معناشناسی تاریخی واژه رزق در قرآن کریم

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

دوره 28، شماره 73، اسفند 1401، صفحه 83-104   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد حسین اخوان طبسی^{* 1}؛ مرتضی اوحدی²؛ حسین شجاعی³

¹پژوهشگر مرکز مطالعات میان رشته‌ای قرآن کریم جهاد دانشگاهی؛ دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس

²دانش‌آموختۀ دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران. بابلسر. ایران

³پژوهشگر مرکز مطالعات میان رشته‌ای قرآن کریم جهاد دانشگاهی؛ دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث پردیس فارابی دانشگاه تهران

چکیده

واژه رزق، یکصد و نه بار در قرآن کریم به کار رفته است. لغت‌ شناسان و مفسران، طیف گسترده ‌ای از معانی مادی و معنوی را برای این واژه در نظرگرفته­اند؛ عده‌ای از ایشان رزق را صرفاً بر معنایی مادی، برخی دیگر صرفاً بر معنایی معنوی و پاره­ای بر هر دو معنای مادی و معنوی اطلاق کرده‌اند. این بسط معنایی رزق در میان اهل لغت و مفسران در حالی به وجود آمده است که بر پایۀ شواهد زبان‌شناختی، رزق در عصر پیشاقرآنی و در عصر نزول قرآن معنای محدود و معینی را با خود حمل می­کرده است. نویسندگان این مقاله با هدف دستیابی به معنای اصلی این واژه در قرآن و با بهره از ریشه ‌شناسی تاریخی این واژه نشان داده ‌اند که رزق در دوران پیشاقرآنی حایز معنایی مادی بوده است که «خوراک»، «بهره و سهم»، «روزانه بودن» و «عطای به دیگری» مهم‌ترین مؤلفه ‌های آن به شمار می­رفته است. در دوران نزول قرآن و با انتقال این واژه از فارسی به عربی همین گسترۀ معنایی نیز به عربی عصر نزول وارد شده است. پس در فهم و تفسیر آیاتی که واژۀ رزق در آن‌ ها به کار رفته است باید متمرکز بر معنای مادی این واژه بود. گسترش رزق به مصادیق غیرمادی (فرزند، علم و ...) توسعه‌ای است که بعدتر و توسط مفسران صورت گرفته است و لذا نباید آن را بر رزق در قرآن کریم حمل نمود.

کلیدواژه‌ها

رزق؛ ریشه‌شناسی؛ مؤلفه‌های معنایی؛ قرآن کریم

مراجع

منابع
عالوه بر قرآن کریم؛
1 .آلوسى، محمود بن عبداهلل )1415ق(، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی،
تحقیق علی عبدالبارى عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیۀ، منشورات محمدعلی بیضون.
2 .ابن اثیر، مبارک بن محمد )1367ش(، النهایة فی غریب الحدیث و األثر، قم، موسسه مطبوعاتی
اسماعیلیان.
3 .ابن سیده، على بن اسماعیل )1421ق(، المحکم و المحیط األعظم، بیروت، دار الکتب العلمیۀ.
4 .ابن عاشور، محمدطاهر )1420ق(، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسۀ التاریخ العربی.
5 .ابن منظور، محمد بن مکرم )1414ق(، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
6 .ازهرى، محمد بن احمد )1421ق(، تهذیب اللغة، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
7 .جوهرى، اسماعیل بن حماد )1376ش(، الصحاح، بیروت، دار العلم للمالیین.
>۱۰3 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 73 ،سال بیست و هشتم، زمستان ۱۴۰۱ ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 73, year 28, Winter 2023
8 .حسندوست، محمد )1393ش(، فرهنگ ریشهشناختی زبان فارسی، تهران، فرهنگستان زبان و
ادب فارسی.
9 .خالقی مطلق، جالل )1394ش(، فرهنگ ریشهشناسی فارسی، تألیف پاول هورن و هاینریش
هوبشمان، ترجمه و شواهد از جالل خالقی مطلق، تهران، نشر مهرافروز،.
10 .دهقانی، روشن و دیگران )1395ش(، »آثار تربیتی رزق حالل با تأکید بر آیات و روایات«،
پژوهشنامه معارف قرآنی، سال هفتم، صص 83-103.
11 .دهقانی، روشن و دیگران )1396ش(، «بررسی معناشناختی کاربرد »رزق« در قرآن کریم«،
دوفصلنامه علمی – پژوهشی پژوهشهای زبانشناختی قرآن، سال ششم، صص 120-103.
12 .راغب اصفهانى، حسین بن محمد )1412ق(، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار القلم.
13 .زمخشرى، محمود بن عمر )1407ق(، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون األقاویل
فى وجوه التأویل، لبنان، دار الکتاب العربی.
14 .صاحب، اسماعیل بن عباد )1414ق(، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتب.
15 .طباطبایى، محمدحسین )1390ق(، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسۀ األعلمی
للمطبوعات.
16 .طبرسى، فضل بن حسن )1372ش(، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو.
17 .طبرى، محمد بن جریر )1412ق(، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دا المعرفۀ.
18 .طریحى، فخر الدین بن محمد )1375ش(، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی.
19 .طوسى، محمد بن حسن )بیتا(، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
20 .عسکرى، حسن بن عبداهلل )1400ق(، الفروق فی اللغة، بیروت، دار االفاق الجدیدۀ.
21 .فخر رازى، محمد بن عمر )1420ق(، التفسیر الکبیر، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
22 .فراهیدى، خلیل بن احمد )1409ق(، کتاب العین، قم، نشر هجرت.
23 .فضل اهلل، محمد حسین )1419ق(، من وحى القرآن، بیروت، دارالمالک.
24 .قمى، على بن ابراهیم )1363ش(، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسویجزایری، قم، دارالکتاب.
25 .مسعودیپور، سعید و دیگران )1392ش(، »تبیین جایگاه سنت رزق و اعتقاد به آن در کسب و
کار از دیدگاه قرآن کریم«، دوفصلنامه علمی – پژوهشی مدیریت اسالمی، سال بیستویکم، صص
.255-287
26 .مصطفوى، حسن )1430ق(، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، بیروت، دار الکتب العلمیۀ،
معناشناسی تاریخی واژۀ رزق در قرآن کریم
مرکز نشر آثار عالمه مصطفوی.
27 .مقاتل بن سلیمان )1423ق(، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
2۸ .وزیدگیهای زاداِسپرم )1390ش(، بهکوشش محمد تقی راشد، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی
و مطالعات فرهنگی.
29 .هادوینیا، علیاصغر )1390ش(، »جایگاه اقتصادی سنت رزق«، مکاتبه و اندیشه، شماره 38 ،
.13-31 صص
30 .هوارى، هود بن محکم )1426ق(، تفسیر کتاب اهلل العزیز، بیجا، دار البصائر.
31. Bailey, H.W. (1979). Dictionary of Khotan Saka, Cambridge
University Press.
32. Brun, S. J. (1895). Dictionarium Syriaco-Latinum. Beryti
Phoeniciorum.
33. Fraenkel, Siegmund. (1962). Die Aramischen Fremdworter im
Arabischen, Hildesheim, Georg Olms Verlagsbuchhandlung.
34. Hübschmann, H. (1895). Persische Studien, Strassburg.
35. I Maccabees, Trans. ( 1976). by Jonathan A. Goldstein, New York,
Doubleday & Company Inc.
36. Jastrow, Marcus. (1903). A Dictionary of the Targumim. (2 Volume),
London/New York.
37. Jeffery, Arthur. (1938). The Forign Vocabulary of the Qur’an,
Baroda, Oriental Institute.
38. MacKenzie, D. N. (1986). A Concise Pahlavi Dictionary, London,
Oxford University Press.
39. Macuch, R. & Drower, E.S. (1963). A Mandaic Dictionary, London:
Oxford University Press.
40. Payne Smith, R. (1957). A Compendious Syriac Dictionary. Oxford:
Clarendon Press.
41. Shikand-Gumanik Vijar, ed. (1887). by Jamaspji Jamasp-Asana,
Bombay.
42. Siddiqi, A. (1919). Studien uber die Persischen Fremdwörter im
klassischen Arabisch, Gottingen, Vandenhoeck & Ruprecht.
43. Sokoloff, Michael. (2009). A Syriac Lexicon. (A Translation from the
Latin, Correction, Expansion, and Update of C. Brockelmann’s
Lexicon Syriacum), Eisenbrauns & Gorgias Press.
44. Talmud, accessed in: https://www.sefaria.org/texts/Talmud,
Babylonian