بررسی و تحلیل باستان‌شناختی آثار و استقرارهای دوره اشکانی حوضه آبریز قزل اوزن در محدودة شهرستان ایجرود

پیام باستان‌شناس

دوره 14، شماره 26، شهریور 1401، صفحه 51-79   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/peb.2022.699727

نویسندگان

رضا آخوندی^{* 1}؛ آراز نجفی²؛ فرزاد مافی²

¹دانش آموختۀ دکتری باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، ابهر، ایران.

²استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، ابهر، ایران.

چکیده

شهرستان ایجرود واقع در استان زنجان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی‌‌‌، ‌‌‌دارای ویژگی‌‌هایی است که شناخت کم و کیف محوطه‌‌‌های باستانی آن در دورة اشکانی، ‌‌‌می‌‌‌تواند ما را در درک بهتر تحولات فرهنگی این دوره، ‌‌‌در غرب و تا حدی شمال غرب کشور یاری دهد. این پژوهش در قالب یک بررسی میدانی و به منظور روشن نمودن وضعیت، ‌‌‌تغییرات و تطورات فرهنگی منطقه در دورة اشکانی انجام پذیرفت؛ در این راستا بررسی حوزة جغرافیایی دهستان گلابر و بخش شمال غربی رودخانة ایجرود در دهستان ایجرود پایین، ‌‌‌طی دو فصل انجام شد. نتیجة این بررسی‌‌‌ها، ‌‌‌شناسایی جمعاً ۱۰۰ محوطة باستانی (۶۸ محوطه در دهستان گلابر و ۳۲ محوطه در بخش شمال غربی دهستان ایجرود پایین) بود که از این بین، ‌‌‌۳۵ محوطه دارای آثار اشکانی است. مطالعة گونه‌‌‌شناسی سفال اشکانی منطقه و نیز درک و دریافت کلی الگوی استقراری محدودة بررسی در این دوره، ‌‌‌از نتایج مهم این پژوهش است که بر اساس آن‌‌ها مشخص گردید در دورة مذکور استقرارها نسبت به دورة قبل (هخامنشی) از نظر تعداد، ‌‌‌افزایش چشمگیری داشته و حتی استقرارهای دورة بعد (ساسانی) به اندازة دورة اشکانی نیست؛ این نشانگر تغییرات جمعیتی یا تغییر الگوی پراکنش استقرارها نسبت به دورة قبل است. ‌‌‌همچنین، مشخص شد که بیشتر استقرارهای منطقه، ‌‌‌روستاهای کوچک و تعداد کمی روستاهای بزرگ هستند و شواهدی از مراکز شهری شناسایی نشد. به نظر می‌‌‌رسد، فرهنگ مادی منطقه در دورة اشکانی، ‌‌‌ضمن دارا بودن برخی ویژگی‌‌‌های بومی-محلی که آن را از سایر مناطق غرب و شمال‌‌‌غرب کشور تا حدی متمایز می‌‌‌کند، ‌‌‌نهایتاً بخشی از گسترة فرهنگی غرب و شمال غرب کشور است.

کلیدواژه‌ها

دورة اشکانی؛ ایجرود؛ گلابر؛ سفال اشکانی

سایر فایل های مرتبط با مقاله

چکیده مبسوط انگلیسی.pdf

مراجع

آمارنامه جمعیتی سال (1385). ‌‌‌سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان زنجان.

استروناخ، ‌‌‌دیوید (‌‌‌1379). ‌‌‌پاسارگاد، ترجمة حمید خطیب شهیدی، ‌‌‌تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

الهی، ‌‌‌امیر و آخوندی، ‌‌‌رضا (‌‌‌1387). ‌‌‌گزارش فصل دوم بررسی و شناسایی باستان‌شناختی شهرستان ایجرود، ‌‌‌آرشیو سازمان میراث فرهنگی، ‌‌‌صنایع دستی و گردشگری استان زنجان.

حاتمی، ‌‌‌طیبه (‌‌‌1387). ‌‌‌تحلیل باستان شناختی محوطه‌‌‌های اشکانی دهستان فیروزآباد الشتر در استان لرستان، ‌‌‌پایان نامة کارشناسی ارشد باستان شناسی به راهنمایی دکتر فرزاد مافی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر.

حسینی، ‌‌‌سیده سمیه (‌‌‌1386). ‌‌‌بررسی و تحلیل باستان شناختی استقرارهای اشکانی شهرستان ماهنشان، ‌‌‌پایان نامة کارشناسی ارشد باستان شناسی به راهنمایی دکتر یعقوب محمدی‌‌‌فر، ‌‌‌دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر.

حمدالله مستوفی (‌‌‌1336). ‌‌‌نزهه القلوب، ‌‌‌به کوشش محمد دبیر سیاقی، ‌‌‌تهران: ‌‌‌چاپ طهوری.

خسروزاده، ‌‌‌علیرضا، عالی، ‌‌‌ابوالفضل (‌‌‌1383). ‌‌‌توصیف، ‌‌‌طبقه‌‌‌بندی و تحلیل گونه‌‌‌شناختی سفال‌‌های دوران اشکانی و ساسانی منطقة ماهنشان (زنجان)، ‌‌‌مجموعة مقالات همایش بین‌‌‌المللی باستان‌‌‌شناسی ایران: حوزة شمال‌‌‌غرب، ‌‌‌به کوشش دکتر مسعود آذرنوش، ‌‌‌پژوهشکدة باستان‌‌‌شناسی.

رهبر، ‌‌‌مهدی (‌‌‌1382). ‌‌‌سومین فصل کاوش‌‌های باستان‌‌‌شناسی خورهه، ‌‌‌معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور.

علیزاده، ‌‌‌کریم (‌‌‌1382). ‌‌‌معرفی سفال‌‌های دژ بیستون، گزارش‌‌های باستان شناسی(2)، ‌‌‌پژوهشکدة باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور، ‌‌‌صص 107-87.

فرهنگ آبادی‌‌‌های شهرستان ایجرود (‌‌‌1383). ‌‌‌سازمان برنامه و بودجه، ‌‌‌استانداری زنجان.

فیض‌‌‌خواه، ‌‌‌محمد (‌‌‌1383). ‌‌‌ظروف مثلثی، ‌‌‌گزارش‌‌های باستان شناسی(3)، ‌‌‌پژوهشکدة باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور، ‌‌‌صص 58-51.

کامبخش فرد، ‌‌‌سیف الله (‌‌‌1351). ‌‌‌کاوش‌‌های باستان‌شناسی در کنگاور، ‌‌‌مجلة باستان شناسی و هنر ایران، ‌‌‌شمارة 9 و 10.

کامبخش فرد، ‌‌‌سیف الله (‌‌‌1347). ‌‌‌معبد آناهیتا کنگاور، ‌‌‌تهران: ‌‌‌سازمان میراث فرهنگی کشور

کامبخش فرد، ‌‌‌سیف الله (‌‌‌1377). ‌‌‌گور خمره‌‌‌های اشکانی، ‌‌‌مجلة باستان شناسی و تاریخ، ‌‌‌تهران: ‌‌‌مرکز نشر دانشگاهی.

کلایس، ‌‌‌ولفرام (‌‌‌1385). ‌‌‌محوطة معروف به دامنة پارتی، ‌‌‌بیستون.

لسترنج، ‌‌‌گی (‌‌‌1377). ‌‌‌جغرافیای تاریخی سرزمین‌‌های خلافت شرقی، ‌‌‌ترجمة محمود عرفان، ‌‌‌انتشارات علمی و فرهنگی.

مافی، ‌‌‌فرزاد (‌‌‌1385). ‌‌‌بررسی و تحلیل آثار و استقرارهای اشکانی حوزة جغرافیایی ابهررود، پایان‌نامة دکتری باستان‌‌‌شناسی، ‌‌‌به راهنمایی دکتر محمد رحیم صراف، ‌‌‌دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران.

مافی، ‌‌‌فرزاد، صراف، ‌‌‌محمدرحیم (‌‌‌1385). ‌‌‌تحلیل باستان‌‌‌شناختی آثار و استقرارهای اشکانی حوزة آبریز ابهررود، پیام باستان‌‌‌شناس، 3(6)، 75-102.

مترجم، ‌‌‌عباس، بلمکی، ‌‌‌بهزاد (‌‌‌1388). ‌‌‌بررسی و تحلیل استقرارهای اشکانی دامنه‌‌‌های شمالی الوند (همدان)،  مطالعات باستان شناسی، 1(1)، 135-153.

محمدی‌‌‌فر، ‌‌‌یعقوب (‌‌‌1384). ‌‌‌بررسی و تحلیل آثار و استقرارهای اشکانی در زاگرس مرکزی، ‌‌‌پایان نامة دکتری باستان‌‌‌شناسی، به راهنمایی دکتر محمد رحیم صراف، ‌‌‌دانشگاه تربیت مدرس.

میرفتاح، ‌‌‌سید علی‌‌‌اصغر، آخوندی، ‌‌‌رضا (‌‌‌1386). ‌‌‌گزارش فصل اول بررسی و شناسایی باستان شناختی شهرستان ایجرود، ‌‌‌آرشیو سازمان میراث فرهنگی، ‌‌‌صنایع دستی و گردشگری استان زنجان.

نجفی، ‌‌‌ارض‌‌‌الله، آخوندی، ‌‌‌رضا (‌‌‌1386). ‌‌‌گزارش بررسی و شناسایی باستان‌‌‌شناختی شهرستان طارم علیا، ‌‌‌فصل اول، ‌‌‌آرشیو سازمان میراث فرهنگی، ‌‌‌صنایع دستی و گردشگری استان زنجان.

نجفی، ‌‌‌ارض‌‌‌الله، مافی، ‌‌‌فرزاد، آخوندی، ‌‌‌رضا (‌‌‌1388). ‌‌‌مطالعه و بررسی آثار و استقرارهای اشکانی کوهپایه‌‌‌های آبیک، ‌‌‌پیام باستان‌‌‌شناس، 6(11)، 69-82.

هرتسفلد، ‌‌‌ارنست (‌‌‌1381). ‌‌‌ایران در شرق باستان، ‌‌‌ترجمة همایون صنعتی‌‌‌زاده، ‌‌‌تهران: ‌‌‌پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

هرینک، ‌‌‌ارنی (‌‌‌1376). ‌‌‌سفال ایران در دوران اشکانی، ‌‌‌ترجمة حمیده چوبک، تهران: ‌‌‌سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).

Azarnoush, M. (1975). Hamadan. Iran XIII, 181-182.

Balcer, J.M. (1978). Excavations at Tal-I Malyan, Part 2. Parthian & Sassanian Coins & Burials (1976), PP. 86-94,

Burney, C. (1962). The excavations at Yanik Tepe. Iraq, XXIV, PP. 147-151, Pl. XLV.

Burney, C. (1979). Meshkinshahr Survey. Iran. XVII.

Dyson Jr, R. H. (1965). Problems of Protohistoric Iran as seen from Hasanlu. Journal of Near Eastern Studies, 24(3), 193-217.

Dyson, R. (1975). Hasanlu. Iran, XIII, 185.

Dyson, R. (1999). Triangle-festoon ware reconsidere. Iranica antique, XXXIV, 115-144.

Ghirshman, R. (1976). Terrasses sacrees de Barde-e Nechandeh et Masjid-I solaiman. MDAI. XLV. Paris. Pp. 5-51.

Keall, E.J., & Keall, M.J. (1981). The Qaleh-i Yazdgird Pottery: A Statistical Approach. Iran XIX, 33-81.

Haerinck, E. (1978). Painted pottery of the Ardabil style in Azerbaidjan (Iran), Iranica Antiqua, XIII, 79-89.

Keall, E. (1967). Qaleh-i Yazdigird. Iran, 5, 108.

Kleiss, W. (1975). Beobachtungen in der Umgebung von Sarpol -i- Zahab. AMI. N.F.8

Kleiss, W. (1973). Qaleh zohak in Azarbaijan. AMI NF 6, 163-88.

Kleiss, W. (1972). Bericht uber Erkundung sfahrter in Iran im Jahre, AMI, N.F.6

Kleiss, W. (1970). Zur topographic des partherhenges in bistu. AMI N.F.3, PP.162 –167.

Mortensen, P. (1974). A survey of Prehistoric settlement in northern Iuristari. Ada Archeaologia, 45, 1–47.

Schnyder, R. (1975). Takht-i Suleiman. Archaologischer Anzeiger.

Stronach, D. (1968). Tepe Nushi-jan, A moum in Media, Bulletin of the Metropolitan Museum of Art.

Stronach, D. (1969). Excavations at Tepe Nush-i-Jan, 1967. Iran, 7(1), 1-20.

Swiny, S. (1975). Survey in north-west Iran, 1971. East and west, 25(1/2), 77-97.

Vogelsang , W . (1985). Parthian period pottery from Iran. AME, 18, 157 – 175.

Young, T.C. (1975). Kangavar valley survey. Iran, 13.

Young. T.C. (1966). Survey in wesern Iran 1961. Journal of Near Eastern studies, 34, 228-239.

Young Jr, T. C. (1965). A comparative ceramic chronology for Western Iran, 1500–500 BC. Iran, 3(1), 53-85.