پیوند عقل و عشق در معنی دادن به زندگی، در مثنوی مولانا

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 56، تیر 1402، صفحه 286-311   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1952692.2444

نویسندگان

لیلا شهریاری¹؛ حسین اسماعیلی²؛ محمد شفیعی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گچساران، دانشگاه آزاد اسلامی، گچساران، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گچساارن،دانشگاه آزاد اسلامی، گچساران، ایران.

³استادیار گروه فقه و مبانی اسلامی، واحد گچساران، دانشگاه آزاد اسلامی، گچساران، ایران.

چکیده

اگرچه مولانا در پاسخ به این پرسش که «معنای زندگی چیست؟» به صراحت سخن نمی‌گوید، در عمل، تمام آن چه در مثنوی گفته به نوعی با زندگی و معنای آن سروکار پیدا می‌کند. زیرا مثنوی از آغاز تا انجام،  مخاطبی ره گم‌کرده را در نظر دارد، که جای خالی معنا را در زندگی‌اش احساس می‌کند؛ اما مشغله‌های زندگی مادی، راه ورود او را به زندگی معنوی مسدود کرده است. از آنجا که هرکس به شیوه‌ای خاص به زندگی معنا می‌دهد، مولانا در خلال ارائه تصویری از مولفه‌های زندگی معنادار خود، می‌خواهد به مخاطب در، یافتن این مؤلفه‌ها کمک کند. امّا البته یافتن نشانه‌ها که در زندگی شکوهمند، ژرف و گستردۀ مولانا، با توجه به نظم پریشان مثنوی، آسان نیست. اما از آن جا که جهان بینی مولانا، از دو سرچشمۀ عقل و عشق آب بر می‌گیرد، او این دو را در جهت دادن به زندگی هر انسانی، مقوله‌هایی تعیین کننده به شمار می‌آورد. مقالۀ حاضر با این فرض آغاز می‌شود که عقل و عشق و ملایمات هر یک، به مثابۀ دو مقولۀ متقابل و متعامل که اصلی ­ترین مولفه‌های زندگی معنادار است، توانایی آن را دارند که اولاً هر معنایی را که در نهایت عاطفی یا عقلانی است، از صافی خود عبور دهند و ثانیاً گنجایش آن را دارند که هر اندیشۀ متقابلی به یاری آن‌ها تأویل گردد. 
این مقاله که داده‌هایش با روش کیفی تحلیل و توصیف شده با هدف نشان دادن پیوندپذیری عقل و عشق به مثابۀ دو مولفۀ اصلی زندگی مادی و معنوی انسان، نگارش یافته است. مهم­ترین دستاورد این پژوهش این است که زندگی هر انسان، تنها می‌تواند در پیوند عقل و عشق، معنادار شود. زیرا عقل حوزۀ خردمندانه و عشق قلمرو عاطفی زندگی را به مثابۀ دو ساحت بنیادین وجود او، تکامل می‌بخشد.

کلیدواژه‌ها

مثنوی؛ عشق؛ عقل؛ معنای زندگی

مراجع

کتاب‌ها

استیس، و. ت (1361) عرفان و فلسفه، مترجم بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران: سروش.

افلاطون (1333) پنج رساله، مترجم محمود صناعی، تهران: نگاه ترجمه و نشر کتاب.

انوری، حسن (1381) فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.

اونامونو، میگل (1394) درد جاودانگی، مترجم بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران: ناهید.

ایگلتون، تری (1397) معنای زندگی، مترجم عباس مخبر، تهران: بان.

پورجوادی، نصرالله (1387) بادۀ عشق عرفانی، تهران: نشر کارنامه.

جعفری، محمد تقی (1344) جبر و اختیار، تهران: شرکت سهامی انتشار.

جعفری، محمد تقی (بی‌تا) مولوی و جهان‌بینی‌ها، تهران: بعثت.

حلبی، علی اصغر (1385) شرح مثنوی، جلد 1، تهران: زوّار.

دادبه، اصغر (1377) اشاعره، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد 8، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

دورانت، ویل (1357) تاریخ فلسفه، مترجم عباس زریاب خویی، تهران: جیبی.

دورانت، ویل (1370) لذات فلسفه، مترجم عباس زریاب‌خویی، تهران: انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.

دیلمی، علی بن محمّد (1390) الف الفت و لام معطوف، مترجم قاسم انصاری، قزوین: سایه گستر.

دینانی، ابراهیم (1391) شعاع شمس، تهران: اطلاعات.

رازی، نجم‌الدین (1370) رسالۀ عشق و عقل، تصحیح تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.

ریچلز، جیمز (1387) فلسفۀ اخلاق، مترجم آرش اخگری، تهران: حکمت.

زرین کوب، عبدالحسین (1366) سرّ می، تهران: علمی.

زمانی، کریم (1382) میناگر عشق، تهران: نی.

سجادی، سید جعفر (1375) فرهنگ فلسفی و کلامی، تهران: امیرکبیر.

سروش، عبدالکریم (1385) قمار عاشقانه، تهران: صراط.

سکرتان، دو مینیک (1375) کلاسی سیزم، مترجم حسن افشار، تهران: مرکز.

شایگان، داریوش (1371) هانری کربن، آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، مترجم باقر پرهام، تهران: آگاه.

شایگان، داریوش (1393) پنج اقلیم حضور، تهران: فرهنگ معاصر.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1397) این کیمیای هستی، جلد 1، تهران: سخن.

شیمل، آن ماری (1370) شکوه شمس، مترجم حسن لاهوتی، تهران: علمی و فرهنگی.

طبری، احسان (1357) مولانا جلال‌الدین، هگل شرق: بی جا.

عبدالحکیم، خلیفه (1389) عرفان مولوی، تهران: علمی و فرهنگی. عین القضات (بی‌تا) تمهیدات، تصحیح عفیف عُسیران، تهران: منوچهری.

فرانکل، ویکتور، پی (1375) انسان در جست‌وجوی معنا، مترجم اکبر معارفی، تهران: دانشگاه تهران.

فرانکل، ویکتور، پی (1391) انسان در جست‌وجوی معنای غایی، مترجم شهاب‌الدین عباسی، تهران: پارسه.

فروم، اریک (1369) هنر عشق ورزیدن، مترجم پوری سلطانی، تهران: مروارید.

کایسر، والتر (1385) عشق مجنون، مترجم صالح حسینی، فرهنگ تاریخ اندیشه ها، ویراستار فیلیپ. پی، واینر، تهران: سُعاد.

لپ، اینیاس (1370) روان‌شناسی عشق ورزیدن، مترجمان کاظم سامی و محمود ریاضی، تهران: چاپخش.

محمدپادشاه (1363) فرهنگ جامع فارسی (آنندراج)، تهران: خیام. معین، محمّد (1361) فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.

مولوی، جلال‌الدین محمّد (1382) مثنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: هرمس.

نصر، سید حسین (1382) آموزه‌های صوفیان، مترجمان حسین حیدری، محمدهادی امینی، تهران: قصیده سرا.

هجویری، علی بن عثمان (1387) کشف‌المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران: سروش.