شگردهای طنزپردازی در حدیقة‌الحقیقه سنایی و کارکرد ارتباطاتی آن

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 56، تیر 1402، صفحه 552-586   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2023.1970926.2604

نویسندگان

سیده الهام باقری¹؛ احمد خاتمی²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

چکیده

سناییِ غزنوی (545یا529-467 ق.)، اغلب به «شاعر نوآور» مشهور است. از نوآوری‌های او، کاربرد طنز در نوشتار حدیقه به‌منظور تفهیم بهتر موضوعات عرفانی برای سالکان و مخاطبان مباحث عرفانی‌ست. به‌گونه‌ای که پس از سنایی این شیوه، در میان عرفای صاحب اثر رواج یافت؛ به‌ویژه عطار و مولوی از آن بسیار استفاده کرده‌اند. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و بر پایۀ پژوهش کتابخانه‌ای، به یافتن شگردهای طنزنویسیِ سناییِ غزنوی در جامعۀ آماریِ حدیقة‌الحقیقه پرداخته، و ضمن بررسی مختصات هر شگرد، و دسته‌بندی یافته‌های پژوهش در شاخه‌های نظریه‌های طنز (برتری، تناقض/تضاد، رهایی، بازی‌ها) این شگردها را از منظر کارکرد امروزی آن تحلیل و بررسی کرده‌است.
نتیجه‌های به‌‏دست‌‌آمده از این پژوهش، نشان می‌دهد تمامیِ شگردهای طنزساز حدیقۀ سنایی تئوریِ بازی‌ها را تقویت می‌کند. هم‌چنین درصد مجموع «بازی‌های زبانی» 4/67درصد از کل شگردهای طنز حدیقه، بیش‌تر در حکایت‌ها (بخش روایی) به‌ویژه در حکایت‌های نیمۀ دوم حدیقه دیده می‌شود. در مقام بعدی، شگردهای تقویت‌کنندۀ نظریۀ برتری (5/8درصد) جای دارد، که درکل حدیقه پراکنده است. درنتیجه می‌توان گفت، سنایی برای تفهیم بهتر آموزه‌های عرفانی، اخلاقی و فلسفی خود، به کارکرد بازی و تأثیرگذاریِ آن آگاه بوده، و از طنز ناشی از آن با اشراف کامل بهره برده‌است؛ اما اغلب با نگاه برتری‌جویانه و تنبیهی (آگاهی‌بخشی)، به تحقیر شخصیت‌های حکایت‌ها یا مخاطب پرداخته‌است، و از میان 53 حکایت و تک‌بیت‌ها، تنها 7 حکایت و 6 بیت طنزآمیز (هم‌سو با نظریه‌های بازی‌ها، رهایی و تضاد) کارکرد رسانه‌ای دارد.

کلیدواژه‌ها

سنایی؛ حدیقه؛ شگرد طنز؛ نظریۀ بازی‌ها؛ نظریۀ برتری؛ نظریۀ تضاد

مراجع

کتاب‌ها

ارسطو (1357) فن شعر، ترجمة عبدالحسین زرین‌کوب، تهران: امیرکبیر.

ارسطو (1378) اخلاق نیکوماخوس، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.

ارسطو (1392) خطابه، ترجمة اسماعیل سعادت، تهران: هرمس.

انوری، حسن (1381) فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.

برن، اریک (1396) بازی‌ها/ روان‌شناسی روابط انسانی، ترجمة اسماعیل فصیح، تهران: نشر ذهن‌آویز.

بهزادی اندوهجردی، حسین (1378) طنز و طنزپردازی در ایران (پژوهشی در ادبیات اجتماعی، سیاسی، انتقادی-علل روانی و اجتماعی)، تهران: صدوق.

بهزادی اندوهجردی، حسین (1389) تاریخ سیستان، مصحح: محمدتقی بهار، تهران: اساطیر. پادشاه، محمد (1363) آنندراج: فرهنگ جامع فارسی، تهران: کتاب‏فروشی خیام.

حلبی، علی‏اصغر (1390) گزیدة حدیقه الحقیقه، تهران: اساطیر.

خطیب‏ رهبر، خلیل (1375) تاریخ بیهقی، تهران: مهتاب.

درّی، زهرا (1386) شرح دشواری‏هایی از حدیقه الحقیقه سنایی، تهران: زوّار.

راستگو، سیدمحمد (1380) گزینش و گزارش حدیقه سنایی، تهران: سمت.

زرین کوب، عبدالحسین (1388) شعر بی‏دروغ شعر بی‏نقاب، تهران: علمی.

سمیعی گیلانی، احمد (1385) نگارش و ویرایش، تهران: سمت.

سنایی، ابوالمجد مجدود (1359) حدیقه‌الحقیقه و شریعه‌الطریقه، تصحیح و تحشیه محمدتقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392) زبان شعر در نثر صوفیه [درآمدی به سبک‏شناسیِ نگاه عرفانی]، تهران: سخن.

صلاحی، عمران، اسدی‏پور، بیژن (1384) طنزآوران امروز ایران، تهران: مروارید.

صفی‌پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم (1377ق.) منتهی الارب، تهران: اسلامیه، افست.

فروزه، کاترین (1398) چرا فیلسوفان نمی‌توانند بخندند، ترجمة علی سیاح. تهران: چشمه.

فولادی، علیرضا (1377) لغت‏نامة دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.

فولادی، علیرضا (1386) طنز در زبان عرفان، قم: فراگفت.

مدرس رضوی، محمدتقی (1340) دیوان انوری، تهران: دانشگاه تهران. مدرس رضوی، محمدتقی (بی‌تا) تعلیقات حدیقه الحقیقه، تهران: علمی.

منزوی، علی‏نقی (1387) نامه‏های عین‏القضات، جلد سوم، تهران: اساطیر.

نصیرالدین توسی (1326) اساس الاقتباس، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.

مقالات

اصلانی همدانی، محمدرضا. (1384). طنزنامه (نگاهی به چند اصطلاح و موضوع رایج در هنر طنز). رشد آموزش زبان و ادب فارسی، (73)، 83-78.

انوری، حسن. (1386). طنز حافظ: ساختار طنز ادبی و نمونه‏هایی از طنز در نظم و نثر فارسی. فردوسی، (53 و 52)، 22-20.

دری، زهرا، تاجیک، پگاه. (1390). بررسی حکایات طنزآمیز حدیقه سنایی با نگاهی به سه نظریه درباب طنز. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 3(8)، 112-131.

فرزاد، عبدالحسین. (1379). جایگاه طنز در زبان و فرهنگ ایرانی. روزنامة دوران امروز، 97، 22.

منابع لاتین

Eastman, Max. (1921). The Sense of Humor, Uitgever: Octagon Books, 1972, Oorspronkelijk uit de University of Michigan, Gedigitaliseerd: 27 feb 2008, ISBN: 0374924546, 9780374924546.

Ennis, E. Garrett. (2014) .How Humor Works - A Clear Proposal For a Classic Question. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2471707. Morreall, J. (1982). “A New Theory of Laughter.” Philasophical Studies. Philosophy in the Analytic Tradition, 42,( 2), 243-254.