تأثیر اثربخشی کنترل‌های داخلی بر افشای ریسک در متن گزارش‌های مالی

پژوهش های حسابداری مالی و حسابرسی

دوره 15، شماره 57، فروردین 1402، صفحه 1-22   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/faar.2023.699781

نویسندگان

غلامرضا کردستانی^{* 1}؛ سید محسن محمدی نسب²

¹گروه حسابداری، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین، ایران

²گروه حسابداری مدیریت، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

چکیده

چکیده
در این مقاله به بررسی اثربخشی کنترل‌های داخلی بر افشای ریسک در متن گزارش‌های مالی پرداخته شده است. برای پاسخ به سؤال پژوهش مبنی بر اینکه اثربخشی کنترل‌های داخلی چگونه بر افشای متنی ریسک تأثیر می‌گذارد، داده‌های 114 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته‌ها نشان می‌دهد شرکت‌هایی با سیستم کنترل داخلی ضعیف نسبت به شرکت‌هایی با کنترل داخلی کارآمد، سطوح پایین‌تری از افشای ریسک متنی را گزارش می‌کنند. همچنین نتایج نشان می‌دهد تکرار ادواری ضعف کنترل‌های داخلی و انتشار عمومی آن منجر به افشای سطح بالاتری از ریسک توسط مدیران می‌شود. بر اساس یافته‌های پژوهش می‌توان نتیجه گرفت که توجه حسابرسان به ضعف کنترل‌های داخلی و تقویت ساختار کنترل‌های داخلی شرکت می‌تواند افشای ریسک بیشتر را بهبود بخشد. در مجموع نتایج پژوهش خلاء پژوهشی موجود در حوزه اهمیت افشای ضعف‌های کنترل داخلی و سودمندی توجه حسابرس مستقل به کارآمدی کنترل‌های داخلی و مدیریت افشای متنی ریسک را پر می‌کند

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: اثر بخشی کنترل‌های داخلی؛ ضعف کنترلهای داخلی؛ افشای متنی ریسک

اصل مقاله

تأثیر اثربخشی کنترل‌های داخلی بر افشای ریسک در متن گزارش‌های مالی

 

 

 

تاریخ دریافت: 03/10/1401                  تاریخ پذیرش: 06/12/1401

غلامرضا کردستانی*[1] سید محسن محمدی نسب[2]

 

چکیده

در این مقاله به بررسی اثربخشی کنترل‌های داخلی بر افشای ریسک در متن گزارش‌های مالی پرداخته شده است. برای پاسخ به سؤال پژوهش مبنی بر اینکه اثربخشی کنترل‌های داخلی چگونه بر افشای متنی ریسک تأثیر می‌گذارد، داده‌های 114 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته‌ها نشان می‌دهد شرکت‌هایی با سیستم کنترل داخلی ضعیف نسبت به شرکت‌هایی با کنترل داخلی کارآمد، سطوح پایین‌تری از افشای ریسک متنی را گزارش می‌کنند. همچنین نتایج نشان می‌دهد تکرار ادواری ضعف کنترل‌های داخلی و انتشار عمومی آن منجر به افشای سطح بالاتری از ریسک توسط مدیران می‌شود. بر اساس یافته‌های پژوهش می‌توان نتیجه گرفت که توجه حسابرسان به ضعف کنترل‌های داخلی و تقویت ساختار کنترل‌های داخلی شرکت می‌تواند افشای ریسک بیشتر را بهبود بخشد. در مجموع نتایج پژوهش خلاء پژوهشی موجود در حوزه اهمیت افشای ضعف‌های کنترل داخلی و سودمندی توجه حسابرس مستقل به کارآمدی کنترل‌های داخلی و مدیریت افشای متنی ریسک را پر می‌کند.

 

واژه‌های کلیدی: اثر بخشی کنترل‌های داخلی، ضعف کنترل‌های داخلی، افشای متنی ریسک.

 

 

 

1- مقدمه

گزارش‌های مالی سالانه شرکت‌ها به عنوان یک منبع اطلاعاتی مهم برای ذینفعان شرکت می‌باشد که در پی کسب اطلاعات مفید در رابطه با شرکت‌ها هستند ( بائو و داتا[3]، 2014). طی سال‌های گذشته، ورشکستگی شرکت‌های بزرگ و بحران مالی جهانی باعث ایجاد بی‌ثباتی و نگرانی گسترده در بازارهای مالی شده است. در میان نگرانی‌های برجسته انتقادات نسبت به افشای نادرست یا ناکافی اطلاعات شرکت‌ها بوده است. این نواقص افشاگری بر توانایی سرمایه‌گذاران در تصمیم‌گیری در مورد شرکت‌ها و ریسک‌های مربوط به آن‌ها تأثیر دارد (اولیویرا و همکاران[4]، 2013 ).

اطلاعات مربوط به ریسک یکی از اطلاعات مهم مورد استفاده در تصمیمات سرمایه‌گذاری و ارزیابی مباشرت بوده که از سوی ذینفعان مختلف استفاده می‌شود. از آنجا که سهامداران و سایر ذینفعان اطلاعات کمی در مورد ریسک‌های شرکت یا نحوه مدیریت ریسک‌ها توسط مدیران شرکت دریافت می‌کنند، این سؤال مطرح می‌شود که آیا شرکت‌ها باید اطلاعات بیشتری در زمینه ریسک را در گزارش‌های سالانه خود افشا کنند یا خیر (دابلر[5]، 2008).

سازمان بورس و اوراق بهادار در سال 1931 و در راستای دستورالعمل پذیرش بورس اوراق بهادار تهران، اقدام به انتشار دستورالعمل کنترل‌های داخلی برای ناشران پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران کرده است. طبق این دستورالعمل، مدیریت مسئول ارزیابی اثربخشی کنترل‌های داخلی است و باید در مورد نتایج ارزیابی کنترل‌های داخلی گزارش تهیه کند. حسابرس مستقل شرکت نیز موظف است در خصوص استقرار و بکارگیری سیستم کنترل‌های داخلی مناسب و اثربخش توسط شرکت با توجه به چهارچوب کنترل‌های داخلی اظهارنظر کند (بورس اوراق بهادار، 1391). ساختار کنترل داخلی یک سازمان شامل سیاست‌ها و رویه‌هایی برای تأمین اطمینان نسبی از دستیابی به اهداف سازمانی به وجود می‌آید. اطمینان نسبی بدان معنی است که هیچ ساختار کنترل داخلی ایده‌آل نیست و مخارج کنترل داخلی یک واحد تجاری نباید بیش از منافع مورد انتظار آن باشد. طراحی و استقرار مناسب سیستم‌های کنترل داخلی در واحدهای اقتصادی یکی از مهمترین عوامل تحقق اثربخشی و کارایی عملیات، ارتقای پاسخگویی و شفافیت مالی، رعایت قوانین و مقررات و کمک به پیشگیری از تقلب و سوءاستفاده های مالی به شمار می‌رود (حاجیها و همکاران، 1396).

تحقیقات زیادی موضوع الزام حسابرسان مستقل مبنی بر گزارش نقاط ضعف کنترل‌های داخلی شرکت را بررسی کرده‌اند (دانلسون و همکاران، 2017، بنیش و همکاران، 2009، چن و همکاران، 2016). گزارش حسابرس در مورد کنترل‌های داخلی بر کیفیت اقلام تعهدی تأثیر می‌گذارد، در شرکت‌هایی که نظر حسابرس در مورد کنترل‌های داخلی حاوی ضعف با‌ اهمیت باشد، کیفیت اقلام تعهدی کاهش ‌می‌یابد (اشباق سایف و همکاران، 2008)، همچنین می‌تواند بر ادراک سرمایه‌گذاران تأثیر بگذارد (کلینتن و همکاران، 2014).

  با این حال، این سؤال که آیا اثربخشی کنترل داخلی باعث می‌شود که شرکت‌ها به‌طور مؤثرتر ریسک خود را افشا کنند، هنوز مورد توجه زیادی قرار نگرفته است .بر اساس استاندارد حسابرسی شماره 2 ارائه شده توسط هیئت نظارت بر حسابداری شرکت‌های سهامی عام[6]، ضعف‌های با اهمیت کنترل داخلی به‌عنوان مهمترین ضعف ‌کنترل داخلی محسوب می‌شوند. وجود ضعف کنترل‌های داخلی نشان می‌دهد که یک مشکل اطلاعاتی در سیستم تشخیص و گزارش شرکت وجود دارد و نشانگر این است که شرکت دارای کنترل‌های داخلی ناکارآمد (با کیفیت پایین) است. بنابراین اطلاعات آن قابلیت اتکای کمتری دارد (اشباق سایف و همکاران[7]، 2008). ایجاد یک سیستم کنترل داخلی مؤثر به عنوان یک سازوکار کارآمد در کیفیت گزارشگری مالی است. ضعف کنترل‌های داخلی می‌تواند منجر به افشای نادرست صورت‌های مالی شود و مدیران را ترغیب به مدیریت سود طبق اهداف خود کند (ژو دونگ جی و همکاران[8]، 2017). ضعف کنترل‌های داخلی موجب کاهش قابلیت اتکای گزارشگری مالی می‌شود و به تصمیمات اشتباه سرمایه‌گذاران در بازار‌های مالی منجر می‌شود، افشای ریسک و ضعف‌های موجود در سیستم کنترل داخلی اطلاعات با ارزشی را به سرمایه‌گذاران منتقل می‌کند و از تصمیمات نابخردانه سرمایه‌گذاران جلوگیری می‌کند.

ادبیات پیشین مرتبط با افشای ریسک عمدتاً بر دو جنبه متمرکز بوده‌اند که شامل بررسی عوامل مؤثر بر افشای ریسک، کاربرد و تأثیر افشای ریسک بر عملکرد شرکت بوده است؛ با این حال، همچنان شکاف قابل‌توجهی در مورد انگیزه‌های افشای متنی ریسک وجود دارد (الساید و الشاندیدی[9]، 2021)، زیرا علیرغم سخت‌گیری مقررات مربوط به افشای ریسک، به دلیل ذهنی بودن ارزیابی ریسک و عدم قطعیت شرکت‌ها، عمدتاً افشای ریسک به‌صورت داوطلبانه انجام می‌شود (هوپ و همکاران[10]، 2016) ؛ ممکن است شرکت‌ها ضعف کنترل‌های داخلی را به طور داوطلبانه افشا کنند، زیرا بر این باور هستند که منافع افشای ریسک از هزینه‌های آن بیشتر است (خراز و فرچیچی[11]، 2017).

مطابق این پژوهش‌ها کنترل‌های داخلی مؤثرتر می‌تواند محرک افشای متنی ریسک باشد (اشباق سایف و همکاران، 2008). انتظار می‌رود که با وجود ضعف‌های کنترل داخلی، با احتمال بیشتری، سیستم کنترل داخلی شرکت در تشخیص و افشای به موقع عوامل ریسک شرکت ناکارآمد باشد. یک سیستم کنترل داخلی مؤثر، با احتمال بیشتری موجب افشای عوامل ریسک می‌شود (دنلسون و همکاران[12]، 2017). از جمله سؤالاتی که در این زمینه مطرح می‌شود، این است که آیا مدیران شرکت به گزارش حسابرسان مستقل در مورد ضعف کنترل‌های داخلی شرکت‌، واکنش نشان می‌دهند یا خیر. در صورت واکنش مدیران، انتظار می‌رود که افشای اخبار بد درباره ریسک به میزان قابل‌توجهی افزایش یابد، زیرا تأخیر در انتشار چنین اخباری برای مدیران پس از دریافت نظر غیر مقبول حسابرس مستقل در مورد کنترل‌های داخلی شرکت‌، دشوار و پرهزینه می‌شود (بائو و همکاران[13]، 2019).

اندازه‌گیری افشا یک موضوع مهم در ادبیات افشای ریسک است. بدیهی است که افشای اطلاعات توسط شرکت‌ها ابزاری برای پویایی و کارآمدی بازار سرمایه است، لذا شرکت‌ها به منظور حفظ حقوق ذینفعان بر اساس الزامات اجباری و یا اختیاری از طریق صورت‌های مالی و سایر گزارش‌ها به تهیه و ارائه اطلاعات اقدام می‌کنند امروزه افشا دقیق‌تر اطلاعات و به خصوص اطلاعات مرتبط با ریسک‌هایی که شرکت‌ها با آن رو به رو هستند مورد توجه قرار گرفته است. روش‌های متعددی در رابطه با اندازه‌گیری افشای ریسک وجود دارد. شرکت‌ها از طریق صورت‌های مالی، یادداشت‌های توضیحی، گزارش مجمع عمومی، رسانه‌ها و سایت‌های اینترنتی، اطلاعات را افشا می‌کنند، یکی از روش‌های پرکاربرد، افشا در یادداشت‌های توضیحی می‌باشد که به آن افشای متنی ریسک ‌می‌گویند (الشاندیدی و همکاران، 2021 و لنسلی و شرایوز، 2006). برخی از پژوهش‌ها افشای ریسک را با تعداد عبارت‌های ریسک افشا شده در گزارش‌های مالی اندازه‌گیری می‌کنند، به عنوان مثال (لنسلی و شرایوز، 2006 ، دابلرو همکاران، 2011 ، الشاندیدی و همکاران، 2013 ، مختار و ملت، 2013). برخی از پژوهش‌ها از نرخ افشای ریسک برای اندازه‌گیری استفاده می‌کنند، به بیان دیگر تعداد کلمات و جملات حاوی ریسک نسبت به کل متن گزارش مالی را بررسی می‌کنند (کمپبل و همکاران، 2014 ، الشاندیدی و شرایوز، 2016، کراوت و ماسلو، 2013). روش دیگر استفاده از تحلیل محتوا است که به کمک آن می‌توان ریسک‌های افشا شده را به ریسک‌های مالی، عملیاتی، راهبردی و قانونی طبقه‌بندی کرد ( امران و همکاران، 2009 ، لنسلی و شرایوز، 2006 ، دابلر و همکاران، 2011). در رابطه با پژوهش‌های مرتبط با افشای ریسک در ایران شکاف آشکاری وجود دارد، اکثر پژوهش‌های انجام شده در حوزه افشای ریسک، ریسک را به لحاظ کمی بررسی می‌کنند و به نوع ریسک توجه کمتری دارند، در این پژوهش سه سطح ریسک خوب، ریسک بد و ریسک کل بررسی شده است.

در ادامه مبانی نظری و توسعه فرضیه‌ها، روش‌شناسی پژوهش، یافته‌های پژوهش و در انتها نتایج یافته‌ها بحث می‌شود.

 

 

 

2- مبانی نظری و توسعه فرضیه‌ها

استراتژی گزارش ریسک یک شرکت شامل موارد و اطلاعاتی است که در رابطه با مواجه با خسارت‌های احتمالی که می‌تواند برسودآوری شرکت تأثیر بگذارد، به ذینفعان داده می‌شود و مدیران می‌توانند از اختیار خود برای تصمیم‌گیری در موارد جلوگیری یا گسترش سطح افشای اطلاعات ریسک برای انتقال به اشخاص استفاده کنند (یورگنسن و کرشنهایدر[14]، 2003). افشا یکی از اصول حسابداری است که به تبع آن شرکت‌ها باید کلیه عوامل با ‌اهمیت را افشا کنند. افشا اطلاعات به بهبود شفافیت صورت‌های مالی و فرایند پیش‌بینی سود‌های آتی توسط سهامداران منجر می‌شود (مشایخ و همکاران، 1399)، افشای متنی ریسک ارزیابی مدیران در مورد احتمالات آینده و طیف وسیعی از عوامل بازار را در اختیار استفاده‌کنندگان از صورت‌های مالی قرار می‌دهد. افشای متنی ریسک با سایر افشاگری‌های شرکت متفاوت است زیرا استفاده‌کنندگان از اطلاعات در مورد دامنه عملکرد آینده استفاده می‌کنند (کراوت و ماسلو، 2011).

انتظار می‌رود مدیران شرکت‌هایی که به طور مستمر کنترل‌های داخلی غیر اثربخش گزارش می‌دهند، رفتار‌های افشای متنی ریسک خود را تغییر دهند و به سطح بالاتری از افشای متنی ریسک روی آورند. این موضوع دو دلیل عمده دارد: اول، این مدیران از حسابرس مستقل در مورد ریسک کنترل داخلی شرکت‌های خود مطلع می‌شوند. دوم، از آنجا که نظر غیر مقبول حسابرس مستقل در مورد کنترل‌های داخلی شرکت، علامت‌دهی عمومی نامطلوبی را به دنبال دارد، انتظار می‌رود مدیران با افشای ریسک بیشتر به منظور راهنمایی ذینفعان شرکت به این مسئله واکنش نشان دهند (الساید و الشاندیدی، 2021). گزارش ضعف‌های کنترل داخلی بر ارزیابی سرمایه‌گذاران از ریسک شرکت تأثیر منفی می‌گذارد  اما بر نقدشوندگی بازار تأثیر نمی‌گذارد (اشباق سایف و همکاران، 2009).

هنگامی که شرکت متعهد به افزایش سطوح افشا ریسک می‌شود، احتمال بروز عدم تقارن اطلاعاتی بین مدیران و سهامداران کاهش می‌یابد (الفکی[15]، 2017 و اخگر و قربانی، 1398) و موجب کاهش جست و جوی سرمایه‌گذاران برای کسب اطلاعات محرمانه می‌شود و مانع از انجام معاملات انتقال ثروت برای افرادی که مزیت اطلاعاتی دارند می‌شود (کردستانی و همکاران به نقل از برون و هایلجیست، 1398). یکی از دلایلی که مدیران اقدام به افشای اطلاعات می‌کنند کاهش ریسک است که هزینه‌های تامین مالی شرکت را کاهش می‌دهد. افزایش در سطوح افشای ریسک می‌تواند منجر به جذب سرمایه‌گذاران و انجام معاملات سهام با قیمت منصفانه می‌شود. افشای داوطلبانه ریسک هزینه کسب اطلاعات برای تحلیلگران را کاهش می‌دهد (ونگ و همکاران[16]، 2019). افشای داوطلبانه مدیریت در مورد کنترل‌های داخلی منجر به بهبود عملکرد کنترل‌های داخلی می‌شود، زیرا فرآیند تهیه و افشای اطلاعات زیرنظر مدیران ارشد انجام می‌گیرد و موجب توجه بیشتر آن‌ها نسبت به این ضعف می‌شود، از طرفی می‌تواند نوعی علامت‌دهی به بازار باشد مبنی براینکه مدیران به کنترل‌های داخلی اهمیت می‌دهند (دونگ جی و همکاران، 2017).

کنترل داخلی گزارشگری مالی، فرایندی است که توسط مدیرعامل و هیئت‌مدیره شرکت طراحی شده است تا از گزارشگری مالی مطابق با اصول پذیرفته شده حسابداری برای مقاصد برون‌سازمانی، اطمینان حاصل شود. قابلیت اتکا گزارشگری مالی شرکت در میان سایر عوامل اثرگذار تابعی از اثربخشی کنترل‌های داخلی یک شرکت است (اشباق اسکایف و همکاران،  2009). هیئت‌مدیره و کمیته حسابرسی داخلی به عنوان یک سازوکار برای بررسی مؤثر بودن کنترل‌های داخلی به منظور کاهش رفتار فرصت‌طلبانه مدیریت اطمینان می‌دهد (مرفوع و حسن زاده دیوا، 1399). در نتیجه، یک سیستم کنترل داخلی غیراثربخش و ناکارآمد (جایی که ضعف‌های کنترل داخلی وجود دارد) به احتمال زیاد بر توانایی مدیران یا کارکنان آن‌ها در روند عادی عملکرد و شناسایی و گزارش به موقع عوامل ریسک تأثیر می‌گذارد ( دویل و همکاران[17]، 2007،). هنگامی که حسابرس مستقل نظر مردود در مورد صورت‌های مالی یک شرکت ارائه می‌دهد، موجب کاهش ارزش اطلاعات ارائه شده در صورت‌های مالی می‌شود، انتظار می‌رود سرمایه‌گذاران از منابع جایگزین اطلاعاتی  برای ارزیابی ریسک شرکت استفاده کنند (لئوز و ورچیا[18]، 2006 و دویل و همکاران، 2007).

از آنجا که تفسیر افشای متنی یک فرایند شناختی شخصی است، مدیران شرکت میزان افشای ریسک خود را به‌صورت استراتژیک تغییر می‌دهند تا بر تصمیمات سرمایه‌گذاران تأثیر مثبت بگذارد (برنان و دیویس[19]، 2007). بنابراین می‌توان به این صورت استدلال کرد که گزارش ضعف کنترل‌های داخلی و افشای متنی ریسک برای بازار اطلاعات با ارزشی در بر دارند. اگر این فرضیه درست باشد، انتظار می‌رود گزارش ضعف کنترل‌های داخلی تأثیر منفی بر بازار (ریسک درک شده توسط سرمایه‌گذاران) داشته باشد. علاوه بر این، انتظار می‌رود که افشای متنی ریسک تأثیر مثبتی بر نقدینگی بازار داشته باشد. این بدان معناست که افشای متنی ریسک (با اخبار خوب در مورد ریسک) روشی است که از طریق آن، مدیریت برای حذف عدم تقارن اطلاعاتی در خصوص گزارش ضعف کنترل‌های داخلی استفاده می‌کند (الساید و الشاندیدی، 2021).

از نظر اطلاع‌رسانی، گزارش ضعف کنترل‌های داخلی و افشای متنی ریسک منجر به افزایش قابل‌توجه و مثبت ریسک درک شده توسط سرمایه‌گذاران می‌شود. ضعف کنترل‌های داخلی نه‌تنها بر صحت و کیفیت اطلاعاتی که توسط مدیران استفاده می‌شود، اثرگذار است بلکه بر سطح افشای ریسک نیز تأثیر مستقیم می‌گذارد (لوبو و همکاران[20]، 2020).

بر اساس تئوری نمایندگی مدیران افشای اطلاعات داوطلبانه ریسک به‌منظور کاهش عدم تقارن اطلاعاتی در مورد سطح ریسک شرکت و در نتیجه کاهش هزینه‌های نمایندگی را به‌طور داوطلبانه انجام می‌دهند؛ زیرا همه اعضای هیئت‌مدیره برای بهبود پاسخگویی مدیریت و گزارشگری مالی کار نمی‌کنند و ممکن است مدیران انگیزه ضعیف‌تری برای افشای اطلاعات در مورد مشخصات ضعف‌های کنترل داخلی خود داشته باشند. زیرا این نگرانی وجود دارد که امانت‌داری آن‌ها مورد بررسی دقیق سرمایه‌گذاران قرار گیرد. مدیران ممکن است از گزینه‌های گزارشگری مالی خود استفاده کنند تا ضعف اساسی کنترل داخلی شرکت را بپوشانند و شرکت را با ریسک کمتری نشان دهند. با این کار انتظار می‌رود با افزایش ریسک شرکت، مدیران اطلاعات ریسک کمتری را افشا کنند. تئوری نمایندگی در خصوص گزارش ضعف کنترل‌های داخلی بر این امر تأکید دارد که مدیران با توجه به اثرات اقتصادی گزارش‌ها و کسب منافع بیشتر، اقدام به افشای گزارش ضعف کنترل داخلی می‌کنند )الشاندیدی و حسینی[21]، 2013 و منجد و ابراهیم[22]، 2020).

مطابق با تئوری علامت‌دهی مدیران انگیزه دارند تا سطح بالایی از اطلاعات ریسک را که به طور مؤثری مدیریت شده است، افشا کنند تا در مقابل سایر شرکت‌هایی که ریسک را به طور مؤثر مدیریت نمی‌کنند، متمایز باشند (الشاندیدی و شرایوز[23]، 2016). علاوه بر این، ارائه سطح بالای اطلاعات مرتبط با ریسک ساز و کار کلیدی است که مدیران برای تغییر انتظارات سرمایه‌گذاران و افزایش شهرت شرکت جهت افشای شفاف و معتبر استفاده می‌کنند ؛ بنابراین، مدیران شرکت‌ها با کنترل‌های داخلی مؤثرتر، قادر خواهند بود ریسک متنی بیشتری را افشا کنند (فنگ و همکاران[24]، 2009) و همچنین تئوری علامت‌دهی اذعان می‌دارد که مدیران به جهت حفظ مشروعیت خود و اینکه به درستی بنگاه را اداره می‌کنند، گزارش ضعف کنترل‌های داخلی را صادر و به بازار عرضه می‌کنند. بدیهی است اعتبار این گزارش با تأیید از سوی مقام‌های قانونی و حسابرسی و سایر واسطه‌های مالی می‌تواند افزایش یابد لذا انتظار داریم که گزارش حسابرسی منجر به اعتبار بیشتر این گزارش‌ها شده و بر قابلیت اتکا و سودمندی آن‌ها بیافزاید. البته در مورد اینکه آیا حسابرسان باعث ارزش‌افزوده اطلاعاتی می‌شوند یا به نفع صاحب‌کاران بازار را گمراه می‌کنند بحث‌های زیادی در ادبیات مطرح شده است (دانلسون و همکاران، 2017).

تأثیر غیرمستقیم کنترل داخلی مؤثرتر شرکت بر گزارشگری مالی منجر به ارزیابی منفی سرمایه‌گذاران از ریسک شرکت می‌شود (اشباق سایف و همکاران، 2009). ارزیابی فعالان بازار از سیگنال‌های حسابداری یک شرکت در صورت وجود ضعف کنترل‌های داخلی مختل می‌شود. مطابق با تئوری نمایندگی، شرکت‌ها قادر هستند عدم تقارن اطلاعاتی بین شرکت و فعالان بازار یا بین سرمایه‌گذاران مطلع و غیرآگاه را با افزایش سطح افشای اطلاعات، کاهش دهند (بیر و همکاران[25]، 2010).

دونگ جی و همکاران (2017) به بررسی رابطه بین افشای داوطلبانه ضعف کنترل‌های داخلی و کیفیت سود پرداختند. نتایج بیانگر این است که بین سطح افشای داوطلبانه ضعف کنترل‌های داخلی و کیفیت سود رابطه مثبت و معناداری برقرار است. دانلسون و همکاران[26] ( 2017) به بررسی ضعف کنترل‌های داخلی و گزارشگری مالی متقلبانه پرداختند. نتایج بیانگر رابطه مثبت و معنادار بین ضعف کنترل‌های داخلی و گزارشگری مالی متقلبانه است. همچنین آن‌ها دریافتند هنگامی که حسابرس مستقل ضعف کنترل‌های داخلی را افشا کند نوعی علامت‌دهی مبنی بر احتمال وجود گزارشگری مالی متقلبانه توسط مدیران وجود دارد. همچنین لحن افشاگری (ریسک بد و خوب) حسابرس مستقل بر شاخص‌های بازار اثرگذار است. کراوست و ماسلو (2013) به بررسی افشای متنی ریسک و ادراکات سرمایه‌گذاران از ریسک پرداختند. نتایج نشان می‌دهد که تغییرات سالانه در افشای ریسک با تغییر در میزان حجم معاملات و بازده سهام رابطه مثبت دارد. المهدی و پارک (2014) به بررسی کیفیت کنترل‌های داخلی و عدم تقارن اطلاعاتی پرداختند. نتایج حاکی از آن است که برخی از ویژگی‌های خاص شرکت با کاهش عدم تقارن اطلاعاتی، به بهبود ارزیابی فعالان بازار از نواقص کنترل داخلی افشا شده کمک می‌کند. الشاندیدی و شرایوز (2016) به بررسی مشوق‌های زیست‌محیطی برای سودمندی گزارش ریسک متنی پرداختند. نتایج نشان می‌دهد که میزان افشای ریسک به‌طور مستقیم با عدم تقارن اطلاعاتی بازار مرتبط است: اخبار خوب مرتبط با ریسک در مقایسه با اخبار بد، عدم تقارن اطلاعات را کاهش و در نتیجه نقدشوندگی بازار را بهبود می‌بخشد. کمپبل و همکاران[27] (2014) به بررسی محتوای اطلاعاتی افشای ریسک پرداختند. نتایج نشان داد وجود رابطه معنی‌داری بین میزان افشای ریسک با ریسک سیستماتیک، ریسک خاص شرکت، عدم تقارن اطلاعاتی و ارزش شرکت است. همچنین افشای عوامل ریسک به طور مثبت با معیارهای ریسک شرکت مبتنی بر بازار مرتبط است. ونگ و همکاران (2015) به بررسی ضعف‌های کنترل داخلی و کیفیت اطلاعات پرداختند. نتایج بیانگر این است که کیفیت اطلاعات برای شرکت‌هایی که دارای ضعف کنترل داخلی هستند پایین است. همچنین شرکت‌هایی که ضعف کنترل‌های داخلی خود را بر طرف می‌کنند کیفیت اطلاعات بالاتری نسبت به سال‌های گذشته خود دارند. بنیش و همکاران (2008) به بررسی ضعف کنترل‌های داخلی و عدم قطعیت اطلاعات پرداختند. نتایج نشان می‌دهند که پاسخ سرمایه‌گذاران، از نظر بازده غیرعادی و هزینه حقوق صاحبان سرمایه، به گزارش ضعف کنترل‌های داخلی وابسته به تشخیص عدم اطمینان اطلاعات افشا شده توسط شرکت‌ها است. مهرادی و همکاران (1400) به بررسی اثرات محافظه‌کاری در افشای ریسک بر محتوای اطلاعاتی اطلاعات حسابداری و هم‌زمانی بازده سهام می‌پردازند. نتایج آن‌ها نشان داد سطح محافظه‌کاری در افشای ریسک، محتوای اطلاعات حسابداری را ارتقا می‌بخشد. بردادران حسن‌زاده و محرومی (1396) تاثیر افشای ریسک در گزارشگری مالی را در پیش‌بینی قیمت سهام مورد بررسی قرار می‌دهند و به این نتیجه رسیدند که ارتباط معناداری بین سطح افشای ریسک شرکت و محتوای اطلاعاتی تغییرات سود و نیز سطح افشای ریسک و ارزش شرکت‌ها وجود ندارد. نمازی و ابراهیمی میمند (1395) با تحلیل محتوای یاداشت‌های همراه صورت‌های مالی و گزارش فعالیت هیات‌مدیره ۲۷۵ سال-شرکت برای دوره زمانی ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲ نشان دادند شرکت‌ها به طور معناداری تمایل به ارائه اطلاعات گذشته‌نگر در مقایسه با آینده‌نگر، اطلاعات کیفی در مقایسه با کمی و افشای منابع ریسک در مقایسه با مدیریت ریسک گرایش دارند. همچنین در تحلیل عوامل اثرگذار بر سطح افشای ریسک، نتایج آن‌ها نشان داد، ارتباط مثبت و معناداری بین اندازه شرکت و اهرم مالی با سطح افشای ریسک و رابطه منفی و معناداری بین میزان ریسک بازار شرکت با سطح افشای ریسک وجود دارد. قلعه نو و همکاران (1399) به بررسی رابطه بین افشای مسولیت‌پذیری اجتماعی و ریسک حسابرسی پرداختند یافته‌های پژوهش آن‌ها نشان‌دهنده این است که رابطه مثبت و معناداری بین افزایش افشای مسئولیت اجتماعی و ریسک حسابداری وجود دارد. فندرسکی و صفری گرایلی (1397) به بررسی رابطه بین اثر بخشی کنترل‌های داخلی و ریسک سقوط قیمت سهام پرداختند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که اثربخشی کنترل‌های داخلی موجب کاهش ریسک سقوط قیمت سهام می‌شود. حساس یگانه و همکاران (1399) به تبیین و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر ارزیابی اثربخشی کنترل‌های داخلی پرداختند. یافته‌های پژوهش بیانگر این است که در بین معیارهای اصلی، ویژگی‌های حسابرس داخلی مهمترین عامل در ارزیابی اثربخشی کنترل‌های داخلی است و معیار‌های ساختار هیئت‌مدیره و ویژگی حسابرس مستقل در اولویت‌های بعد قرار دارند. ابراهیمی کردلر و همکاران (1397 ) به بررسی تأثیر نقاط ضعف کنترل‌های داخلی بر عملکرد و ارزش شرکت پرداختند. نتایج پژوهش بیانگر این است که نقاط ضعف کنترل‌های داخلی بر عملکرد و ارزش بازار شرکت تأثیر منفی دارد. همچنین نقاط ضعف کنترل‌های داخلی روی رابطه بین سود و ارزش شرکت تأثیر منفی دارد. فخاری و کبیری (1395) به بررسی عوامل تعیین‌کننده افشای ضعف کنترل‌های داخلی پرداختند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بین بازده دارایی‌ها، عمر شرکت، سود و زیان، اهرم مالی، ریسک شرکت، تعداد اعضای غیر موظف هئیت‌مدیره، تعداد اعضای متخصص در کمیته حسابرسی، درصد سهامداران دولتی، درصد سهامداران عمده و کیفیت حسابرسی با افشای ضعف کنترل داخلی شرکت رابطه معنی‌داری وجود دارد. باداورنهندی و همکاران(1400) به بررسی تأثیر لحن محافظه‌کارانه مدیریت در افشای ریسک بر ریزش قیمت سهام با رویکرد زبان شناختی مبتنی بر لحن افشای اخبار پرداختند. یافته‌ها نشان می‌دهد که محافظه‌کاری در افشای ریسک به واسطه الزام به تأییدپذیری نامتقارن برای افشای اخبار خوب و بد ریسک، خطر ریزش قیمت سهام را کاهش می‌دهد. همچنین در شرایطی که عدم‌تقارن اطلاعاتی بالا باشد نقش محافظه‌کاری در افشای ریسک در محدود کردن انگیزه‌های مدیران برای انباشت اخبار منفی و جلوگیری از ریزش قیمت سهام افزایش پیدا می‌کند.

بر اساس مبانی نظری و پیشینه پژوهش فرضیه‌های زیر تدوین شده است.

فرضیه اول: شرکت‌هایی با سیستم کنترل داخلی مؤثرتر نسبت به شرکت‌های با سیستم کنترل داخلی ضعیف‌تر سطح بالاتری از ارند.

فرضیه دوم: گزارش ضعف کنترل‌های داخلی و افشای متنی ریسک اطلاعات با ارزشی به بازار انتقال می‌دهد.

 

3- روش‌شناسی

در این پژوهش براساس مدل‌های رگرسیون چند متغیره و بر مبنای داده‌های ترکیبی فرضیه‌هازمون شده است. برای برآورد مدل‌ها از داده‌های 114 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران برای 10 سال طی دوره 1399-1390 استفاده شده است و ز طریق غربالگری با اعمال محدودیت‌های زیر انتخاب شده است. سهام آن‌ها بیش از 6 ماه وقفه معاملاتی نداشته باشد. تاریخ پذیرش آن‌ها در بورس اوراق بهادار قبل از سال 1390 باشد. جزء شرکت‌های سرمایه‌گذاری (هلدینگ) و واسطه‌گری مالی (لیزینگ و بانـک) و بیمه نباشند. در طی سال‌های مورد بررسی سال مالی خود را تغییر نداده باشند. اطلاعات مربوط به متغیر‌های انتخاب شده در این پژوهش در دسترس باشد.

 

3-1- روش تحلیل افشای ریسک متنی

 صورت‌های مالی سالانه شرکت‌ها از سایت کدال طی سال‌های 1390 تا 1399 اخذ شده است و سپس با تحلیل متن گزارش، ریسک متنی کل، ریسک متنی اخبار بد و ریسک متنی اخبار خوب اندازه‌گیری شده است. به منظور اندازه‌گیری سطح افشای ریسک متنی از فهرست کلمات ریسکی الشاندیدی و شریف (2016) و نیز کلمات پرکاربرد نشان‌دهنده ریسک در صورت‌های مالی ایران، استفاده شد. کلمات ریسک کل از نظر لحن در دو گروه خبرهای خوب یا بد طبقه‌بندی می‌شوند. کلمه‌ای که جنبه مثبت ریسک را نشان می‌دهد (سودها و فرصت‌های احتمالی) به‌عنوان ریسک خبر خوب طبقه‌بندی می‌شود؛ در حالی که کلمه‌ای که جنبه منفی ریسک را نشان می‌دهد (زیان‌ها، تهدیدها) به‌عنوان ریسک اخبار بد طبقه‌بندی می‌شود. همچنین از روش تحلیل محتوا مطابق با پژوهش‌های نمازی و ابراهیمی میمند (1395)، امران و همکاران (2009)، مختار و ملت (2013) و لنسلی و شرایوز (2006) استفاده شده است و هر عبارتی که مطابق با تعریف ریسک، (جنبه مثبت و منفی) باشد شناسایی شد. جهت تجزیه‌وتحلیل متنی از تحلیل محتوای متنی خودکار و نرم‌افزار مکس کیو دی ای استفاده شد. نمره افشای کل ریسک با درصد کلماتی که در فهرست کلمات ریسک وجود دارد محاسبه می‌شود (نسبت کلمات نشان‌دهنده ریسک کل به کل کلمات موجود در گزارش)، سپس ریسک خبرهای خوب یا بد نیز به روش مشابه برآورد می‌شود. نمره خبرهای خوب در مورد ریسک با درصد کلماتی که دارای جنبه‌های مثبت طبقه‌بندی شده‌اند محاسبه می‌شود، در حالی که درصد کلماتی که دارای جنبه منفی هستند برای محاسبه نمره اخبار بد در مورد ریسک به کار می‌رود.

نمونه ریسک خوب: تأسیس و ثبت شرکت هواپیمایی فراز جی، افزایش سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت، فروش میزان قابل توجه گندله به شرکت ذوب آهن ( فولاد مبارکه اصفهان، یادداشت‌های توضیحی، 1399). شرکت بنا به استعلام از سامانه بانک مرکزی و سازمان امور مالیاتی تا پایان سال 1399، 100 درصد رفع تعهد ارزی شده است (بیسگوییت گرجی، یادداشت‌های توضیحی، 1399).

نمونه ریسک بد: کیفیت نامناسب الکترودهای گرافیتی شرکت، برخی از دارایی‌های شرکت ازجمله زمین و ساختمان بندرعباس فاقد سند مالکیت هستند، طرح تحقیق و تفحص مجلس از شرکت، عدم قابلیت وصول برخی از مطالبات ( فولاد مبارکه اصفهان، یادداشت‌های توضیحی، 1399). هر گونه تغیر در مقررات دولتی خصوصا عوارض واردات محصولات تولیدی مشابه بر فعالیت شرکت مؤثر خواهد بود ( تراکتورسازی ایران، گزارش فعالیت هیئت مدیره، 1397).

 

3-2- مدل تجربی

به منظور آزمون فرضیه اول از مدل 1 و برای آزمون فرضیه دوم از مدل 2 استفاده می‌شود

 

(1)

 

در این پژوهش به پیروی از ادبیات پیشین در مورد افشای ریسک کل (کمپبل و همکاران، 2014؛ الشاندیدی و شرایوز 2016) و کنترل داخلی (اشباق سایف و همکاران، 2008) از مجموعه‌ای از متغیرهای کنترلی شامل نسبت سهامداران نهادی، نسبت اهرم مالی، اظهارنظر حسابرس، کیفیت مؤسسه حسابرسی، اندازه شرکت، نسبت بازده حقوق صاحبان سهام، نسبت جاری، نسبت خالص وجوه نقد حاصل از عملیات به مجموع بدهی‌ها، نسبت رشد، ریسک سیستماتیک و نسبت پرداخت سود استفاده شده است.

 

(2)

 

به پیروی از سایر مطالعات جهت آزمون سودمندی گزارش ضعف کنترل‌های داخلی و افشای متنی ریسک برای بازار از نوسانات بازده سهام استفاده شده است؛ زیرا این متغیر در ادبیات حسابداری متغیر جانشین مناسبی برای ریسک درک شده توسط سرمایه‌گذاران است (الشاندیدی و همکاران، 2018 و الشاندیدی و شرایوز، 2016). همچنین متغیر‌های کنترلی شامل نسبت سهامداران نهادی، نسبت اهرم مالی، اظهارنظر حسابرس، کیفیت مؤسسه حسابرسی، اندازه شرکت، نسبت بازده حقوق صاحبان سهام، نسبت جاری، نسبت خالص وجوه نقد حاصل از عملیات به مجموع بدهی‌ها، نسبت رشد، ریسک سیستماتیک، نسبت میانگین حجم معاملات سهام، نسبت ارش بازار به دفتری حقوق صاحبان سهام و نسبت پرداخت سود است.

AGG_RISK: تعداد واژه‌های مرتبط با ریسک که در گزارش فعالیت هیئت مدیره و یادداشت‌های همراه صورت‌های مالی افشا شده است. نمره درصدی تعداد کلمات نشان‌دهنده ریسک کل است. BAD_RISK: تعداد واژه‌های مرتبط با ریسک اخبار بد که در گزارش فعالیت هیئت‌مدیره و یادداشت‌های همراه صورت‌های مالی افشا شده است. نمره درصدی تعداد کلمات نشان‌دهنده ریسک بد نسبت به ریسک کل است. GOOD_RISK: تعداد واژه‌های مرتبط با ریسک اخبار خوب که در گزارش فعالیت هیئت مدیره و یادداشت‌های همراه صورت‌های مالی افشا شده است. نمره درصدی تعداد کلمات نشان‌دهنده ریسک خوب نسبت به ریسک کل است. ICW: یک متغیر مجازی است که اگر نظر حسابرس مستقل در مورد اثربخشی کنترل داخلی حاوی ضعف در کنترل‌های داخلی باشد مقدار یک و در غیر این صورت، مقدار صفر می‌گیرد. INSIDE_OWN: سهامداران حقیقی و حقوقی که بیش از 5 درصد سهام شرکت را دارا هستند. LEV: نسبت مجموع بدهی‌ها به مجموع دارایی‌ها در پایان دوره. Beta: ریسک سیستماتیک که عبارت است از تقسیم کواریانس بازده سهام شرکت و بازده بازار تقسیم بر واریانس پرتفوی بازار. LN_TA: لگاریتم طبیعی مجموع دارایی‌ها در پایان دوره. GROWTH: رشد خالص فروش. ROE: بازده حقوق صاحبان سهام که از تقسیم سود خالص در پایان دوره بر حقوق صاحبان سهام پایان دوره به دست می‌آید. CR: نسبت مجموع دارایی‌های جاری به مجموع بدهی‌های جاری در پایان دوره. FFO: نسبت خالص وجوه نقد حاصل از عملیات به مجموع بدهی‌ها در پایان دوره. DIVIDENDS: یک متغیر مجازی که در صورت پرداخت سود توسط شرکت مقدار یک و اگر شرکت پرداخت سود نداشته باشد. مقدار صفر می‌گیرد. AUDIT QUALITY: یک متغیر مجازی است که برای شرکت حسابرسی گروه الف مقدار یک و برای سایر شرکت‌های حسابرسی، مقدار صفر می‌گیرد. AUD_OPIN: چنانچه نظر حسابرس مستقل مشروط، مردود یا عدم اظهارنظر باشد مقدار یک و در غیر این صورت مقدار صفر می‌گیرد. MB: نسبت ارزش بازار سهام شرکت به ارزش دفتری در پایان دوره. TRAD_VOL: میانگین حجم معاملات سهام شرکت به کل سهام شرکت. SD: میانگین نوسانات (انحراف معیار) بازده سهام شرکت.  ICW_RECUR در صورت وجود نظر مردود حسابرس مستقل در مورد گزارش‌های مالی شرکت در دو سال متوالی، مقدار یک و در غیر این صورت مقدار صفر می‌گیرد.

 

 

 

4- نتایج پژوهش

1-4- آمار توصیفی

جدول 1 خلاصه‌ای از آمارهای توصیفی متغیرهای پژوهش را گزارش می‌کند. آمار توصیفی برای کل مجموعه داده‌ها که شامل 1140 مشاهدات سال-شرکت است، محاسبه شده است.

 

جدول(1): آمار توصیفی متغیرهای پژوهش

متغیر	میانگین	میانه	انحراف معیار	کمینه	بیشینه	تعداد
متغیرهای مرتبط با افشای متنی ریسک
AGG_RISK	755/1	754/1	309/0	0	453/3	1140
BAD_RISK	521/1	527/1	350/0	0	579/2	1140
GOOD_RISK	498/0	497/0	100/0	0	874/0	1140
شاخص تحلیل سودمندی بازار
SD	630/2	519/2	446/2	0	970/17	1140
متغیرهای توضیحی و کنترلی
ICW	524/0	000/1	500/0	0	1	1140
INSIDE_OWN	481/0	501/0	268/2	059/0	937/0	1140
LEV	545/0	555/0	189/0	191/0	996/0	1140
Aud_Opin	471/0	401/0	499/0	0	1	1140
Audit quality	653/0	000/1	476/0	0	1	1140
SIZE	475/14	211/14	682/1	166/10	133/21	1140
ROE	210/0	280/0	271/2	541/3-	062/4	1140
CR	610/1	293/1	514/1	223/0	420/10	1140
FFO	286/0	180/0	426/0	670/1-	169/3	1140
GROWTH	219/0	198/0	374/0	637/0-	152/2	1140
BETA	745/0	727/0	646/1	891/5-	224/26	1140
MB	705/1	624/1	724/0	579/0	498/6	1140
TRAD_VOL	500/0	118/0	987/0	0	540/4	1140
DIV	950/0	1	220/0	0	1	1140

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

 

4-2- آزمون فرضیه اول

در فرضیه اول به این سوال پاسخ داده شده است که آیا ضعف‌های کنترل داخلی بر سطح افشای متنی ریسک تأثیر دارد؟ برای آزمون فرضیه اول مدل 1 براورد شده است و نتایج برآورد در جدول 2 نمایش داده شده است.

در مدل‌های ریسک کل، ریسک بد و ریسک خوب مقدار آمارهF  بیانگر معناداری مدل است. آماره دوربین واتسون در هر سه مدل وجود خود همبستگی پی در پی در اجزای اخلال رگرسیون را رد می‌کند. ضریب تعین در مدل ریسک کل برابر با 149/0 است یعنی 9/14 درصد از متغیر وابسته (افشای متنی ریسک) به وسیله متغیرهای مستقل و کنترلی قابل پیش‌بینی است. ضعف کنترل‌های داخلی و بازده حقوق صاحبان سهام و نظر مردود حسابرس مستقل با افشای متنی ریسک کل رابطه مثبت و معناداری دارد. در مدل ریسک بد ضریب تعین برابر با 118/0 است یعنی 8/11 درصد از متغیر وابسته به وسیله متغیرهای مستقل و کنترلی قابل پیش‌بینی است. کیفیت مؤسسه حسابرسی، نسبت نقدینگی، ریسک سیستماتیک و رابطه مثبت و معناداری با افشای متنی ریسک بد دارد. ضعف کنترل‌های داخلی و نسبت عملکرد شرکت با افشای متنی ریسک بد رابطه منفی و معناداری دارد. در مدل ریسک خوب ضریب تعین برابر با 171/0 ایست یعنی 1/17 درصد از متغیر وابسته به وسیله متغیر‌های مستقل و کنترلی قابل پیش‌بینی است. اندازه شرکت و نسبت عملکرد رابطه مثبت و معناداری با افشای متنی ریسک خوب دارد. ضعف کنترل‌های داخلی، کیفیت مؤسسه حسابرسی، نسبت نقدینگی و ریسک سیستماتیک رابطه منفی و معناداری با افشای متنی ریسک خوب دارد.

در هر یک از سه مدل برآوردی (ریسک کل، ریسک مرتبط با خبر بد و ریسک مرتبط با خبر خوب) ضعف کنترل‌های داخلی با سطح افشای کل ریسک، لحن اخبار بد و اخبار ریسک خوب ارتباط منفی دارد. این یافته نشان می‌دهد که شرکت‌هایی که دارای سیستم کنترل داخلی ناکارآمد هستند، به شکل معناداری سطوح پایین‌تری از اطلاعات ریسک را افشا می‌کنند. این شواهد فرضیه اول پژوهش را تائید می‌کند؛ در نتیجه وجود ضعف در کنترل‌های داخلی یک مشکل اطلاعاتی در سیستم گزارش مالی شرکت ایجاد می‌کند؛ بنابراین، مدیران شرکت‌های دارای ضعف کنترل داخلی با احتمال کمتری سطوح بالای ریسک متنی را افشا کنند، احتمالاً به این دلیل که سیستم کنترل داخلی آن‌ها در آشکارسازی عوامل ریسک و عدم قطعیت‌های ناشناخته و ذاتی مؤثر نیست. در عین حال، ضرایب نظر مردود حسابرس مستقل و تکرار ضعف کنترل‌های داخلی، نشان می‌دهد که مدیران شرکت‌هایی که در دو سال متوالی نظر مردود حسابرسان مستقل در مورد کنترل‌های داخلی خود را دریافت کرده‌اند با ارائه سطوح بالایی از افشای کل ریسک و میزان اخبار خوب و اخبار بد در مورد ریسک، به‌طور معناداری واکنش نشان می‌دهند.

 

 

 

 

جدول (2):  اثربخشی کنترل‌های داخلی و افشای متنی ریسک

متغیر
	ضریب	امارهt	معناداری	ضریب	امارهt	معناداری	ضریب	امارهt	معناداری
ICW	012/0-	467/4	013/0	089/0-	427/7-	000/0	011/0-	597/3-	000/0
ICW_RECUR	027/0	164/3	004/0	060/0	164/2	029/0	016/0	630/1	093/0
INSIDE_OWN	005/0	660/1	097/0	003/0-	091/1-	275/0	006/0	066/0	946/0
LEV	016/0-	922/1-	054/0	004/0-	-587/0	557/0	003/0	112/0	910/0
AUD_OPIN	-047/0	558/0-	576/0	092/0	782/0	432/0	-013/0	413/0-	679/0
Audit Quality	-010/0	495/0-	620/0	054/0	187/2	028/0	-023/0	-353/3	000/0
SIZE	043/0-	821/1-	068/0	035/0-	238/1-	218/0	013/0	256/2	024/0
ROE	002/0	212/2	027/0	005/0-	458/0-	646/0	000/0	725/0-	468/0
CR	002/0-	330/0-	740/0	016/0-	403/2	016/0	006/0-	413/3-	000/0
FFO	017/0	787/0	431/0	082/0-	777/2-	005/0	020/0	743/3	000/0
GROWTH	027/0	232/1	218/0	007/0	261/0	793/0	010/0-	625/1-	104/0
BETA	007/0	673/1	094/0	012/0	002/2	045/0	006/0-	229/3-	001/0
DIV	043/0-	643/0-	520/0
عرض از مبدا	807/1	689/6	000/0	945/1	702/6	000/0	465/0	534/5	000/0
اماره F
سطح معناداری
ضریب تعین
اماره دوربین واتسون

منبع: یافته‌های پژوهشگر از نرم‌افزار ایویوز10

 

4-3-آزمون فرضیه دوم

فرضیه دوم به این پرسش پاسخ می‌دهد که آیا گزارش ضعف کنترل‌های داخلی و افشای متنی ریسک برای بازار اطلاعات با ارزشی در بر دارند؟ برای آزمون فرضیه دوم از مدل دو استفاده شده است و نتایج ان در جدول 3 آورده شده است.

برای آزمون فرضیه دوم پژوهش مدل دوم در سه حالت برآورد شده است. در مدل اول مقدار ریسک کل در برآورد لحاظ شده است و در مدل دوم ریسک کل همراه با ریسک بد منظور شده است و در مدل سوم ریسک کل ریسک بد و ریسک خوب لحاظ شده است.

در هر سه مدل مقدار آمارهF  نشان‌دهنده معنادار بودن مدل است. آماره دوربین واتسون نشان می‌دهد که وجود خود همبستگی پی در پی در اجزای اخلال رگرسیون رد می‌شود. در مدل ریسک متنی کل ضریب تعین برابر با 837/0 است یعنی 7/83 درصد از متغیر وابسته به وسیله متغیر‌های مستقل و کنترلی قابل پیش‌بینی است. درصد سهامداران عمده و کیفیت موسسه حسابرسی رابطه منفی و معناداری با سودمندی اطلاعات دارند. ضعف کنترل‌های داخلی و ریسک کل رابطه مثبت و معناداری با سودمندی اطلاعات دارد.

در مدل دوم ضریب تعین برابر با 837/0 است یعنی 7/83 درصد از متغیر وابسته به وسیله متغیر‌های مستقل و کنترلی قابل پیش‌بینی است. درصد سهامداران عمده و کیفیت مؤسسه حسابرسی رابطه منفی و معناداری با سودمندی اطلاعات دارند. ضعف کنترل‌های داخلی و ریسک کل رابطه مثبت و معناداری با سودمندی اطلاعات دارد.

در مدل سوم ضریب تعین برابر با 839/0است یعنی 9/83 درصد از متغیر وابسته به وسیله متغیر‌های مستقل و کنترلی قابل پیش‌بینی است. درصد سهامداران نهادی و اندازه شرکت رابطه منفی و معناداری با سودمندی اطلاعات دارند. ضعف کنترل‌های داخلی و ریسک کل رابطه مثبت و معناداری با سودمندی اطلاعات دارد.

همان‌طور که در جدول مشاهده می‌شود ضعف‌های کنترل داخلی منجر به افزایش معنادار میزان ریسک درک شده توسط سرمایه‌گذاران می‌شود؛ بنابراین بهبود کنترل‌های داخلی شرکت می‌تواند با کاهش ریسک درک شده توسط سرمایه‌گذاران به بازار سرمایه کمک کند.

نتایج آزمون فرضیه دوم بیانگر این می‌باشد شرکت‌هایی که ضعف‌های کنترل داخلی را گزارش می‌دهند احتمالاً دارای ریسک بالاتری از سرمایه‌گذاران نسبت به شرکت‌های بدون ضعف کنترل‌های داخلی هستند. همچنین سطح افشای متنی ریسک (ناشی از اخبار خوب در مورد ریسک) عدم تقارن اطلاعاتی بازار را کاهش می‌دهد. اگر بخواهیم این موضوع را از دیدگاه اقتصادی بیان کنیم، می‌توان بیان کرد دریافت اظهارنظر حسابرسی تعدیل شده احتمالاً منجر به افزایش ریسک درک شده توسط سرمایه‌گذاران می‌شود؛ بنابراین فرضیه دوم پژوهش نیز تأیید می‌شود.

 

 

 

 

 

 

 

جدول (3):  افشای متنی ریسک و عملکرد بازار

متغیر
	ضریب	امارهt	معناداری	ضریب	امارهt	معناداری	ضریب	امارهt	معناداری
ICW	057/0	239/2	020/0	057/0	285/2	022/0	056/0	237/2	025/0
AGG-RISK	014/0	151/2	031/0	014/0	132/2	033/0	015/0	199/2	028/0
BAD-RISK				002/0	051/0	958/0	005/0	097/0-	932/0
GOOD-RISK							018/0	931/0	251/0
INSIDE_OWN	255/0-	682/2-	007/0	256/0-	703/2-	007/0	259/0-	721/2-	006/0
LEV	083/0-	421/0-	673/0	083/0-	417/0-	676/0	082/0-	407/0-	683/0
AUD-OPIN	150/2	298/1	194/0	113/2	268/1	204/0	023/2	222/1	218/0
AUDIT QUALOTY	246/1-	586/2-	009/0	244/1-	578/2-	010/0	237/1-	232/1	218/0
SIZE	404/0	560/0	575/0	408/0	563/0	573/0	404/0	566/2-	010/0
ROE	010/0-	266/0-	789/0	010/0-	264/0-	791/0	010/0-	560/0	575/0
CR	327/0-	197/1-	231/0	230/0-	206/1-	228/0	328/0-	252/0-	800/0
FFO	185/0	224/0	822/0	198/0	240/0	810/0	149/0	197/1-	231/0
GROWTH	350/0-	494/0-	620/0	361/0-	508/0-	611/0	320/0-	181/0	856/0
BETA	269/0	751/1	080/0	268/0	759/1	078/0	290/0	452/0-	651/0
TRADE-VOL	011/2-	488/1-	136/0	017/2-	488/1-	136/0	964/1-	897/1	058/0
MB	452/0	688/1	091/0	453/0	694/1	090/0	438/0	448/1-	147/0
DIV	357/1-	882/0-	377/0	346/1-	876/0-	380/0	299/1-	837/0-	402/0
عرض از مبدا	757/33	430/4	000/0	840/33	424/4	000/0	631/33	229/4	000/0
اماره F
سطح معناداری
ضریب تعین
اماره دوربین واتسون

منبع: یافته‌های پژوهشگر از نرم‌افزار ایویوز10

 

 

 

 

5- بحث و نتیجه‌گیری

این مقاله تأثیر کنترل‌های داخلی بر سطح افشای ریسک متنی و مفید بودن گزارش ضعف‌های کنترل داخلی و افشای متنی ریسک را بررسی می‌کند. از نظر اطلاع رسانی، گزارش ضعف کنترل‌های داخلی و افشای ریسک متنی منجر به افزایش قابل‌توجه و مثبت ریسک درک شده توسط سرمایه‌گذاران می‌شود. ضعف کنترل‌های داخلی نه‌تنها بر صحت و کیفیت اطلاعاتی که توسط مدیران استفاده می‌شود، اثرگذار است بلکه بر سطح افشای ریسک نیز تأثیر مستقیم می‌گذارد.

شرکت‌هایی که دارای سیستم کنترل داخلی ناکارآمد هستند نسبت به شرکت‌های با سیستم کنترل داخلی اثربخش‌تر، میزان افشای متنی ریسک  قابل‌توجه پایین‌تری دارند. چنانچه اظهارنظر حسابرس مستقل برای دو یا چند دوره متوالی برای شرکتی حاوی وجود ضعف‌های کنترل داخلی باشد، مدیران شرکت را بر آن می‌دارد تا با ارائه سطوح بالاتری از افشای متنی ریسک نسبت به سایر شرکت‌ها، رفتار افشای متنی ریسک خود را به میزان قابل‌توجهی تغییر دهند. شرکت‌هایی که کنترل‌های داخلی ناکارآمد دارند نسبت به شرکت‌هایی که دارای کنترل‌های داخلی مؤثری هستند، از نظر سرمایه‌گذاران ریسک بالاتری دارند. طبق تئوری نمایندگی تغیر رفتار در افشای متنی ریسک باعث می‌شود عدم قطعیت عمومی مورد انتظار و مشکلات نمایندگی کاهش یابد. همچنین افشای متنی ریسک نقدینگی بازار شرکت‌ها را بهبود می‌بخشد و چنین بهبودی عمدتا توسط خبرهای خوب نسبت به خبر‌های بد در مورد ریسک هدایت می‌شود.

نتایج این پژوهش با نتایج پژوهش‌های دویل و همکاران (2007)، اشباق سایف و همکاران (2008)، چن و همکاران (2008)، فنگ و همکاران (2009) و دانلسون و همکاران (2017) همسو است. مطابق پژوهش‌های صورت گرفته، شرکت‌هایی که دارای ضعف با اهمیت در کنترل‌های داخلی هستند، کیفیت افشای اطلاعات پایین است و  همچنین ضعف کنترل‌ها داخلی موجب استفاده بیشتری از اقلام تعهدی اختیاری می‌شود و میزان افشای اطلاعات کاهش می‌یابد و از طرفی خطر گزارشگری مالی متقلبانه را افزایش می‌دهد سیستم کنترل داخلی کارامد منجر به بهبود کیفیت گزارش مدیران می‌شود.

نتایج پژوهش به کنترل‌های داخلی و افشای ریسک کمک می‌کند و پیامدهای وسیع‌تری را برای گزارش اثربخشی کنترل داخلی و عوامل ریسک نسبت به آنچه قبلاً مستند شده است، پیشنهاد می‌کند. شواهد تجربی حاصل از پژوهش نشان می‌دهد مدیران شرکت میزان افشای ریسک خود را به‌صورت استراتژیک تغییر می‌دهند تا بر تصمیمات سرمایه‌گذاران تأثیر مثبت بگذارد و چنانچه سطح کنترل‌های داخلی شرکت از نظر حسابرس مستقل حاوی ضعف با اهمیت باشد و این موضوع در دوره‌های بعد نیز تکرار شود، مدیران نسبت به سطوح افشای ریسک تجدیدنظر خواهند کرد. یکی از عوامل مؤثر بر بهبود کیفیت کنترل‌های داخلی و افشای ریسک، کیفیت مؤسسه حسابرسی است. مؤسسات حسابرسی از کارکنان با تجربه‌تر و حرفه‌تر در حسابرسی شرکت‌هایی که در معرض ریسک هستند استفاده کنند. باتوجه به اینکه با بهبود اثربخشی کنترل‌های داخلی بر میزان افشای ریسک افزوده می‌شود، سازمان بورس اوراق بهادار تهران می‌تواند قوانین بیشتری در رابطه با توجه بیشتر حسابرسان به کنترل‌های داخلی وضع کند.

 

[1]- گروه حسابداری، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین، ایران. نویسنده مسئول.   [e-mail]

[2]- گروه حسابداری مدیریت، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

[e-mail]

[3] Bao and datta

2 Oliveira et al

3 Dobler et al

[6] Public company accounting oversight board

[7] Ashbaugh-Skaife et al

[8] Xu-dong Ji et al

[9] Elsayed and Elshandidy

[10] Hope et al

[11] Kharraz and Ferchichi

[12] Donelson et al

[13] Bao et al

[14] Jorgensen and Kirschenheiter

[15] Elfeky

[16] Wang et al

[17] Doyle et al

[18] Leuz and Verrecchia

[19] Brennan and Davies

[20] Lobo et al

[21] Elshandidy and Hussainey

[22] Monjed and Ibrahim

[23] Elshandidy and Shrives

[24] Feng et al

[25] Beyer et al

[26] Donelson et al

[27] Campbell et al

مراجع

 

فهرست منابع

• ابراهیمی کردلر، علی، وحید حسن بیگی و محمد غواصی کنار، (1397)، "بررسی تأثیر نقاط ضعف کنترل‌های داخلی بر عملکرد و ارزش شرکت"، مجله علمی دانش حسابداری مالی، دوره 5، شماره 3، صص 68-45.
• اخگر، محمدامید و راضیه قربانی، (1398)، "ارتباط بین تأمین مالی خارجی و افشای داوطلبانه با تأکید بر وضعیت مالی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران"، فصلنامه پژوهش‌های‌حسابداری‌مالی ‌و ‌حسابرسی، دوره 11، شماره 42، صص 228-203.
• برادران حسن زاره، رسول و رامین محرومی، (1396)، "تأثیر افشای ریسک بر پیش‌بینی قیمت سهام به وسیله سود و ارزش شرکت‌ها"، فصلنامه علمی راهبرد مدیریت مالی، دوره19، شماره4، صص 209-189.
• حاجیها، زهره، جواد اورادی و مهری صالح آبادی، (1396)، "ضعف در کنترل‌های داخلی و تأخیر گزارش حسابرسی"، فصلنامه حسابداری مالی، دوره9، شماره33، صص96-78.
• خرم آبادی، مهدی، یحیی حساس یگانه، فرخ برزیده و جمشید صالحی صدقیانی، (1399)، "تبیین و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر ارزیابی اثربخش کنترل‌های داخلی در شرکت‌های پذیرفته شده بورس اوراق بهادار تهران با رویکرد فازی"، پژوهش‌های حسابداری مالی، دوره 12، شماره 1، صص82-57.
• دهمرده قلعه نو، محسن، حسن یزدیفر و حمید زارعی، (1399)، "تأثیر افشای مسئولیت‌پذیری اجتماعی بر ریسک حسابرسی"، پژوهش‌های حسابرسی، دوره1، شماره1، صص30-7.
• فندرسکی، علی و مهدی صفری گرایلی، (1397)، "اثربخشی کنترل‌های داخلی و ریسک سقوط قیمت سهام"، فصلنامه پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، دوره10، شماره 38، صص186-169.
• فخاری، حسین و محمد تقی کبیری، (1397)، "بررسی عوامل تعیین‌کننده افشای ضعف کنترل‌های داخلی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران"، نشریه تحقیقات حسابداری و حسابرسی، دوره10، شماره40، صص42-25.
• کردستانی، غلامرضا، نقی بهرامفر و علی امیری، (1398)، "تأثیر کیفیت افشا بر عدم تقارن اطلاعاتی"، فصلنامه پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، دوره 11، شماره 42، صص 178-159.
• کیقبادی، امیر رضا، شادان صدیق بهزادی، سعید طهماسبی خورنه و سمیرا سیف، (1397)، "تأثیر کیفیت افشای اطلاعات و عدم تقارن اطلاعاتی بر نوسان‌پذیری بازده سهام با استفاده از سیستم معادلات همزمان"، پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، دوره 10، شماره 40، صص 88-69.
• مرفوع، محمد، سید مصطفی حسن زاده دیوا، (1399)، "مدیریت سود؛ رفتارهای فرصت‌طلبانه، مکانیزم نظارتی و درماندگی مالی"، پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، دوره 12، شماره 48، صص 70-43.
• مشایخ، شهناز، ملیحه حبیب زاده و محمود حسن زاده کوچو، (1399)، "تأثیر خودشیفتگی مدیران بر افشای اختیاری اطلاعات شرکت‌ها"، فصلنامه بررسی‌های حسابداری و حسابرسی، دوره 27، شماره4، صص 674-649.
• مهرادی، رامین، یونس بادآور نهندی، مهدی زینالی و رسول برادران حسن زاه، (1400)، "تأثیر محافظه‌کاری در افشای ریسک بر محتوای اطلاعاتی اطلاعات حسابداری و هم‌زمانی بازده سهام"، پژوهش‌های حسابداری مالی، دوره 13، شماره2، صص56-33.
• نمازی، محمد و مهدی ابراهیمی میمند، (1395)، "بررسی چگونگی افشای ریسک در گزارش‌ سالانه شرکت‌ها و عوامل موثر بر آن"، مجله علمی دانش حسابداری مالی، دوره3، شماره2، صص 29-1.
•