دلالت های فرامتنی و نقش آن در توسعه و تعمیق فقه جزائی

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 19، شماره 70، اسفند 1401، صفحه 255-284   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2023.700480

نویسندگان

رحمان ولی زاده^{* 1}؛ مسعود نیک پرور²

¹استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد بابل، دانشگاه آزاد اسلامی، بابل، ایران.

²دانش آموخته مقطع دکتری حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

فقه جزائی به­لحاظ ارتباط مستقیم با نفوس و أعراض انسان­ها همواره متّکی بر نص است. از این­ رو، هرگونه توسیع یا تحدید دامنه حکم، مستلزم وجود دلیل معتبر شرعی در خصوص مورد است. با این حال، در کنار رویکرد تک­گزاره ای به ادلّه شرعی، می توان رویکرد کل­نگر به مجموعه ادلّه شرعی و دلالت­های مستنبط از این نگاه کل­گرایانه را مطرح کرد. این دلالت­ها که می­توان آنها را در قالب مفاهیم مقاصد شریعت، مذاق شارع و اصلاحات مشابه، و قواعد کلّی حاکم بر فقه دسته­بندی کرد، معرّف أغراض و جهت­گیری­های کلّی شارع در مقام تشریع است. از جهت نظری، حجیت استنباط حکم بر مبنای چنین رویکردی، باتوجه به برخی مؤیدات قرآنی و اعتبار مفهوم استقراء و تواتر معنوی حاصل از آن قابل اثبات است. چنانکه فقیهان در سده­های اخیر، با اتّخاذ رویکرد کل­نگر به مجموعه ادلّه شرعی و دلالت­هایی که از این رهگذر حاصل شده است، در جهت توسعه و تعمیق احکام فقهی قدم گذاشته­اند. اهتمام به نفوس، تأکید بر پیشگیری از جرم، توجّه به گروه­های خاص بزهکار، پرهیز از خصلت زجرآور مجازات­ها و...تنها بخشی از نتایج حاصل از استناد به دلالت­های فرامتنی در فقه جزائی است. 

کلیدواژه‌ها

دلالت فرامتنی؛ مقاصد شریعت؛ مذاق شارع؛ اصول راهبردی فقه جزائی

مراجع

قران کریم

1.ابن بابویه، محمد­ بن علی(1403ق.)، الخصال، جلد2، قم: انتشارات جامعه مدرّسین، چاپ اول.

2.ابن عاشور، محمد بن طاهر(بی­تا)، التحریر و التنویر، جلد5، بیروت: مؤسّسه التاریخ العربی، چاپ اول.

3.ا.بن نجیم، زین­الدین بن ابراهیم(بی تا)، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، جلد5، بی جا: دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم.

4.اردبیلی، احمدبن محمد(1403ق.)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشادالأذهان، جلد 11و13، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم‌، چاپ اول.

5.اردبیلى، سید عبدالکریم موسوى‌(1427ق.)،فقه الحدود و التعزیرات‌، جلد1، قم: مؤسّسه النشر لجامعه المفید رحمه الله‌، چاپ دوم.

6.اصفهانى، حسین بن محمد راغب‌(1412ق.)، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان: دار العلم- الدارالشامیة‌، ق. چاپ اول.

7.اصفهانی، محمدتقى(مجلسی اول)(1414ق.)‌، لوامع صاحبقرانى، جلد1، قم: مؤسّسه اسماعیلیان‌، چاپ دوم.

8.امین، احمد(بی­تا)، ضحی الاسلام، بیروت: دارالکتاب العربی، چاپ اول.

9.انصاری، شیخ مرتضی(بی­تا)،قاعده لا ضرر و الید و الصحه و القرعه( فرائد الأصول)، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم‌، چاپ اول.

10.پایگاه اطلاع رسانی آیت الله خامنه ای، درس خارج مقام مقام رهبری مدظله، یکشنبه مورخ 8/8/1379؛ www.leader.ir/langs/fa

11.جبعی عاملی، زین الدین(شهید ثانی)(1421ق.)، رسائل الشهید الثانی، جلد2، قم، انتشارت دفتر تبلیغات اسلامی  حوزه علمیه قم، چاپ اول.

12.جبعی عاملی، زین­الدین(شهید ثانی)(1416ق.)، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، جلد14، قم: تحقیق و نشر: مؤسّسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول.

13.جزیری، عبدالرحمن(1419ق.)، الفقه علی المذاهب الاربعه، جلد5، بیروت: دارالثقلین، چاپ اول.

14.جوینی، عبدالملک بن عبدالله(1418ق.)، البرهان فی اصول الفقه، تحقیق عبدالعظیم محمود دیب، جلد3، مصر: الوفاء-المنصوره، چاپ اول.

15.جوینی، عبدالملک بن عبدالله(1417ق.)، التخلیص فی اصول الفقه، تحقیق عبدالله جولم نبالی و بشیر احمد عمری، جلد3، بیروت: دارالبشائر الاسلامیه، چاپ اول.

16.خامنه­ای، سید علی(1417ق.)، بحث حول الصابئه، قم: مؤسّسه دائره المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، چاپ اول.

17.خوانساری، سید احمد(1405ق.)، جامع المدارک فی شرح مختصرالنافع، جلد7، قم: مؤسّسه اسماعیلیان‌، چاپ دوم.

18.حکیم ،محمدسعید(1418ق.)، المحکم فی اصول فقه، جلد4، بی جا، مکتب آیت­الله العظمی السید حکیم، چاپ اول.

19.حلّی، نجم الدین جعفر بن حسن(1418ق.)، مختصر النافع فی فقه الامامیه، جلد2، قم: مؤسّسه المطبوعات الدینیه، چاپ ششم.

20.حرّ عاملی، محمد بن حسن(1409ق.)، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسّسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول.

21.خلیفه، ابراهیم(2009م.)، تجدید فهم الوحی، بیروت: الشبکه العربیه للأبحاث، چاپ اول.

22.خوئی، سیدابوالقاسم(1422ق.)، مبانی تکلمه المنهاج، جلد42، قم: مؤسّسه احیاء آثار الامام الخویی، چاپ اول.

23.خویی، ابوالقاسم(1417ق.)، مصباح الفقاهه، تقریر: محمد علی التوحیدی، جلد1، قم: مکتبه الداوری، چاپ اول.

24.دانشور، میترا؛ حسینی، سیدبشیر؛ مؤذن، علیرضا و همکاران(1400)، تفکّر و سواد رسانه­ای، تهران: سازمان پژوهش و برنامه­ریزی درسی، چاپ ششم.

25.سُلیمی، عزالدین عبدالعزیز(1996م.)، الفوائد فی اختصارالمقاصد، بیروت: دارالفکرالمعاصر.

26.شاطبی، ابراهیم بن موسی(بی­تا)، الموافقات فی اصول الاحکام، جلد1، بیروت: دارالفکر، چاپ اول.

27.صانعی، یوسف(1386)، فقه الثقلین فی شرح تحریرالوسیله: کتاب القصاص، تهران: مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم.

28.صدوق، محمد بن علی بن بابویه(1415ق.)، المقنع، محقّق و مصحّح: گروه پژوهشی مؤسّسه امام هادی (ع)، قم: مؤسّسه امام هادی (ع)، چاپ اول.

29.طباطبایی، سید محمدحسین(1374)، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، جلد2، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.

30.طریحی، فخرالدین(1416ق.)، مجمع البحرین، تهران: کتاب فروشی مرتضوی، چاپ سوم.

31.علیدوست، ابوالقاسم و عشایری منفرد، محمد،«استناد فقهی به مذاق شریعت در بوته نقد»، حقوق اسلامی، سال ششم، شماره 22، پاییز 1388.

32.علیشاهی، ابوالفضل(1390)، مفهوم و حجیت مذاق شریعت در فرآیند استنباط احکام فقهی، قم: مؤسّسه بوستان کتاب، چاپ اول.

33.عمید زنجانی، عباسعلی(1387)، قواعد فقه (بخش حقوق جزا)، تهران: سمت، چاپ سوم.

34.غزّالی، محمدبن محمد(1417ق.)، المستصفی فی علم الاصول، تحصیح محمدعبدالسلام عبدالشافی، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول.

35.کلینی، ابوجعفر(1407ق.)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم.

36.گلپایگانی، محمدرضا(1412ق.)، الدرّ المنضود فی احکام الحدود، تقریر علی کریمی، جلد2، قم: دار القرآن الکریم، چاپ اول.

37.مؤمن، محمد(1422ق.)، مبانی تحریرالوسیله، جلد2، تهران: مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، چاپ اول.

38.مجلسی، محمدباقر(1403ق.)، بحارالانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، جلد85، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی، چاپ سوم.

39.محقّق داماد، سید مصطفی(1378)،«اجرای حدود در زمان ما:اجراء یا تعطیل؟»، مجله تحقیقات حقوقی، شماره25و26، ص.61-77

40.محقّق داماد، سید مصطفی(1406ق.)، قواعد فقه (جزایی)،جلد4، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم.

41.محمد بن حسن، ابوجعفر(طوسی)(1387ق.)، المبسوط فی فقه الامامیه، جلد2و8، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، چاپ سوم.

42.محمدی ری­شهری، محمد(1385)، دانش­نامه عقاید اسلامی، مترجم: مهدی مهریزی، جلد5، قم: مؤسّسه علمی و فرهنگی دارالحدیث، چاپ اول.

43.مصطفوی،سید محمد کاظم(1421ق.)،القواعد-مائه قاعده فقهیه،چاپ چهارم، قم،دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی­چا.

44.مظفّر، محمدرضا(1388)،اصول الفقه، ترجمه محسن غرویان و علی شیروانی، جلد2، قم: انتشارات دارالفکر، 1388، چاپ ششم.

45.مغنیه، محمدجواد(1421ق.)، فقه الامام الصادق، جلد6، قم، مؤسّسه انصاریان، چاپ دوم.

46.مغنیه، محمدجواد(1424ق.)، تفسیر الکاشف، جلد2، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چاپ اول.

47.منتظری، حسینعلی(1373)،رساله استفتائات، جلد2، تهران: نشر فکر، چاپ دوم.

48.مرعشی نجفی، سید شهاب­الدین(1415ق.)، القصاص علی ضوء القرآن و السنه، جلد1، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول.

49.مشکینی، علی(1371)، اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، قم: نشرالهادی، چاپ پنجم.

50.نجفی، محمدحسن(صاحب جواهر)(1404ق.)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، جلد2، 4، 24و 41، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم.

51.وحید بهبهانی، محمدباقربن محمد اکمل(1415ق.)، مصابیح الظلام، چاپ اول، قم، موسسه العلامه الوحید البهبهانی، چاپ اول.

52.هاشمی، سید حسین(1384)، ارتداد و آزادی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.

53.هاشمی شاهرودی، سید محمود(1378)، بایسته های فقه جزا، تهران: نشر میزان، چاپ اول.

54.یزدی، محمد(بی­تا)، رساله ای در قسامه، جلد37، قم: مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، چاپ اول.