2	645545/9	937118/4	-----
	احنمال	0165/0	0000/0	0000/0	-----
اندازه حسابرس	ضریب همبستگی	187475/0	126053/0	079882/0	032683/0	000/1
	آماره t	667285/4	107297/3	959712/1	799665/0	-----
	احنمال	0000/0	0020/0	0505/0	4242/0	-----
اندازه شرکت	ضریب همبستگی	057980/0	076376/0-	057805/0	133825/0	243597/0-	000/1
	آماره t	420239/1	873164/1-	415938/1	302256/3	141950/6-	-----
	احتمال	1561/0	0615/0	1573/0	0010/0	0000/0	-----
اهرم مالی	ضریب همبستگی	039113/0	218521/0	442487/0	100932/0	131854/0	004664/0-	000/1
	آماره t	957205/0	476067/5	06611/12	480864/2	252751/3	114047/0-	-----
	احتمال	3389/0	0000/0	0000/0	0134/0	0012/0	9092/0	-----
بازده دارایی‌ها	ضریب همبستگی	066504/0-	227135/0-	298919/0-	041557/0	171679/0-	390876/0	551449/0-	000/1
	آماره t	629898/1-	703435/5-	660008/7-	017124/1	261522/4-	38468/10	16519/16-	-----
	احتمال	1036/0	0000/0	0000/0	3095/0	0000/0	0000/0	0000/0	-----
جریان‌های نقدی عملیاتی	ضریب همبستگی	017799/0	064234/0	017099/0-	023355/0	024501/0-	383254/0-	042984/0	173539/0-	000/1
	آماره t	435317/0	574023/1	418201/0-	571281/0	599321/0-	14691/10-	052098/1	309109/4-	-----
	احتمال	6635/0	1160/0	6760/0	5680/0	5492/0	0000/0	2932/0	0000/0	-----

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

 

 

نتایج برآورد مدل تحقیق با استفاده از روش حداقل مربعات معمولی

 

جدول 6- نتایج برآورد مدل اول

متغیر	نماد		ضرایب	انحراف معیار		آماره t	سطح معناداری
اندازه حسابرس	TEN		258887/0-	080173/0		229109/3-	0013/0
درماندگی مالی (سود خالص منفی)	D1		170832/0	06043/0		826940/2	0001/0
درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی)	D2		110639/0	030795/0		592758/3	0000/0
درماندگی مالی (منفی بودن همزمان  سود خالص و سرمایه در گردش)	D3		108197/0	039665/0		727770/2	0002/0
جریان‌های نقدی عملیاتی	0cf		108546/0-	261342/0		415342/0-	6781/0
اندازه شرکت	SIZE		062303/2-	158107/0		04368/13-	0000/0
اهرم مالی	LEV		186808/0	600624/0		311024/0	7559/0
بازده دارایی‌ها	ROA		159791/1-	622463/0		863230/1-	0631/0
مقدار ثابت	C		51490/30	331802/2		08640/13	0000/0
آماره دوربین واتسن	Durbin-Watson stat
ضریب تعیین	R-squared
ضریب تعیین تعدیل شده	Adjusted R-squared
آماره F فیشر (سطح معنی­داری)		593385/4 (000/0)

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

با توجه به مقادیر بدست آمده در جدول بالا، چون میزان دوربین واتسون 04/2  می‌باشد، در نتیجه عدم همبستگی بین خطاها پذیرفته می‌شود. همچنین با توجه به ضریب تعیین مدل برازش شده می‌توان ادعا نمود، 55 درصد از تغییرات در متغیر وابسته مدل، توسط متغیرهای مستقل توضیح داده می‌شود. همچنین مقدار آماره F مدل رگرسیونی برابر با 593385/4 در سطح معناداری صفر می‎باشد که نشان می‌دهد معناداری کل مدل برازش شده تأیید می‎گردد.

 

نتایج حاصل از فرضیه  اول تحقیق

فرضیه: بین درماندگی مالی و مدیریت سود رابطه معناداری وجود دارد.

با توجه به نتایج حاصل از جدول 6 و سطح معنی‌داری محاسبه شده می‌توان بیان داشت:

سطح معنی‌داری متغیر درماندگی مالی (سود خالص منفی) کوچکتر از سطح خطاست (05/0 > prob)، بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد ضریب و آماره t مربوط به این متغیر نشان‌دهنده این است که بین درماندگی مالی (سود خالص منفی) و مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران رابطه معنی‌داری وجود دارد. در خصوص ضریب که برابر  17/0 گردید می‌توان بیان داشت بر اساس نوع متغیر در سال‌هایی که درماندگی مالی (سود خالص منفی) وجود داشته است؛ مدیریت سود شرکت 17/0 واحد افزایش می‌یابد. از نظر علایم پارامترهای برآوردی، علامت متغیر مثبت می‌باشد، لذا افزایش (کاهش) درماندگی مالی (سود خالص منفی) سبب افزایش (کاهش) مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می‌گردد.

سطح معنی‌داری متغیر درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی) کوچکتر از سطح خطاست (05/0 > prob)، بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد ضریب و آماره t مربوط به این متغیر نشان‌دهنده این است که بین درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی) و مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران رابطه معنی‌داری وجود دارد. در خصوص ضریب که برابر  11/0 گردید می‌توان بیان داشت بر اساس نوع متغیر در سال‌هایی که درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی) وجود داشته است؛ مدیریت سود شرکت 11/0 واحد افزایش می‌یابد. از نظر علایم پارامترهای برآوردی، علامت متغیر مثبت می‌باشد، لذا افزایش (کاهش) درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی) سبب افزایش (کاهش) مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می‌گردد.

سطح معنی‌داری متغیر درماندگی مالی (منفی بودن همزمان سود خالص و سرمایه در گردش)کوچکتر از سطح خطاست (05/0 > prob)، بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد ضریب و آماره t مربوط به این متغیر نشان‌دهنده این است که بین درماندگی مالی (منفی بودن همزمان  سود خالص و سرمایه در گردش) و مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران رابطه معنی‌داری وجود دارد. در خصوص ضریب که برابر 10/0 گردید می‌توان بیان داشت بر اساس نوع متغیر در سال‌هایی که درماندگی مالی (منفی بودن همزمان سود خالص و سرمایه در گردش) وجود داشته است؛ مدیریت سود شرکت 10/0 واحد افزایش می‌یابد. از نظر علایم پارامترهای برآوردی، علامت متغیر مثبت می‌باشد، لذا افزایش (کاهش) درماندگی مالی (منفی بودن همزمان سود خالص و سرمایه در گردش) سبب افزایش (کاهش) مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می‌گردد.

 

سایر نتایج نشان داد:

سطح معنی‌داری متغیر اندازه حسابرس کوچکتر از سطح خطاست (05/0 > prob)، بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد ضریب و آماره t مربوط به این متغیر نشان‌دهنده این است که بین اندازه حسابرس و مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران رابطه معنی‌داری وجود دارد. در خصوص ضریب که برابر  25/0 گردید می‌توان بیان داشت بر اساس نوع متغیر در سال‌هایی که دوره تصدی حسابرس  حداقل 3 سال و بیشتر بوده است؛ مدیریت سود شرکت 25/0 واحد کاهش می‌یابد. از نظر علایم پارامترهای برآوردی، علامت متغیر منفی می‌باشد، لذا افزایش (کاهش) اندازه حسابرس مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران کاهش (افزایش) می‌یابد.

سطح معنی‌داری متغیر اندازه شرکت کوچکتر از سطح خطاست (05/0 > prob)، بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد ضریب و آماره t مربوط به این متغیر نشان‌دهنده این است که بین اندازه شرکت و  مدیریت سود رابطه معناداری دارد. از نظر علایم پارامترهای برآوردی، علامت متغیر منفی می‌باشد، لذا با افزایش (کاهش) یک واحد در اندازه شرکت‌های مورد مطالعه، مدیریت سود  06/2 واحد کاهش (افزایش) می‌یابد.

سطح معنی‌داری متغیرهای جریان‌های نقدی عملیاتی، اهرم مالی و بازده دارایی‌ها بزرگتر از سطح خطاست (05/0 < prob)، بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد ضریب و آماره t مربوط به این متغیرها نشان‌دهنده این است که بین جریان‌های نقدی عملیاتی، اهرم مالی و بازده دارایی‌ها  با  مدیریت سود رابطه معناداری وجود ندارد.

 

جدول 7- نتایج برآورد مدل دوم تحقیق

متغیر	نماد	ضرایب	انحراف معیار	آماره t	سطح معناداری
دوره تصدی حسابرس	TEN	280951/0-	096683/0	905890/2-	0038/0
درماندگی مالی (سود خالص منفی)	D1	180306/0	077226/0	335482/2	0004/0
درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی)	D2	112103/0	043943/0	551100/2	0005/0
درماندگی مالی (منفی بودن همزمان  سود خالص و سرمایه در گردش)	D3	116374/0	030465/0	819924/3	0000/0
اندا × درماندگی مالی (سود خالص منفی)	TEN*D1	159657/0-	059849/0	667661/2-	0001/0
دوره تصدی حسابرس × درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی)	TEN*D2	135761/0-	023358/0	812184/5-	0000/0
دوره تصدی حسابرس× درماندگی مالی (منفی بودن همزمان  سود خالص و سرمایه در گردش)	TEN*D3	178233/0-	040965/0	350860/4-	0000/0
جریان‌های نقدی عملیاتی	0cf	095045/0-	262464/0	362125/0-	7174/0
اندازه شرکت	SIZE	055638/2-	158961/0	93175/12-	0000/0
اهرم مالی	LEV	199509/0	603982/0	330323/0	7413/0
بازده دارایی‌ها	ROA	170485/1-	627984/0	863877/1-	0630/0
مقدار ثابت	C	42221/30	341277/2	99385/12	0000/0
آماره دوربین واتسن	Durbin-Watson stat	058200/2
ضریب تعیین	R-squared	553499/0
ضریب تعیین تعدیل شده	Adjusted R-squared	429735/0
آماره F فیشر (سطح معنی­داری)		472223/4 (000/0)

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

با توجه به مقادیر بدست آمده در جدول بالا، چون میزان دوربین واتسون 05/2 می‌باشد، در نتیجه عدم همبستگی بین خطاها پذیرفته می‌شود. همچنین با توجه به ضریب تعیین مدل برازش شده می‌توان ادعا نمود، 55 درصد از تغییرات در متغیر وابسته مدل، توسط متغیرهای مستقل توضیح داده می‌شود. همچنین مقدار آماره F مدل رگرسیونی برابر با 472223/4 در سطح معناداری صفر می‎باشد که نشان می‌دهد معناداری کل مدل برازش شده تأیید می‎گردد.

 

نتایج حاصل از فرضیه  دوم تحقیق

فرضیه: اندازه حسابرس بر رابطه بین درماندگی مالی شرکت و مدیریت سود تأثیر معناداری دارد.

با توجه به نتایج حاصل از جدول 7 و سطح معنی‌داری محاسبه شده می‌توان بیان داشت:

سطح معنی‌داری متغیر (اندازه حسابرس × درماندگی مالی (سود خالص منفی)) از سطح خطاست (05/0 > prob)، بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد ضریب و آماره t مربوط به این متغیر نشان‌دهنده این است که اندازه حسابرس بر رابطه بین درماندگی مالی (سود خالص منفی) شرکت و مدیریت سود تأثیر معناداری دارد. از نظر علایم پارامترهای برآوردی، علامت متغیر منفی می‌باشد، لذا افزایش (کاهش) اندازه حسابرس سبب تضعیف (تقویت) رابطه بین درماندگی مالی (سود خالص منفی) شرکت و مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می‌گردد.

سطح معنی‌داری متغیر (اندازه حسابرس × درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی)) از سطح خطاست (05/0 > prob)، بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد ضریب و آماره t مربوط به این متغیر نشان‌دهنده این است که اندازه حسابرس بر رابطه بین درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی) شرکت و مدیریت سود تأثیر معناداری دارد. از نظر علایم پارامترهای برآوردی، علامت متغیر منفی می‌باشد، لذا افزایش (کاهش) دوره تصدی حسابرس سبب تضعیف (تقویت) رابطه بین درماندگی مالی (سرمایه در گردش منفی) شرکت و مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می‌گردد.

سطح معنی‌داری متغیر (اندازه حسابرس × درماندگی مالی (منفی بودن همزمان سود خالص و سرمایه در گردش)) از سطح خطاست (05/0 > prob)، بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد ضریب و آماره t مربوط به این متغیر نشان‌دهنده این است که اندازه حسابرس بر رابطه بین درماندگی مالی(منفی بودن همزمان سود خالص و سرمایه در گردش) شرکت و مدیریت سود تأثیر معناداری دارد. از نظر علایم پارامترهای برآوردی، علامت متغیر منفی می‌باشد، لذا افزایش (کاهش) اندازه حسابرس سبب تضعیف (تقویت) رابطه بین درماندگی مالی (منفی بودن همزمان سود خالص و سرمایه در گردش) شرکت و مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می‌گردد.

سایر نتایج نشان داد :

سطح معنی‌داری متغیر اندازه شرکت کوچکتر از سطح خطاست (05/0 > prob)، بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد ضریب و آماره t مربوط به این متغیر نشان‌دهنده این است که بین اندازه شرکت و مدیریت سود  رابطه معناداری دارد. از نظر علایم پارامترهای برآوردی، علامت متغیر منفی می‌باشد، لذا با افزایش (کاهش) یک واحد در اندازه شرکت‌های مورد مطالعه، مدیریت سود  05/2 واحد کاهش (افزایش) می‌یابد. سطح معنی‌داری متغیرهای جریان‌های نقدی عملیاتی، اهرم مالی و بازده دارایی‌ها بزرگتر از سطح خطاست (05/0 < prob)، بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد ضریب و آماره t مربوط به این متغیرها نشان‌دهنده این است که بین جریان‌های نقدی عملیاتی، اهرم مالی و بازده دارایی‌ها با مدیریت سود  رابطه معناداری وجود ندارد.

 

10- بحث و نتیجه‌گیری

در فرضیه اول ادعا گردید که بین درماندگی مالی و مدیریت سود رابطه معناداری وجود دارد. در تبیین نتایج این فرضیه می‌توان بیان داشت: ورشکستگی شرکت­ها یکی از عواملی است که در صورت مواجه شدن با آن مدیریت شرکت دست به عملکردهای خاصی می­زند و به تبع آن سود حسابداری را به عنوان یکی از بارزترین اقلام ارزیابی عملکرد، در زمان مواجه با درماندگی مالی دستکاری می­کنند. شرکت­های که با درماندگی مالی مواجه هستند برای رهایی یافتن از هزینه­های ورشکستگی دست به مدیریت سود می­زنند و از اقلام تعهدی بیشتری نسبت به سایر شرکت­ها بهره می­برند. همچنین با توجه به ماهیت درماندگی مالی و خطر ورشکستگی می­توان اظهار داشت که هر قدر احتمال درماندگی مالی بیشتر باشد، شرکت‌ها با انحراف بیش­تری اقدام به گزارشگری سود خود می­کنند (کمپا^[26] و همکاران، 2015).  فرض بر این است که در طول یک بحران مالی، شرکت‌ها به احتمال زیاد سود خود را به دلیل مشکلات مالی دستکاری می‌کنند تا از ورشکستگی جلوگیری کنند. مطالعات بیان می­کنند که مدیران شرکت­های مواجه با درماندگی مالی ممکن است اطلاعات مالی خود را برای مخفی نمودن یا به تعویق انداختن وضعیت ورشکستگی دستکاری نمایند (میکو^[27]، 2015). چندین مطالعه نشان داده که مدیران شرکت­های ورشکست شده، انگیزه­های بیشتری برای مدیریت سود دارند. به طور مثال، جهت اجتناب از نقص قراردادهای بدهی و پنهان کردن شرایط نامطلوب خود اقدام به مدیریت سود می­کنند. در مقابل برخی پژوهشگران نشان داده‌اند که مدیران شرکت­های ورشکسته زمانی که ارگان­های نظارتی برون سازمانی بیشتر بوده یا زمانی که حسابرسان در گزارش­های خود صلاحیت تداوم فعالیت شرکت را منتشر می­کنند، انگیزه بیشتری برای کاهش سود و اعمالی محافظه­کاری بیشتر، پیدا می­کنند. از طرفی به جز مواردی که ناشی از تعارض بین مدیران و سهامداران است، ممکن است در سایر موارد انگیزه­ای برای بد جلوه دادن عملکرد شرکت بوسیله مدیریت سود وجود داشته باشد (لوپز^[28]، 2018). برخی دیگر از پژوهش­های حسابداری نشان داده­اند که مدیران شرکت­ها در شرایط درماندگی مالی مایل به ارائه اطلاعات و اخبار خوب به بازار سرمایه هستند تا بدین وسیله، از کاهش ارزش شرکت جلوگیری نمایند (سیالا و جاربویی^[29]، 2019).

نتیجه حاصل از فرضیه تحقیق با مطالعات  کیراکو^[30] (2020)، کمپا^[31] و همکاران (2015) مرفوع و حسن زاده دیوا (1400)همسو و سازگار می‌باشد.

در فرضیه دوم ادعا گردید که اندازه حسابرس بر رابطه بین درماندگی مالی شرکت و مدیریت سود تأثیر معناداری دارد. در تبیین نتایج این فرضیه می‌توان بیان داشت: پیش‌بینی درماندگی مالی با ارائه هشدارهای لازم  توسط حسابرس می‌تواند شرکت‌ها را نسبت به وقوع درماندگی مالی و ورشکستگی هوشیار نماید تا آنها با توجه به این هشدارها، به اقدام‌های مناسب دست بزنند. از نقطه نظر اقتصادی، درماندگی مالی را می‌توان به زیان‌ده بودن شرکت تعبیر کرد که در این حالت شرکت دچار عدم موفقیت شده است (برگ بید و همکاران،1400) سرمایه‌گذاران تمایل دارند در شرکت‌هایی سرمایه‌گذاری کنند که با شرکت‌های حسابرسی بزرگ‌تر حسابرسی شوند، این شرکت‌ها به طور مشهودی منجر به کیفیت بالاتر حسابرسی دارند، زیرا تجربه و تخصص بیشتری دارند. حسابرسانی که در صنعت موردنظر تخصص دارند به دلیل داشتن توانایی بیشتر در شناسایی و برخورد با مشکلات ویژه آن صنعت می‌توانند حسابرسی را باکیفیت بالاتری انجام دهند. به علاوه، هرقدر مؤسسه حسابرسی تجربه بیشتری در صنعت خاصی کسب نمایید، به دلیل ایجاد شهرت مثبت، علاقه بیشتری به ارائه خدمات حسابرسی باکیفیت برتر پیدا می‌کند (علی اکبری، وقفی، 1401). گل ^[32]و همکاران (2006) اظهار می‌دارند که حسابرسان بزرگتر، که به خوبی شناخته شده و به عنوان معتبر شناخته می‌شوند، ممکن است تشویق‌های قوی‌تری برای مخالفت با دستکاری سود توسط مشتریان-شرکت‌های خود داشته باشند. سایر محققان دوره تصدی حسابرس کوتاه‌مدت و بلندمدت را در رابطه با کیفیت حسابرسی بررسی می‌کنند. نتیجه حاصل از فرضیه تحقیق با مطالعات  کیراکو (2020) همسو و سازگار می‌باشد.

 

براساس نتایج حاصل از فرضیه اول تحقیق پیشنهاد می‌شود:

طبق نتایج  فرضیه اول می‌توان بیان داشت که بین درماندگی مالی و مدیریت سود رابطه مثبت و  معناداری وجود دارد. لذا با توجه به نتایج پژوهش که درماندگی مالی بر میزان وقوع دستکاری درآمدها اثر دارد، می­توان گفت که سرمایه­گذاران زمانی که تصمیم به سرمایه­گذاری در شرکت‌ها می­نمایند، ابتدا اقدام به بررسی شرکت از نظر مدیریت سود و وضعیت توانایی مالی بنماید.

همچنین به بورس اوراق بهادار پیشنهاد می‌شود با نظارت بر اقلام تعهدی شرکت‌ها سبب تشویق مدیران برای عدم مدیریت اقلام تعهدی گردند.

 

براساس نتایج حاصل از دومین فرضیه تحقیق پیشنهاد می‌شود:

نتایج دومین فرضیه تحقیق نشان داد اندازه حسابرس بر رابطه بین درماندگی مالی شرکت و مدیریت سود تأثیر معکوس و معناداری دارد.  لذا به بورس اوراق بهادار پیشنهاد می‌شود با اتخاذ تدابیری زمان چرخش اجباری حسابرسان را در شرکت‌ها کنترل نموده و با افزایش مدت زمان تصدی حسابرسان موجبات افزایش کیفیت حسابرسی شرکت‌ها و در نتیجه منافع بلندمدت سهامداران را فراهم سازند.

همچنین با توجه به نتایج این پژوهش، به هیئت مدیره شرکت‌ها پیشنهاد می‌شود به منظور افزایش کیفیت حسابرسی و کاهش مدیریت سود توسط مدیران، از مؤسسات حسابرسی بزرگتر استفاده کنند.

 

 

[1]- گروه حسابداری، دانشگاه مازندران، مازندران، ایران. گروه  حسابداری موسسه آموزش عالی ناصر خسرو، ساوه، ایران. (نویسنده ‎مسئول) [e-mail]

[2]- گروه حسابداری، واحد قم، دانشگاه ازاد اسلامی، قم، ایران.  [e-mail]

3- گروه مدیریت مالی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.  [e-mail]

  

 

[4] Craswell

[5] Campa

[6] Li

[7] Lio

[8] Kyriakou

[9] Campa

[10] Miko

[11] Lopes

[12] Siala, S. and Jarboui

[13] Craswell

[14] DeFond

[15] Geiger, M., and D. Rama

[16] Li

[17] Blokdijk

[18] Becker

[19] Liu

[20] Ayisi

[21]  Kyriakou

[22]  Imen

[23]  Siala, S. and Jarboui

[24]  Lopes

[25]  Alzoubi

[26]  Campa

[27]  Miko

[28]  Lopes

[29]  Siala, S. and Jarboui

[30]  Kyriakou

[31]  Campa

[32]  Gul

مراجع

فهرست منابع

• برگ بید، احمد، علی جعفری و سید حسن صالح نژاد، (1400)، "ارائه الگوی ترکیبی سه بعدی (مالی، اقتصادی، پایداری(، در پیش‌بینی درماندگی مالی شرکت‌ها"، فصلنامه پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، دوره 13، شماره 51، صص 105-131.
• حبیب­زاده، علی و رباب جویایی، (1399)، "درماندگی مالی، کنترل داخلی و مدیریت سود"، فصلنامه چشم­انداز حسابداری و مدیریت دوره 3، شماره 29.
• علی اکبری، علی، سیدحسام وقفی، (1401)، "تحلیل سطح فناوری اطلاعات بر میزان احتمال خطر اقامه دعوا علیه حسابرس با تأکید بر نقش کیفیت حسابرسی و تخصص حسابرس"، فصلنامه قضاوت و تصمیم‌گیری در حسابداری و حسابرسی، دوره 1، شماره 1، صص 91-111.
• فراهانی آزاد، فرزانه، منصوره علیقلی و سینا نعمتی زاده، (1401)، "ارائه مدل بازاریابی در شرایط رکود"، فصلنامه اقتصاد مالی، دوره 16، شماره 1، صص 71-92 .
• قربانی، بهزاد، فرزانه پور طاهر اقدم و فریدون رهنمای رودپشتی، (1401)، "تأثیر محافظه کاری حسابرس و وجود عدم قطعیت سیاست‌های اقتصادی بر کیفیت سود"، فصلنامه قضاوت و تصمیم‌گیری در حسابداری و حسابرسی، دوره 1، شماره 2، صص 1- 25 .
• مرادی، مجید، (1395)، "نقش مدیریت سود و هموارسازی سود در رفتار سیاسی مدیران"، فصلنامه مطالعات حسابداری و حسابرسی، دوره 5، شماره 19، صص 95-80.
• مرفوع،محمد و سیدمصطفی حسن زاده دیوا، (1400)، "مدیریت سود؛ رفتارهای فرصت‌طلبانه، مکانیزم نظارتی و درماندگی مالی"،پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، (48)12، صص43-70.
• مسیبی، بهروز، علی حاجی و فرزانه حسنی، (1400)، "پیاده‌سازی نظام یارانه مستقیم و شاخص‌های سودآوری در چارچوب نظریه اقتصاد سیاسی"، فصلنامه پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، دوره 13، شماره 51، صص 215-240.
• نوبخت، مریم و یونس نوبخت، (1400)، "نقش تعدیل‌گر استقرار کمیتۀ حسابرسی و تخصص حسابرس در صنعت بر ارتباط بین جریان نقد آزاد و مدیریت سود واقعی"، مجله دانش حسابداری، 12(1)، صص 111-131.