تپة گاوور قلعه سی، استقرارگاهی از فرهنگ کورا-ارس در چالدران، شمال غرب ایران

پیام باستان‌شناس

دوره 14، شماره 26، شهریور 1401، صفحه 103-121   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/peb.2022.699731

نویسندگان

افراسیاب گراوند¹؛ اکبر عابدی^{* 2}؛ قادر ابراهیمی³؛ فاطمه ملک پور⁴

¹دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران؛ رئیس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان سلماس، آذربایجان غربی، ایران.

²دانشیار گروه باستان‌شناسی و باستان سنجی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز. تبریز، ایران.

³دانش‌آموختة دکتری باستان‌شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

⁴دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی، ارومیه، ایران.

چکیده

در اواخر هزارة چهارم ق.م، ‌‌‌فرهنگی در قفقاز، ‌‌‌شمال‌غرب ایران و شرق آناتولی شکل می‌گیرد که دامنة گسترش و نفوذ آن تا زاگرس مرکزی، ‌‌‌مرکز و شمال ایران و حتی فلسطین امروزی گسترش پیدا می‌کند که به فرهنگ یانیق، ‌‌‌ماورای قفقاز و یا فرهنگ کورا-ارس معروف است. در این دوره، ‌‌‌شمال‌غرب ایران، ‌‌‌شاهد افزایش وسعت محوطه‌ها، ‌‌‌تغییر ناگهانی سفال و نیز افزایش بی‌سابقه‌ای در تعداد محوطه‌های استقراری است که نشان از نفوذ یک سنت فرهنگی جدید دارد. سنت سفال‌های نخودی منقوش دورة پیشین (مس ‌و ‌سنگ) تقریباً منسوخ شده و سفال‌های خاکستری سیاه داغ‌دار با نقوش کنده، ‌‌‌جایگزین این سفال‌ها می‌شوند. هم‌زمان با نفوذ فرهنگ کورا-ارس به شمال‌غرب ایران، ‌‌‌منطقة چالدران نیز تحت تاثیر این فرهنگ قرار می‌گیرد. تپة گاوور قلعه‌سی، ‌‌‌استقرارگاهی در دشت میان‌کوهی چالدران است که دارای شواهدی از فرهنگ کورا–ارس است. این محل که در فاصله ۲۳ کیلومتری شمال‌غرب شهر چالدران واقع شده، ‌‌‌در راستای بازدید از آثار شهرستان مورد شناسایی و بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از بررسی باستان‌شناختی، ‌‌‌حاکی از این است که این محل، ‌‌‌محوطه‌ای تک استقراری است که در اواخر هزارة چهارم و اوایل هزارة سوم ق.م شکل گرفته و دارای آثار و شواهدی (معماری سنگی و سفال‌های خاکستری) از این دورة فرهنگی است. سفال‌های این محوطه، ‌‌‌بیشترین تشابهات را با سفال‌های یانیق تپه، ‌‌‌محوطة کهنه‌شهر (رَوَض) چالدران، ‌‌‌تپة باروج مرند، ‌‌‌محوطة دوزداغی خوی و تپه‌های وزون و کول تپه II جمهوری آذربایجان دارند. در این پژوهش، ‌‌‌سفال‌های گردآوری شده در بررسی باستان‌شناسی تپة گاوور قلعه سی، ‌‌‌مطالعه و مورد تحلیل باستان‌شناختی قرار می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها

شمال غرب ایران؛ چالدران؛ گاوور قلعه سی؛ مفرغ قدیم؛ کورا-ارس؛ سفال

مراجع

خطیب شهیدی، ‌‌‌حمید (‌‌‌1389). ‌‌‌تمدن اورارتو، ‌‌‌بخش دوم: باستان شناسی اورارتو پس از سال 1960، ‌‌‌سازمان میراث فرهنگی و گردشگری پژهشکدة باستان‌شناسی، 321-387.

چایچی امیرخیز، ‌‌‌احمد (‌‌‌1390). ‌‌‌تحلیل تکوین فرهنگ‌‌های مفرغ قدیم در شمال غرب ایران، ‌مطالعات باستان‌شناسی، 3(1)، ‌‌‌66-88.

حاجی زاده، ‌‌‌فوزیه، رضازاده، ‌‌‌محمد امین (‌‌‌1393). ‌‌‌دایره المعارف روستاهای آذربایجان غربی (چالدران)، ‌‌‌تهران: وارستگان نوابغ سرآمد.

رضالو، ‌‌‌رضا، زبان بند، ‌‌‌نسرین (‌‌‌1394). ‌‌‌فرهنگ یانیق یا کورا-ارس؛ تأکیدی بر عنوان کورا-ارس بر اساس مطالعات آماری، ‌‌‌پژوهش‌‌های باستان شناسی ایران، 5(8)، 7- 20.

سجادی، ‌‌‌سیدمنصور، علی سامانی، نوروز (‌‌‌1378). گزارش یک فصل کاوش در تپۀ نورآباد لرستان، ‌‌‌باستان‌شناسی و هنر ایران (32 مقالـه در بزرگداشت دکتر نگهبان)،تهران: ‌‌‌مرکز نشر دانشگاهی، ‌‌130ـ.8

طلایی، ‌‌‌حسن (‌‌‌1374). ‌‌‌باستان شناسی و هنر ایران در هزارة اول قبل از میلاد، ‌‌‌تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌‌ها (سمت).

عابدی، ‌‌‌اکبر (‌‌‌1393). ‌‌‌فرایند گذار از دورة مس و سنگ جدید به مفرغ قدیم و بسط و توسعة فرهنگ کورا – ارس در شمال غرب ایران، ‌‌‌رسالة دکتری، ‌‌‌تهران: دانشگاه تهران (منتشر نشده).

عابدی، ‌‌‌اکبر (‌‌‌1395). ‌‌‌گزارش مقدماتی دومین فصل کاوش باستان شناختی محوطة کول تپة‌‌هادی شهر، ‌‌‌شمال غرب ایران، ‌‌‌مطالعات باستان شناسی، 8(1)، 91-111.

عبداله پور، ‌‌‌محرم، گراوند، ‌‌‌افراسیاب (‌‌‌1395). ‌‌‌سیمای تاریخی، ‌‌‌فرهنگی و گردشگری چالدران، چاپخانة دیجیتال پاپیون، ‌‌‌ادارة کل میراث فرهنگی، ‌‌‌صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان غربی.

علیزاده، ‌‌‌کریم (‌‌‌1389). ‌‌‌فرهنگ کورا-ارس ماورا قفقاز قدیم یا فرهنگ یانیق، ‌‌‌مجلة باستان‌شناسی ایران،1(1)، 69-85.

علیزاده، ‌‌‌کریم، آذرنوش، مسعود (‌‌‌1381). بررسی روشمند تپه باروج: روش نمونه برداری و نتایج مطالعات آماری، ‌‌‌مجلة باستان شناسی و تاریخ، 33، 3-16.

فاضلی نشلی، ‌‌‌حسن، آجورلو، بهرام (‌‌‌1383). ‌‌‌درآمدی بر بسط فرهنگ کورا ـ ارس در اواخر هزارة چهارم قبـل از مـیلاد در دشـت قـزوین، ‌‌‌مجموعة مقالات همایش بین‌المللی باستان شناسـی ایـران؛ حـوزة شـمال غـرب، تهران: ‌‌‌پژوهشـکدة باسـتان شناسـی سـازمان میـراث فرهنگـی و گردشگری، 181-192.

 قربانی، ‌‌‌حمیدرضا، زنگنه، ‌‌‌لیلا (‌‌‌1395). ‌‌‌بررسی و تحلیل ویژگی‌‌های بصری و سبک تصویری نقوش سفال‌‌های فرهنگ کورا-ارس (بر اساس محوطة یانیک تپه)، ‌‌‌جستارهای باستان‌شناسی ایران پیش از اسلام،1(1)، ‌‌‌75-85.

گراوند، ‌‌‌افراسیاب، عبداله پور، ‌‌‌محرم (‌‌‌1395). ‌‌‌قره کلیسا پردظ نمایش نمادها و سمبل‌‌ها، ‌‌‌مجموعة مقالات چهارمین کنگرة معماری و شهرسازی ایران (استان آذربایجان غربی)، ‌‌‌زیر چاپ.

 گراوند، ‌‌‌افراسیاب، ملک پور، ‌‌‌فاطمه (‌‌‌1395). ‌‌‌محوطة دوزداغی در دوران آغاز شهرنشینی و شهرنشینی، ‌‌‌مجموعة مقالات چهارمین کنگرة تاریخ معماری و شهرسازی ایران (آذربایجان غربی)، ‌‌‌زیر چاپ.

مترجم، ‌‌‌عباس، نیکنامی، ‌‌‌کمال الدین (‌‌‌1390). ‌‌‌عصر مفرغ در شرق زاگرس مرکزی-ایران، ‌‌‌ مطالعات باستان شناسی، 3(2)، 34-54.

ملک پور، ‌‌‌فاطمه (‌‌‌1389). ‌‌‌مطالعه و تحلیل الگوهای استقراری مس سنگی تا پایان مفرغ قدیم شهرستان‌‌های خوی و سلماس، ‌‌‌پایان‌نامة کارشناسی ارشد باستان شناسی، ‌‌‌دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر.

ملک پور، ‌‌‌فاطمه، گراوند، ‌‌‌افراسیاب (‌‌‌1395). ‌‌‌گزارش گمانه‌زنی تعیین عرصه و حریم محوطة دوزداغی خوی، ‌‌‌آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، ‌‌‌صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان غربی (‌‌‌منتشر نشده).

 Abay, E. (2005). The Expansion of Eraly Transcaucasian Culture: Cultural Interaction or Migration?, Altoriental Forsch, 32(1), 115-131.

Abedi, A. (2016). New Evidence from Neolithic to Achaemenid Periods in North-Western Iran: Excavations at Kul Tepe (Hadishahr), Second Preliminary Report (2013). Iranian Journal of Archaeological Studies, 6(1), 53-64.

Abedi, A., Khatib Shahidi, H., Chataigner, C., Niknami, K., Eskandari, N., Kazempour, M., Pirmohammadi, A., Hoseinzadeh, J., & Ebrahimi G. (2014). Excavation at Kul Tepe of (Hadishahr) North-Western Iran 2010: First Preliminary Report. Ancient Near Eastern Studies, 51, 33-165.

Alibaigi S., & Khosravi S., (2009). Kura – Arax pottery in Qazvin plain. Antiquity, 320.

Alizadeh, K. (2016). Social Inequality at Köhne Shahar, an Early Bronze Age Settlement in Iranian Azerbaijan, Department of Anthropology, Harvard University.

Alizadeh, K., Eghbal, H., Samei, S., (2015). Approaches to social complexity in Kura- Araxes cuiture: A view from Konee Shahar(Ravaz) in Chaldran, Iranian Azerbaijan. Paleoricnt, 41(1), 37-54.

Amiran, R. (1965). Yanik Tepe, Shengavit, and the Khirbet Kerak Ware. Anatolian Studies, 15, 165-167.

Badalyan, R. (2014). New data on the periodization and chronology of the KuraAraxes culture in Armenia. Paléorient, 40(2), 71-92.

Baiburtyan, E.A. (1938). Kultovy Ochang Iz Raskopok Shengavits Kogo Poseleniya 1936- 1937 (Cultural Hearths from the Excavation of the Shengavit Settement in 1936- 13937). Vestnik Dreneilstorii, 4, 255-259.

Batiuk S. D. and M. S. Rothman, 2007, Early Transcaucasian Cultures and their Neighbors: Unraveling Migration, Trade and Assimilation, Expedition 49, Number 1, pp. 7-.

Burney, C.A. (1961). Excavation at Yanik tape North – west Iran. Iraq, 23(2), 138- 153.

Burney, C.A.,  (1961). Excavation at Yanik tape, Azerbaijan, 1961 Second Preliminary Report. Iraq, 24, 134- 152.

Burney, C.A., (1973). Excavation at Haftavan tepe, 1971: Third preliminary Report. Iraq, 11, 153-172.

Burney, C.A. (1977). From Village to Empire. Phaidon.

Burney, C.A., & Lang, D. (1971). The peoples of the Hills. London: Weidenfeld and Nicolson.

Brown, B.T. (1951). Excavation in Azerbaijan, 1948, London.

Henrickson. R.C. (1991). The Bronze Age in Northwest, Western and Southwestern Persia, in E. Yarshater, (ed.), Encyclopedia Iranica, Vol. V, New York, 288-294.

Ismailov, G.S. (1986). Uzun Tepe, in J.B. Guliev (ed.), Azerbaijan Sovel, Ensiklopediynsi, Vol, IX, Baku, 427.

Kleiss, W. (1979). Bastam I: Ausgrabungen in den Urartãischen Anlagen 1972-1975. Berlin: Gebr. Mann Verlag.

Kleiss, W. (1988). Bastam II: Ausgrabungen in den Urartischen Anlagen 1977-1978. Berlin: Gebr.Mann Verlag.

Kleiss, W., & Kroll, S. (1979). Ravaz und Yakhvali, zwei befestigte Platze des 3. Jahrtausends. Archaologische Mitteilungen aus Iran, 12, 27-47.

Kroll, S. (2003). Prehistoric Settlement Patterns in the Maku and Khoy: Regions of Iranian Western Azarbaijan, in M. Azarnoush (ed.), proceedings of the International Symposium on Iranian Archaeology: Northwestern Region, pp. 45-56.

Kosay, H.Z. & Turfan, K. (1959). Erzurum Karaskazisi Rapora. Belleten, 3(91), 349-413.

Kuftin, B.A. (1941). Archaeological Excavation at Triale, Vol. 1. Tbilisi. 

Mason, R.B. & Cooper, L. (1999). Gory tepe trography and Early Caucasian at Godin tepe. Iran, 37, 25-37.

Maziar, S. (2010). Excavations at Kohne Pasgah Tepesi the Araxes Valley Northwest Iran: First Preliminary report, Ancient Near East Studies 47, 165-193.

Mohammadifar, Y., Motarjem, A., & Torabzadeh Khorasani, H. (2009). Tepe Pissa: New investigations at a Kura-Araxes site in central western Iran. Antiquity 83(320).

 http://antiquity.ac.uk/projgall/mohammadifar1/.

Palumbi, G. (2008). The Red and Black Social and Cultural Interaction between the Upper Euphrates and the Southern Caucasus Communities in the Fourth and Third Millennium BC., Roma: Dipartimento di Scienze Storiche Archeologiche e Antropologiche dell’Antichità, Sapienza Università di Roma.

Seyidov, A.G. (2000). Nakhichevanin Lik Tuny Dovre Abideleri vc Onlaran Doverleshdirilmesi, Baku, Bilik.

Young T.C. J . (2004). Kangavar Survey–Periods VI – IV IN A View from the Highlands: Archaeological studies in honor of Charles Burney, Netherlands, 645 – 660.