پیوند مضمون و مضمون آفرینی با ساختار بلاغی در قصاید مدحی ظهوری ترشیزی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 56، تیر 1402، صفحه 99-120   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1916274.2142

نویسندگان

فرج‌اله فکوری¹؛ محمد علی گذشتی^{* 2}؛ علی ‌اصغر باباسالار³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

مضمون­ آفرینی، ایجاد و یا کشف رابطه و پیوند تازه میان امری ذهنی با عینی است که در ظاهر هیچ پیوندی میان آن‌ها نیست. «مضمون» و آفرینش مضمون، از عناصر اصلی سبک هندی است. سبک هندی به دلیل ظرفیت‌های زبانی و کاربردهای هنری که دارد، تلاش می‌کند تا پیوندی معنایی را میان یک امر ذهنی و عینی ایجاد کند و قصیده را از ابتذال جدا سازد؛ در این سبک، شاعر چاره‌ای جز آفرینش هنری و جلوگیری از تکرار را ندارد. مضمون از میانۀ قرن دهم به عنوان یک اصطلاح فنی شاخص در شعر فارسی شناخته ­شده و به ­کار­رفته­ است. پژوهش حاضر با روشی توصیفی – تحلیلی، ضمن روش ن­ساختن چیستی مضمون و مضمون­ سازی، شگردهای مضمون­ آفرینی را در قصاید مدحی ظهوری ترشیزی مورد بررسی قرار می‌دهد. کوشش ظهوری در قصاید مدحی همواره بر آن بوده تا ضمن کشف و ایجاد ارتباط تازه میان پدیدارها در طول بیت در محور هم­نشینی واژگان، یکی از واژه­ ها ی طرفین اصلی صور خیال را که اغلب اضافۀ تشبیهی و استعارۀ مکنیّه از نوع تشخیص است؛ به عنوان رکن مضمون ­سازی، قرارداده و از این طریق شبکۀ مضامین و خوشه­ های خیال خود را بیافریند.

کلیدواژه‌ها

ظهوری ترشیزی؛ قصاید مدحی؛ عناصر خیال؛ مضمون؛ مضمون سازی

مراجع

کتاب‌ها

اوحدی، تقی‌الدّین محمد (1389) عرفات العاشقین و عرصات العارفین، با تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخر احمد و نظارت علمی محمد قهرمان، تهران: میراث مکتوب.

بیدل، میرزا عبدالقادر (1389) دیوان، به کوشش علیرضا قزوه، تهران: انتشارات تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنر.

تبریزی، صائب (1366) دیوان، تصحیح، محمد قهرمان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

خان‌آرزو، سراج‌الدین (1381) عطیة کبری و موهبت عظمی، تصحیح سیروس شمیسا، تهران: فردوس.

خان‌بهادر، سید‌محمد صدیق حسن (1386) تذکرة شمع انجمن، تصحیح و تعلیقات محمدکاظم کهدویی، یزد: دانشگاه یزد.

خرمشاهی، بهاءالدین (1373) حافظ‌نامه، جلد1، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

شاهنوازخان، میرعبدالرزاق صمصام‌الوله (1388) بهارستان سخن، تصحیح و تعلیق از عبدالمحمد آیتی و حکیمه دست رنجی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

شمیسا، سیروس (1377) فرهنگ انتشارات ادبیات فارسی، جلد1، تهران: انتشارات فردوسی.

شمیسا، سیروس (1380) سبک‌شناسی شعر، تهران: انتشارات فردوسی.

شمیسا، سیروس (1381) بیان، تهران: انتشارات فردوسی.

صفا، ذبیح‌الله (1366) تاریخ ادبیات، جلد4، تهران: انتشارات فردوسی.

ظهوری ترشیزی، نورالدین محمد (1390) دیوان، تصحیح و تحقیق، علی اصغر باباسالار، تهران: انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

ظهوری ترشیزی، نورالدین محمد (1394) ساقی‌نامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات علی اصغر باباسالار و سیده پرنیان دریاباری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

ظهوری ترشیزی، نورالدین محمد (بدون راقم) کلیات، نسخۀ خطی کتابخانۀ گلپایگانی، شمارۀ 13/9.

ظهوری ترشیزی، نورالدین محمد (کتابت 1070) کلیات، نسخۀ خطی کتابخانۀ سلطنتی (موزۀ کاخ گلستان)، شمارۀ 411.

ظهوری ترشیزی، نورالدین محمد (کتابت 1077) کلیات، نسخۀ خطی کتابخانۀ آستان قدس رضوی، شمارۀ 4700.

ظهوری ترشیزی، نورالدین محمد (کتابت قرن 11) کلیات، نسخۀ خطی، کتابخانۀ آستان قدس رضوی، شمارۀ 4701.

کاشانی، میر تقی‌الدّین (1393) خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار، بخش خراسان، تصحیح عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری کهنموی، تهران: مرکز پژوهش میراث مکتوب.

لودی، شیرعلی خان (1377) تذکرۀ مرآت الخیال، به اهتمام حمید حسنی با همکاری بهروز صفرزاده، تهران: روزنه.

نهاوندی، عبدالباقی (1381) مآثر رحیمی، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

نیشابوری، نظیری (1379) دیوان، تصحیح و تعلیقات محمدرضا طاهری، تهران: انتشارات رهام.

مقالات

حاجیان، خدیجه. (1396). تأملی زبانی در مضمون و شگردهای مضمون‌سازی در شعر فارسی، جستارهای زبانی، 8(2)، 249-275.

دیانت‌خواه، مریم، رادفر، ابوالقاسم. (1398). نقش احجار کریمه در مضمون‌سازی شعر شاعران سبک خراسانی. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 11(39)، 99-124.

وحیدیان کامیار، تقی .(1385). مضمون‌آفرینی و نکته‌پردازی در غزل. شعر، 13(46)، 45-47.

پایان‌نامه

فکوری، فرج‌اله (1397) قصاید، مقدمه، تصحیح و تعلیقات، رسالۀ دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.