خرید اظهارنظر حسابرس و معاملات با اشخاص وابسته: شواهدی از بورس اوراق بهادار تهران

پژوهش های حسابداری مالی و حسابرسی

دوره 15، شماره 58، تیر 1402، صفحه 189-208   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/faar.2023.702110

نویسندگان

حسن یاری¹؛ محمود شه بخش²؛ رافیک باغومیان^{* 3}

¹گروه حسابداری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

²'گروه حسابداری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

³گروه حسابداری دانشگاه شهید بهشتی،تهران، ایران

چکیده

چکیده
پژوهش حاضر جهت بررسی رابطه میان خرید اظهارنظر حسابرس و معاملات با اشخاص وابسته صورت پذیرفته است. در این راستا، صورت‌های مالی 117 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران برای دوره زمانی 1394 تا 1398 مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های کاربردی است و به روش توصیفی-همبستگی انجام شد. در پژوهش حاضر، برای اندازه‌گیری خرید اظهارنظر حسابرس از شاخص ترکیبی امیری و فخاری (1399) استفاده شد. در این پژوهش، معاملات با اشخاص وابسته متغیر مستقل است که به صورت تقسیم معاملات با اشخاص وابسته بر فروش اندازه‌گیری شد. برای آزمون فرضیه‌های پژوهش از رگرسیون لجستیک و نرم‌افزار Eviews 10 استفاده شد. یافته‌های پژوهش نشان داد که میان معاملات با اشخاص وابسته و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مستقیم و معناداری وجود دارد. همچنین، میان معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مستقیم و معناداری مشاهده شد. این در حالی است که میان معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه معناداری یافت نشد

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: خرید اظهارنظر حسابرس؛ معاملات با اشخاص وابسته؛ معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی؛ معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی؛ کیفیت حسابرسی

اصل مقاله

خرید اظهارنظر حسابرس و معاملات با اشخاص وابسته: شواهدی از

بورس اوراق بهادار تهران

 

 

تاریخ دریافت: 17/01/1402                  تاریخ پذیرش: 21/03/1402

حسن یاری[1] محمود شه‌بخش[2] رافیک باغومیان*[3]

 

 

چکیده

پژوهش حاضر جهت بررسی رابطه میان خرید اظهارنظر حسابرس و معاملات با اشخاص وابسته صورت پذیرفته است. در این راستا، صورت‌های مالی 117 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران برای دوره زمانی 1394 تا 1398 مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های کاربردی است و به روش توصیفی-همبستگی انجام شد. در پژوهش حاضر، برای اندازه‌گیری خرید اظهارنظر حسابرس از شاخص ترکیبی امیری و فخاری (1399) استفاده شد. در این پژوهش، معاملات با اشخاص وابسته متغیر مستقل است که به صورت تقسیم معاملات با اشخاص وابسته بر فروش اندازه‌گیری شد. برای آزمون فرضیه‌های پژوهش از رگرسیون لجستیک و نرم‌افزار Eviews 10 استفاده شد. یافته‌های پژوهش نشان داد که میان معاملات با اشخاص وابسته و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مستقیم و معناداری وجود دارد. همچنین، میان معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مستقیم و معناداری مشاهده شد. این در حالی است که میان معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه معناداری یافت نشد.

واژه‌های کلیدی: خرید اظهارنظر حسابرس، معاملات با اشخاص وابسته، معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی، معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی، کیفیت حسابرسی.

1- مقدمه

در استاندارد حسابداری شماره 12 ایران، معامله با شخص وابسته به صورت انتقال منابع، خدمات یا تعهدات بین اشخاص وابسته، صرف نظر از مطالبه یا عدم مطالبه بهای آن تعریف شده است. شرکت‌ها غالبا از معاملات با اشخاص وابسته به عنوان مکانسیمی برای تقلب مالی و سلب مالکیت سهامداران اقلیت استفاده می‌کنند (کلبک و می‌هو، 2010؛ رینگرت و توماس، 2012). معاملات با اشخاص وابسته، در صورتی که به عنوان ابزاری برای اقدامات فرصت‌طلبانه مدیران مورد استفاده قرار گیرد، می‌تواند تخریب‌کننده ارزش باشد (تئوری تضاد منافع) (چانگ و هانگ، 2000). مطالعات اخیر نیز نشان می‌دهند که سوء استفاده از معاملات با اشخاص وابسته، تاثیر نامطلوبی بر عملکرد آتی و ارزش شرکت‌ها می‌گذارد (کلبک و می‌هو، 2010؛ رینگرت و توماس، 2012؛ ژو و ژو، 2012؛ دارابی و داودخانی، 1394). از سویی دیگر، معاملات با اشخاص وابسته بر اساس تئوری معاملات کارا می‌تواند باعث تخصیص بهینه منابع داخلی، کاهش هزینه‌های معاملاتی (خانا و پاپلو، 1997؛ شین و پارک، 1999) و بهبود عملکرد شرکت (خانا و پاپلو، 2000؛ وانگ و همکاران، 2015) شود. از طرفی، حسابرسان در گزارشگری و نظارت بر معاملات با اشخاص وابسته نقش اساسی ایفا می‌کنند (بنوری و همکاران، 2015). بر اساس الزامات استاندارد حسابرسی شماره 550 ایران، حسابرسان بایستی خطرهای تحریف بااهمیت مربوط به روابط و معاملات با اشخاص وابسته را مشخص و ارزیابی کنند. حسابرس بایستی معاملات عمده با اشخاص وابسته که خارج از روال عادی عملیات واحد تجاری است را عامل ایجاد خطرهای عمده محسوب کند (استاندارد حسابرسی شماره 550 ایران). در نتیجه، حسابرسان مستقل بایستی معاملات با اشخاص وابسته را به عنوان عاملی که ریسک ذاتی را افزایش می‌دهد، تلقی کنند (گوردون و همکاران، 2007). هر چه حسابرس اذعان داشته باشد که معاملات با اشخاص وابسته خطر تحریف با اهمیت را افزایش می‌دهد، برای پوشش مسئولیت قانونی خود، هزینه (حق‌الزحمه) بیشتری را مطالبه می‌کند. بنابراین، حق‌الزحمه حسابرسی زمانی که معاملات با اشخاص وابسته وجود دارد، بیشتر خواهد بود؛ زیرا حسابرسان بایستی برای انجام مسئولیت‌های خود، اقدامات (زمان و تلاش) بیشتری انجام دهند (کلبک و می‌هو، 2010؛ حبیب و همکاران، 2015، عباس‌زاده و همکاران، 1396؛ واعظ و همکاران، 1395). از طرفی شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد که با افزایش ریسک حسابرسی، نسبت شرکت‌هایی که اظهارنظر تعدیل شده دریافت می‌کنند، افزایش پیدا می‌کند (دی‌فوند و همکاران، 1999؛ فرانسیس و کریشنان، 1999). اظهارنظر تعدیل شده می‌تواند پیامدهای جدی برای شرکت در بر داشته باشد مانند تعلیق معاملات اوراق بهادار و واکنش منفی بازار (چن و همکاران، 2000؛ هاو و همکاران، 2003). از این رو، شرکت‌ها به منظور اجتناب از اظهارنظر تعدیل شده، حسابرس را تحت فشار قرار می‌دهند تا به اظهارنظر خود بهبود بخشند (لینوکس، 2000). به عبارتی، به دنبال بهبود در اظهارنظر حسابرس از طریق خرید اظهارنظر حسابرس هستند. با توجه به موارد گفته شده، انتظار می‌رود که میان معاملات با اشخاص وابسته و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مستقیمی وجود داشته باشد. امیری و فخاری (1399) عواملی از جمله تعدد موسسه‌های حسابرسی کوچک و متوسط ناشناخته در بازار حسابرسی ایران، افزایش سریع رقابت در بازارهای حسابرسی ایران به همراه انگیزه‌های مدیریتی و تأکید دولت بر استمرار سیاست خصوصی‌سازی حرفه حسابرسی را از جمله دلایل خرید اظهارنظر حسابرس در ایران ذکر می‌کنند. قابل ذکر است که تاکنون پژوهشی در ایران به بررسی تاثیر معاملات با اشخاص وابسته بر خرید اظهارنظر حسابرس نپرداخته است و شکاف قابل توجهی در ادبیات موجود وجود دارد که پژوهش حاضر به دنبال پر کردن آن است. لذا در پژوهش حاضر تلاش شده که به این سوال پاسخ داده شود که آیا بین معاملات با اشخاص وابسته و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه معناداری وجود دارد؟ همچنین، در پژوهش حاضر به منظور تجزیه و تحلیل بیشتر، رابطه میان معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی و غیرعملیاتی با خرید اظهارنظر حسابرس سنجیده می‌شود. سازماندهی مقاله چنین است که در ابتدا ضمن بیان مبانی نظری، پژوهش‌هایی که پیرامون موضوع پژوهش صورت گرفته است، مورد بررسی قرار می‌گیرد. سپس، به بیان روش انجام پژوهش، جامعه و نمونه آماری پرداخته و روش گردآوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل نتایج ارائه می‌گردد و در پایان، نتیجه‌گیری و بررسی تطبیقی یافته‌های پژوهش ارائه می‌گردد.

 

2- مبانی نظری و پیشینه پژوهش

1-2- خرید اظهارنظر حسابرس

مطالعات انجام شده نشان می‌دهند که اظهارنظر تعدیل شده، انتظارات سرمایه‌گذاران از ارزش شرکت را تحت تاثیر قرار می‌دهد. همچنین، اظهارنظر تعدیل شده می‌تواند پیامدهای جدی برای شرکت در بر داشته باشد مانند تعلیق معاملات اوراق بهادار یا هزینه بالای سرمایه (چو و رایس، 1982؛ دوپاچ و همکاران، 1986؛ جونز، 1996؛ هاو و همکاران، 2003). بنابراین، انتظار می‌رود اظهارنظری که حسابرسان درباره صورت‌های مالی صاحبکار ارائه می‌کنند، بر تصمیمات اقتصادی استفاده‌کنندگان اثرات زیادی داشته باشد؛ به گونه‌ای که استفاده‌کنندگان، به اطلاعات صورت‌های مالی حسابرسی شده اعتماد کرده و انتظارات خود را بر اساس منافع اقتصادی آتی از سرمایه‌گذاری و یا توانایی بازپرداخت اصل و فرع دیون، تبیین می‌کنند (امیری و فخاری، 1399). از این رو، شرکت‌ها به منظور اجتناب از اظهارنظر تعدیل شده، حسابرس را تحت فشار قرار می‌دهند تا به اظهارنظر خود بهبود بخشند (لینوکس، 2000). بر اساس تعریف کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا (SEC)، خرید اظهارنظر حسابرس به شرایطی اطلاق می‌شود که شرکت به دنبال حسابرسی است که تمایل دارد از طریق حمایت از رویه‌های حسابداری شرکت، به تحقق اهداف گزارشگری شرکت کمک کند؛ هر چند این عمل حسابرس ممکن است قابلیت اعتماد گزارش‌های مالی را از بین ببرد. در این رابطه امیری و فخاری (1399) با استفاده از رویکرد الگوی معادلات همزمان به این نتیجه رسیدند که اثر دو سویه معکوس و معناداری میان خرید اظهارنظر حسابرس و کیفیت گزارشگری مالی در شرکت‌های بورس تهران وجود دارد. در این میان، یافته‌های پژوهش لینوکس (2000) از اهمیت خاصی برخوردار است. وی با استفاده از نمونه‌ای از شرکت‌های انگلیسی و مدل پیش‌بینی اظهارنظر حسابرسی یافت که به طور کلی اظهانظر حسابرسی بعد از تغییر حسابرس (توسط مشتریان) بهبود پیدا نمی‌کند. هر چند، یافته‎‌های او نشان داد که شرکت‌ها با تغییر حسابرس، احتمال دریافت اظهارنظر تعدیل شده را کاهش می‌دهند. مطالعات دیگری نیز وجود دارند که نشان می‌دهند شرکت‌ها، حسابرسان را به منظور خرید اظهارنظر حسابرس تغییر می‌دهند. کارسلو و نیل (2003) یافتند که حسابرسان در شرکت‌هایی که کمیته حسابرسی دارای استقلال کمتری است، پس از صدور اولین اظهارنظر ابهام در تداوم فعالیت، به احتمال زیاد اخراج خواهند شد. دیویدسون و همکاران (2006) به این نتیجه رسیدند که شرکت‌ها پس از دریافت اظهارنظر تعدیل شده، ممکن است حسابرس خود را تغییر ‌دهند و متعاقبا اقلام تعهدی غیرعادی بیشتری را نشان ‌دهند (مدیریت سود بیشتری انجام ‌دهند). نیوتون (2015) با استفاده از نمونه‌ای از شرکت‌های آمریکایی نشان داد که در بازارهای حسابرسی رقابت‌پذیر، شرکت‌ها در خرید اظهارنظر تعدیل‌نشده در رابطه با کنترل‌های داخلی موفق هستند. در ایران نیز زینالی (1392) و وکیلی فرد و محمدی (1394) رابطه معناداری میان تغییر حسابرس و تغییر اظهارنظر حسابرسی یافتند.

 

2-2- معاملات با اشخاص وابسته

در رسوایی‌های مالی اخیر، معاملات با اشخاص وابسته به عنوان یکی از کانون‌های نگرانی بوده است و به طور فزاینده‌ای روش مهمی برای تقلب مالی محسوب می‌شود. رسوایی‌های مالی اخیر از جمله انرون، ورلدکام، آدلفیا و تیکو یادآور میزان تاثیر معاملات با اشخاص وابسته بر ارزش‌گذاری شرکت و کل بازار سرمایه است (چن، 2020؛ اسماعیل‌زاده مقری و همکاران، 1395). در تئوری‌های موجود، دو نگرش نسبت به معاملات با اشخاص وابسته وجود دارد که عبارتند از: نگرش رفتار فرصت‌طلبانه (تئوری تضاد منافع) و نگرش رفتار کارا (فرضیه معاملات کارا). بر اساس تئوری رفتار کارا، مکانیسم‌های ناکارآمد بازار و ضعف اجرای قانون، هزینه‌های معاملات را برای شرکت‌های مستقل افزایش می‌دهد. بنابراین، شرکت‌ها می‌توانند با تشکیل گروه‌های شرکتی و استفاده از معاملات با اشخاص وابسته باعث بهینه‌سازی تخصیص منابع داخلی، کاهش هزینه‌های معاملات و بهبود نرخ بازده دارایی‌ها شوند (شین و پارک، 1999؛ خانا و پاپلو، 2000). مطالعات متعددی در رابطه با چگونگی تاثیر معاملات با اشخاص وابسته بر کاهش هزینه‌های معاملاتی و تسهیل تخصیص منابع داخلی وجود دارد. چن و همکاران (2012) نشان دادند که شرکت‌ها در صنایع رقابتی تمایل دارند از معاملات با اشخاص وابسته به عنوان ابزاری برای کاهش هزینه‌های معاملاتی استفاده کنند که این امر احتمالا ریسک ورشکستگی آن‌ها را کاهش می‌دهد. وانگ و همکاران (2015) استدلال می‌کنند که معاملات با اشخاص وابسته ابزاری برای بهبود کارایی تخصیص منابع در میان شرکت‌های وابسته در یک گروه تجاری واحد است. از سوی دیگر، تئوری تضاد منافع از معاملات با اشخاص وابسته به عنوان فعالیت‌های تخریب‌کننده ارزش یاد می‌کند که می‌تواند برای تصاحب دارایی سهامداران مورد سوء استفاده قرار گیرد (چانگ و هانگ، 2000). شواهد و مطالعات زیادی در حمایت از تئوری تضاد منافع وجود دارد. گوردن و همکاران (2004) با استفاده از نمونه‌ای از شرکت‌های آمریکایی به این نتیجه رسیدند که شرکت‌هایی با معاملات با اشخاص وابسته بیشتر، بازدهی آتی سهام کمتری دارند. کلبک و می‌هو (2010) یافتند شرکت‌هایی که معاملات با اشخاص بیشتری دارند نسبت به شرکت‌هایی که معاملات با اشخاص وابسته کمتری دارند، ارزش‌گذاری و بازده آتی کمتری را تجربه می‌کنند. علاوه بر آن، مطالعات متعددی وجود دارد که رابطه میان معاملات با اشخاص وابسته و کیفیت گزارشگری مالی را بررسی می‌کند. گوردن و هنری (2005) نشان دادند که تامین مالی با نرخ ثابت از اشخاص وابسته رابطه مستقیمی با قدرمطلق اقلام تعهدی غیرعادی دارد. لی و همکاران (2016) و نجفیان و صفری گرایلی (1396) به این نتیجه رسیدند که معاملات با اشخاص وابسته، قابلیت مقایسه صورت‌های مالی را کاهش می‌دهد. جیان و وانگ (2010)، سرلک و اکبری (1392) و حاجیها و آزادخواه (1399) یافتند که میان معاملات با اشخاص وابسته با دستکاری و مدیریت سود رابطه مثبتی وجود دارد. حبیب و همکاران (2015) دریافتند که وجود معاملات با اشخاص وابسته، حق‌الزحمه حسابرسی را افزایش می‌دهد؛ زیرا معاملات با اشخاص وابسته، حسابرسان را در معرض ریسک قابل توجهی قرار می‌دهد. در ایران نیز عباس‌زاده و همکاران (1396) و واعظ و همکاران (1395) دریافتند که میان معاملات با اشخاص وابسته و بهای خدمات حسابرسی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.

 

3-2- خرید اظهارنظر حسابرس و معاملات با اشخاص وابسته

دیویدسون و همکاران (2006) استدلال می‌کنند که خرید اظهارنظر حسابرس، هزینه نمایندگی است؛ زیرا مدیران به دنبال حسابرسانی هستند که کیفیت پایین‌تری در کارشان دارند. این امر به نوبه خود از کیفیت اطلاعات منتشر شده در بازارهای مالی می‌کاهد و باعث افزایش عدم تقارن اطلاعاتی می‌شود. برای مثال، مدیران به منظور پنهان کردن ضعف عملکرد خود، در پی تغییر حسابرس یا حفظ حسابرس قبلی هستند تا با متقاعد کردن حسابرس به اظهارنظر مطلوبی دست یابند (امیری و فخاری، 1399). از طرفی، حسابرسان به منظور رعایت الزامات حسابرسی، بایستی خطرهای تحریف با اهمیت مربوط به روابط و معاملات با اشخاص وابسته را مشخص و ارزیابی کنند (استاندارد حسابرسی شماره 550 ایران). در مقایسه با معاملات انجام شده در محیط کسب‌وکار رقابتی، شرکت‌ها اختیارات زیادی در رابطه با تعیین زمان‌بندی، میزان و ارزش معاملات با اشخاص وابسته دارند که ممکن است ارزش شرکت را کاهش دهد (چنگ و همکاران، 2006؛ کلبک و می‌هو، 2010). معاملات با اشخاص وابسته می‌تواند برای تصاحب منافع سهامداران اقلیت از طریق دستکاری سود یا منحرف ساختن منابع مالی از شرکت‌های خود، مورد استفاده قرار گیرد (جیان و وانگ، 2004). همچنین، از معاملات با اشخاص وابسته می‌توان برای حفظ شرکت‌های وابسته که به تازگی تاسیس شده‌اند و یا در مشکلات مالی هستند، استفاده کرد (چانگ و هانگ، 2000؛ فریدمن و همکاران، 2003). در نتیجه، حسابرسان مستقل بایستی معاملات با اشخاص وابسته را به عنوان عاملی که ریسک ذاتی را افزایش می‌دهد، تلقی کنند (گوردون و همکاران، 2007). همچنین، بر اساس استاندارد حسابرسی شماره 550، حسابرس باید معاملات عمده با اشخاص وابسته که خارج از روال عادی عملیات واحد تجاری است را عامل ایجاد خطرهای عمده محسوب کند. هرچه حسابرس اذعان داشته باشد که معاملات با اشخاص وابسته خطر تحریف با اهمیت را افزایش می‌دهد، برای پوشش مسئولیت قانونی خود، هزینه (حق‌الزحمه) بیشتری را مطالبه می‌کند. بنابراین، حق‌الزحمه حسابرسی زمانی که معاملات با اشخاص وابسته وجود دارد، بیشتر خواهد بود؛ زیرا حسابرسان بایستی برای انجام مسئولیت‌های خود، اقدامات (زمان و تلاش) بیشتری انجام دهند (کلبک و می‌هو، 2010؛ حبیب و همکاران، 2015؛ عباس‌زاده و همکاران، 1396؛ واعظ و همکاران، 1395). از طرفی، مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که با افزایش ریسک حسابرسی، نسبت شرکت‌هایی که اظهارنظر تعدیل شده دریافت می‌کنند، افزایش پیدا می‌کند (دی‌فوند و همکاران، 1999؛ فرانسیس و کریشنان، 1999). دریافت اظهارنظر تعدیل شده می‌تواند قیمت اوراق بهادار شرکت را کاهش داده و در مواردی نیز باعث تعلیق معاملات اوراق بهادار شرکت شود. همچنین، دریافت اظهارنظر تعدیل شده می‌تواند توانایی شرکت را برای تامین مالی در آینده کاهش داده و موجب افزایش هزینه سرمایه شرکت شود. از طرفی، شرکتی که اظهارنظر تعدیل شده دریافت نموده است، تحت نظارت قانونی بیشتری است که این امر به طور بالقوه رفتار (اقدامات) فرصت‌طلبانه مدیریت را محدود می‌کند (چن و همکاران، 2010؛ لین و لیو، 2010). از این رو، شرکت‌ها به منظور اجتناب از اظهارنظر تعدیل شده، حسابرس را تحت فشار قرار می‌دهند تا به اظهارنظر حسابرس بهبود بخشند (لینوکس، 2000). به عبارتی، به دنبال بهبود در اظهارنظر حسابرس از طریق خرید اظهارنظر حسابرس هستند. چن (2020) در پژوهشی به این نتیجه رسید که در شرکت‌هایی که معاملات با اشخاص وابسته بیشتری دارند، خرید اظهارنظر حسابرسی در سطح شریک افزایش می‌یابد و این شرکت‌ها برای بهبود در اظهارنظر حسابرسی، از انگیزه بیشتری برخوردار هستند تا موسسه‌های حسابرسی را از طریق تغییر شریک حسابرسی تحت فشار قرار ‌دهند. با توجه به موارد گفته شده، فرضیه اول پژوهش به شرح ذیل تدوین می‌شود:

فرضیه اول پژوهش: بین معاملات با اشخاص وابسته و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.

در پژوهش حاضر به پیروی از پژوهش حاجیها و آزادزاده (1397)، معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی به صورت مجموع خرید و فروش کالاها و خدمات و معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی به صورت مجموع سایر درآمدها و سایر هزینه‌ها تعریف شده است. بر اساس نگرش رفتار کارا (فرضیه معاملات کارا) می‌توان استدلال نمود که خرید و فروش اشخاص وابسته می‌تواند همکاری میان واحدها را افزایش داده و کارایی عملیاتی، رقابت‌پذیری میان شرکت‌های گروه و ارزش شرکت را به حداکثر برساند (لیو و لیو، 2007؛ وانگ و همکاران، 2015). این امر باعث کاهش ریسک و تلاش حسابرسی و بالتبع کاهش حق‌الزحمه حسابرسی می‌شود (حبیب و همکاران، 2015). با این وجود، می‌توان گفت که شرکت‌های مادر می‌توانند برای تصاحب منافع سهامداران اقلیت بر معاملات خرید و فروش با اشخاص وابسته تکیه کنند (جیان و وانگ، 2010). بنابراین، نمی‌توان رابطه مشخصی میان معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی و دریافت اظهارنظر تعدیل شده متصور بود که در نتیجه آن شرکت به دنبال بهبود در اظهارنظر حسابرس از طریق خرید اظهارنظر حسابرس باشد (چن، 2020). از طرفی، ادبیات از معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی به عنوان فعالیت‌های تخریب‌کننده ارزش یاد می‌کند. بنابراین، شرکت‌هایی که چنین معاملاتی را انجام می‌دهند، عملکرد آتی ضعیفی خواهند داشت و در آینده با بحران مالی روبه‌رو خواهند شد (برکمن و همکاران، 2009؛ جیانگ و همکاران، 2010؛ کلبک و می‌هو؛ 2010). چنین معاملاتی، حسابرسان را با ریسک حسابرسی قابل توجهی روبه‌رو می‌سازد (حبیب و همکاران، 2015) و احتمال دریافت اظهارنظر تعدیل شده را افزایش می‌دهد (جیانگ و همکاران، 2010). بنابراین، انتظار می‌رود که در شرکت‌هایی که معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی بیشتری دارند، بیشتر شاهد خرید اظهارنظر حسابرس باشیم. چن (2020) استدلال می‌کند که زمانی که معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی، بخش عمده‌ای از معاملات با اشخاص وابسته را تشکیل می‌دهند، رابطه مثبت میان معاملات با اشخاص وابسته و خرید اظهارنظر حسابرس قوی‌تر است (وجود رابطه مثبت و معنادار میان معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس در سطح شریک و وجود رابطه غیرمعنادار میان معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس در سطح شریک). با توجه به موارد فوق، فرضیه دوم و سوم پژوهش به شرح ذیل تدوین می‌شود:

فرضیه دوم پژوهش: میان معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه معناداری وجود ندارد.

فرضیه سوم پژوهش: میان معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.

 

3- روش پژوهش

این پژوهش، به لحاظ نوع استدلال از نوع قیاسی-استقرایی، به لحاظ هدف از نوع کاربردی و تصمیم‌گرا، به لحاظ بعد زمان از نوع گذشته‌نگر و از آنجا که پژوهش حاضر به بررسی رابطه میان خرید اظهارنظر حسابرس و معاملات با اشخاص وابسته می‌پردازد، از نوع پژوهش‌های توصیفی-همبستگی است. شرکت‌های ثبت ‌شده نزد بورس و اوراق بهادار تهران، جامعه آماری پژوهش بوده و قلمرو زمانی پژوهش از سال 1394 الی 1398 است و شرکت‌هایی به عنوان نمونه پژوهش انتخاب می‌شوند که تمامی شرایط زیر را دارا ‌باشند:

• سال مالی یا فعالیت شرکت طی سال‌های مورد مطالعه تغییر نکرده باشد.
• از منظر افزایش قابلیت مقایسه، پایان سال مالی شرکت‌ها منتهی به پایان اسفندماه باشد.
• شرکت‌های مورد مطالعه نباید متعلق به صنایع بانک‌ها، مؤسسات اعتباری و سایر نهاد‌های پولی، واسطه‌گری‌های مالی، سرمایه‌گذاری‌های مالی باشد.
• از آنجایی که برای محاسبه برخی متغیرهای پژوهش به داده‌های یک سال قبل از دوره زمانی پژوهش نیاز است، بایستی تمامی داده‌های مورد نیاز شرکت‌های منتخب در طی سال‌های 1393 الی 1398 در دسترس باشد.
• شرکت‌های منتخب از ابتدا تا انتهای پژوهش در فهرست شرکت‌های بازار باشند.

با توجه به معیارهای تعیین شده، 117 شرکت طی سال‌های مذکور (585 سال-شرکت) انتخاب شدند. اطلاعات این شرکت‌ها از پایگاه اطلاعاتی بورس اوراق بهادار جمع‌آوری شد. در این پژوهش با بررسی مبانی نظری و پیشینه پژوهش از طریق بررسی مقاله‌ها و نیز طبقه‌بندی داده‌های مورد نیاز با استفاده از نرم‌افزار اکسل و انجام آزمون‌های آماری مربوط با استفاده از نرم‌افزار Eviews 10، نتایج آزمون فرضیه‌ها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت.

 

4- مدل پژوهش و نحوه اندازه‌گیری متغیرها

برای آزمون فرضیه اول پژوهش از مدل رگرسیونی به شرح رابطه 1 و برای آزمون فرضیه دوم و سوم پژوهش از مدل رگرسیونی به شرح رابطه 2 استفاده شده است:

(1)

OPShopping_it-Index_it = β₀ + β₁ RPT_it + β₂ LOSS_it + β₃ CFO_it + β₄ LEV_it + β₅ SIZE_it + β₆ GROWTH_it +  β₇ RECINV_it + β₈ ROA_it + β₉ AGE_it + Ꜫ_it

(2)

OPShopping_it-Index_it = β₀ + β₁ OP-RPT_it + β₂ NONOP-RPT_it + β₃ LOSS_it + β₄ CFO_it + β₅ LEV_it + β₆ SIZE_it +   β₇ GROWTH_it + β₈ RECINV_it + β₉ ROA_it + β₁₀ AGE_it + Ꜫ_it

 

در مدل‌های فوق، OPShopping_it-Index = خرید اظهارنظر حسابرس، RPT = معاملات با اشخاص وابسته، OP-RPT = معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی، NONOP-RPT = معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی، LOSS = زیان شرکت، CFO = جریان نقدی عملیاتی، LEV = اهرم مالی، SIZE = اندازه شرکت، GROWTH = رشد فروش، RECINV = نسبت مجموع حساب‌های دریافتنی و موجودی کالا، ROA = نرخ بازده دارایی‌ها و AGE = عمر شرکت است.

متغیرهای وابسته، مستقل و کنترلی به شرح ذیل اندازه‌گیری شده‌اند:

 

متغیر وابسته

در پژوهش حاضر برای اندازه‌گیری خرید اظهارنظر حسابرس از شاخص ترکیبی امیری و فخاری (1399) استفاده شده است. آن‌ها با استفاده از روش‌های ریاضی و آماری تحلیل ممیزی، اقدام به تدوین شاخصی کردند و نشان دادند که شاخص ترکیبی، برآورد بهتری از معیارهای تک‌بعدی خرید اظهارنظر ارائه می‌کند. در ساخت شاخص ترکیبی، آن‌ها با استفاده از ملاحظات مفهومی و تئوریکی به شناسایی هفت شاخص انفرادی شامل تاخیر غیرمنتظره ارائه گزارش حسابرسی، تغییر مؤسسه حسابرسی، دوره زیاد تصدی مؤسسه حسابرسی، تغییر شریک مؤسسه حسابرسی، حق‌الزحمه غیرعادی حسابرسی، بهبود در اظهارنظر حسابرس و کاهش تعداد بندهای مشروط گزارش حسابرسی نسبت به سال قبل اقدام نمودند و سپس با توجه به شرایط داده‌های مورد انتظار، از فن تحلیل ممیزی به منظور تعیین ضرایب در تدوین شاخص ترکیبی استفاده کردند. در نهایت، شاخص ترکیبی آن‌ها به شرح زیر تدوین شده است:

(3)

OPShopping_it-Index_{it =} 0/071 OPImprovment_it + 0/504 QURemarks_it - 0/357 AuditChange_it + 0/458 Tenure_it + 1/032 PartnerChange_it + 0/178 AbnAuditfee_it - 0/053 AudReportLag_it

که در رابطه 3:

OP-Shopping_it-Index_it = شاخص ترکیبی خرید اظهارنظر حسابرس

OPImprovment_it = بهبود اظهارنظر حسابرس

QURemarks_it = کاهش تعداد بندهای مشروط گزارش حسابرسی نسبت به سال قبل

AuditChange_it = تغییر موسسه حسابرسی

Tenure_it = دوره زیاد تصدی موسسه حسابرسی

PartnerChange_it = تغییر شریک موسسه حسابرسی

AbnAuditfee_it = حق‌الزحمه غیرعادی حسابرسی

AudReportLag_it = تاخیر غیرمنتظره گزارش حسابرسی

 

در رابطه فوق که توسط امیری و فخاری (1399) تدوین شده است، شاخص تصمیم‌گیری برای تشخیص وقوع خرید اظهارنظر برای شرکت‌ها بدین صورت است که ابتدا با وارد کردن داده‌های متغیرها در رابطه با فوق، مقدار حاصل از رابطه برای هر سال-شرکت بدست آمده است. سپس به منظور طبقه‌بندی شرکت‌ها از لحاظ خرید اظهارنظر حسابرس و فاقد خرید اظهارنظر حسابرس، از مقدار نقطه بحرانی 135/0 استفاده شده است. شرکت‌هایی که مقدار آن‌ها بیش از عدد فوق باشد، بیانگر شرکت‌هایی است که خرید اظهارنظر حسابرس داشته‌اند و به آن‌ها عدد یک تعلق گرفته است. در غیر این صورت، مقادیر پایین‌تر از نقطه بحرانی در رابطه فوق نشان‌دهنده شرکت‌هایی است که خرید اظهارنظر حسابرس نداشته‌اند و به آن‌ها عدد صفر تعلق گرفته است.

 

 

 

متغیرهای مستقل

معاملات با اشخاص وابسته (RPT) = به صورت نسبت معاملات با اشخاص وابسته (خرید + فروش + سایر درآمدها + سایر هزینه‌ها) به کل فروش اندازه‌گیری شده است (حاجیها و آزادخواه، 1397).

معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی (OP-RPT) = به صورت نسبت معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی (خرید + فروش) به کل فروش اندازه‌گیری شده است (حاجیها و آزادخواه، 1397).

معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی (NONOP-RPT) = به صورت نسبت معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی (سایر درآمدها + سایر هزینه‌ها) به کل فروش اندازه‌گیری شده است (حاجیها و آزادخواه، 1397).

 

متغیرهای کنترلی

متغیرهای کنترلی پژوهش به پیروی از پژوهش چن (2020) عبارتنداز: نرخ بازده دارایی‌ها (ROA) که به صورت نسبت سود خالص به کل دارایی‌ها اندازه‌گیری می‌شود، زیان شرکت (LOSS) و برابر است با 1 در صورتی که شرکت در طی سال زیان کرده باشد؛ در غیر این صورت صفر، جریان نقد عملیاتی (CFO) که به صورت نسبت جریان نقد عملیاتی به کل دارایی‌ها اندازه‌گیری شده است، اهرم مالی (LEV) که به صورت نسبت کل بدهی‌ها به کل دارایی‌ها اندازه‌گیری شده است، اندازه شرکت (SIZE) که به صورت لگاریتم طبیعی کل دارایی‌ها اندازه‌گیری شده است، سن شرکت (AGE) که به صورت لگاریتم طبیعی عمر شرکت اندازه‌گیری شده است، مجموع حساب‌های دریافتنی و موجودی کالا به کل دارایی‌ها (RECINV) و رشد فروش (GROWTH) که به صورت درصد تغییر در فروش اندازه‌‌گیری شده است.

 

5- یافته‌های پژوهش

1-5- آمار توصیفی

آمار توصیفی به تلخیص، توصیف و توضیح ویژگی­های مهم داده­ها گفته می­شود. به منظور شناخت بهتر ماهیت جامعه مورد مطالعه و آشنایی بیش­تر با متغیرهای پژوهش، پیش از تجزیه و تحلیل داده­های آماری لازم است این داده­ها توصیف شوند. توصیف آماری داده­ها، گامی در جهت تشخیص الگوی حاکم بر آن­ها و پایه­ای برای تبیین روابط میان متغیرهایی است که در پژوهش به کار می­روند. آمار توصیفی متغیرهای پژوهش در جدول 1 و 2 ارائه شده است.

 

 

 

 

جدول 1: شاخص‎های توصیفی داده‌های کمی پژوهش

متغیرهای پژوهش	نماد	میانگین	میانه	انحراف معیار	بیشترین	کمترین
معاملات با اشخاص وابسته	RPT	3499/0	3463/0	1950/0	6898/0	0006/0
معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی	OP-RPT	3012/0	2889/0	1921/0	6821/0	0001/0
معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی	NONOP-RPT	0487/0	0467/0	0285/0	0981/0	0000/0
نرخ بازده دارایی‌ها	ROA	146/0	146/0	126/0	364/0	062/0-
جریان نقدی عملیاتی	CFO	098/0	117/0	315/0	640/0	460/0-
اهرم مالی	LEV	611/0	608/0	193/0	931/0	260/0
اندازه شرکت	SIZE	120/14	177/14	272/1	258/16	883/11
نسبت مجموع موجودی کالا و حساب‌های دریافتنی به کل دارایی‌ها	RECINV	462/0	466/0	178/0	765/0	150/0
عمر شرکت	AGE	314/3	321/3	466/0	139/4	485/2
رشد فروش	GROWTH	431/0	410/0	264/0	885/0	025/0-

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

جدول 2: شاخص‌های توصیفی داده‌های کیفی پژوهش

نام متغیر	نماد	وجود		عدم وجود		مجموع
		تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
خرید اظهارنظر حسابرس	OPShoppingit-Index	252	1/43	333	9/56	585	100
زیان شرکت	LOSS	63	8/10	522	2/89	585	100

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

همانطور که در جدول 1 مشخص است، به طور متوسط 61 درصد از مبالغ مورد نیاز شرکت‌های مورد مطالعه از محل بدهی‌ها تأمین مالی شده است. درآمدهای عملیاتی در شرکت‌های مورد مطالعه نسبت به مدت مشابه سال قبل، 43 درصد رشد (افزایش) داشته است و جریان وجوه نقد عملیاتی و مجموع موجودی کالا و حساب‌های دریافتنی به ترتیب 9 و 46 درصد از کل دارایی‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.  همانطور که در جدول 2 مشخص است، عملیات سال مالی جاری 10 درصد از شرکت‌های مورد مطالعه به زیان ختم شده است و در 43 درصد از شرکت‌های نمونه، پدیده خرید اظهارنظر حسابرس اتفاق افتاده است.

 

 

2-5- آمار استنباطی

1-2-5- نتایج آزمون فرضیه اول پژوهش

بر اساس فرضیه اول پژوهش، انتظار می‌رود میان معاملات با اشخاص وابسته و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مستقیم و معناداری وجود داشته باشد. در ادامه، نتیجه آزمون مدل رگرسیونی در جدول 3 ارائه شده است.

 

جدول 3: نتایج آزمون فرضیه اول پژوهش

متغیر	ضریب	آماره والد	درجه آزادی	سطح معناداری	ضرایب استاندارد شده
مقدار ثابت	142/6-	634/8	1	003/0	002/0
RPT	698/0	370/47	1	000/0	011/2
ROA	833/0	489/0	1	484/0	300/2
CFO	503/0	195/1	1	274/0	654/1
LEV	266/1-	706/2	1	100/0	282/0
SIZE	014/0-	015/0	1	901/0	986/0
RECINV	409/0	244/0	1	622/0	505/1
AGE	350/0	265/1	1	261/0	418/1
LOSS	763/0	639/3	1	056/0	145/2
GROWTH	590/0	155/1	1	283/0	803/1
آماره کای اسکوار: 180/78
سطح معناداری آماره کای اسکوار: 000/0
درجه آزادی: 9
ضریب کاکس-اسنل: 125/0
درصد پیش‌بینی مدل: 4/88

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

با توجه به این که متغیر وابسته پژوهش (خرید اظهارنظر حسابرس) به صورت صفر و یک تعریف شده است، بایستی از روش رگرسیون لجستیک استفاده نمود. رگرسیون لجستیک نوعی تحلیل رگرسیون است که وقتی متغیر وابسته، طبقه‌ای و دارای دو ارزش باشد به کار می‌رود (این در حالی است که متغیر مستقل می‌تواند پیوسته یا گسسته باشد). این رگرسیون به جای حداقل کردن مجذور خطاها (که در رگرسیون معمولی انجام می‌شود)، احتمالی را که یک واقعه رخ می‌دهد حداکثر می‌کند. این روش یک تکنیک رگرسیون غیرخطی است و لزومی ندارد که داده‌ها حالت خطی داشته باشند. وجود پیش‌فرض‌های مدل رگرسیون خطی از جمله برقراری فروض نرمالیتی و ناهمسانی واریانس در رگرسیون لجستیک ضروری نیست. برای بررسی معناداری کل مدل، از آماره کای اسکوار استفاده می‌شود. با توجه به جدول فوق، مقدار احتمال معناداری آماره کای اسکوار ۰۰۰/۰ می‌باشد. این مقدار کم‎تر از 5 درصد است؛ بنابراین، فرضیه صفر در سطح اطمینان 95 درصد رد می‌شود. این موضوع بدان معناست که در سطح اطمینان 95 درصد، مدل معنادار بوده و حداقل یکی از ضرایب مدل رگرسیونی، مخالف صفر است و متغیرهای مستقل مدل بر متغیر وابسته اثر گذارند. در رابطه با فرضیه اول پژوهش، ضریب متغیر معاملات با اشخاص وابسته 698/0 و سطح معناداری آن 000/0 است. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت در سطح اطمینان 95 درصد، بین متغیر معاملات با اشخاص وابسته و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مستقیم و معناداری وجود دارد. در نتیجه، فرضیه اول پژوهش رد نمی‌شود. با توجه به جدول فوق، درصد پیش‌بینی مدل 4/88 درصد است. از آنجا که در روش رگرسیون لجستیک باینری، درصد پیش‌بینی مدل باید بالای 50 درصد باشد تا قابل قبول باشد، می‌توان نتیجه گرفت که درصد پیش‌بینی مدل در پژوهش حاضر مناسب است. در پژوهش حاضر، چون از روش رگرسیون لجستیک استفاده می‌شود، ضرب تعیین کاکس-اسنل همان نقشی را ایفا می‌کند که R² در رگرسیون خطی ایفا می‌نماید. یعنی مقدار ضریب تعیین کاکس-اسنل، میزان وابستگی میان متغیر وابسته به متغیرهای مستقل را نشان می‌دهد. با توجه به جدول شماره 3 میزان این شاخص برابر 5/12 درصد است.

 

2-2-5- نتایج آزمون فرضیه دوم و سوم پژوهش

بر اساس فرضیه دوم و سوم، انتظار می‌رود میان معاملات با اشخاص غیرعملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مستقیم و معنادار و میان معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه غیرمعنادار وجود داشته باشد. در ادامه، نتیجه آزمون مدل رگرسیونی در جدول 4 ارائه شده است.

با توجه به این که متغیر وابسته پژوهش (خرید اظهارنظر حسابرس) به صورت صفر و یک تعریف شده است، بایستی از روش رگرسیون لجستیک استفاده نمود. برای بررسی معناداری کل مدل، از آماره کای اسکوار استفاده می‌شود. با توجه به جدول فوق، مقدار احتمال معناداری آماره کای اسکوار ۰۰۰/۰ می‌باشد. این مقدار کم‎تر از 5 درصد است؛ بنابراین، فرضیه صفر در سطح اطمینان 95 درصد رد می‌شود. این موضوع بدان معناست که در سطح اطمینان 95 درصد، مدل معنادار بوده و حداقل یکی از ضرایب مدل رگرسیونی، مخالف صفر است و متغیرهای مستقل مدل بر متغیر وابسته اثر گذارند. در رابطه با فرضیه دوم پژوهش، ضریب متغیر معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی 850/0 و سطح معناداری آن 132/0 است. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت در سطح اطمینان 95 درصد، بین متغیر معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه معناداری وجود ندارد. در نتیجه، فرضیه دوم پژوهش رد نمی‌شود. در رابطه با فرضیه سوم پژوهش، ضریب متغیر معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی 700/0 و سطح معناداری آن 000/0 است. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت در سطح اطمینان 95 درصد، بین متغیر معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مستقیم و معناداری وجود دارد. در نتیجه، فرضیه سوم پژوهش رد نمی‌شود. با توجه به جدول فوق، درصد پیش‌بینی مدل 4/88 درصد است. از آنجا که در روش رگرسیون لجستیک باینری، درصد پیش‌بینی مدل باید بالای 50 درصد باشد تا قابل قبول باشد، می‌توان نتیجه گرفت که درصد پیش‌بینی مدل در پژوهش حاضر مناسب است. همچنین، با توجه به جدول 4 میزان ضریب تعیین کاکس-اسنل برابر 5/12 درصد است.

 

جدول شماره 4: نتایج آزمون فرضیه دوم و سوم پژوهش

متغیر	ضریب	آماره والد	درجه آزادی	سطح معناداری	ضرایب استاندارد شده
مقدار ثابت	208/6-	684/6	1	003/0	002/0
OP-RPT	850/0	266/2	1	132/0	340/2
NONOP-RPT	700/0	243/47	1	000/0	013/2
ROA	817/0	468/0	1	494/0	264/2
CFO	503/0	193/1	1	275/0	653/1
LEV	293/1-	775/2	1	096/0	274/0
SIZE	015/0-	017/0	1	896/0	985/0
RECINV	415/0	250/0	1	617/0	514/1
AGE	351/0	273/1	1	259/0	420/1
LOSS	772/0	699/3	1	054/0	164/2
GROWTH	602/0	193/1	1	275/0	825/1
آماره کای اسکوار: 255/78
سطح معناداری آماره کای اسکوار: 000/0
درجه آزادی: 10
ضریب کاکس-اسنل: 125/0
درصد پیش‌بینی مدل: 4/88

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

6- بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر جهت ایجاد شواهدی مبنی بر تاثیرگذاری معاملات با اشخاص وابسته بر خرید اظهارنظر حسابرس صورت پذیرفته است. در این راستا، صورت‌های مالی 117 شرکت پذیرفته ­شده در بورس اوراق بهادار تهران برای دوره زمانی 1394 تا 1398 مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. جامعه آماری این پژوهش شامل شرکت‎های پذیرفته ­شده در بورس اوراق بهادار تهران بوده و شرکت­های برگزیده (نمونه آماری) از طریق روش حذف سیستماتیک از جامعه آماری انتخاب شدند. اطلاعات این شرکت‌ها (نمونه آماری) نیز از پایگاه اطلاعاتی بورس اوراق بهادار جمع‌آوری شد. در راستای آزمون فرضیه اول پژوهش مبنی بر اینکه " میان معاملات با اشخاص وابسته و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مثبت و معناداری وجود دارد"، از مدل رگرسیون لجستیک استفاده شد. نتایج آزمون فرضیه اول پژوهش نشان داد که متغیر معاملات با اشخاص وابسته در سطح اطمینان 95 درصد بر خرید اظهارنظر حسابرس اثر مثبت و معناداری داشته است. بر اساس استاندارد حسابرسی شماره 550، حسابرس باید معاملات عمده با اشخاص وابسته که خارج از روال عادی عملیات واحد تجاری است را عامل ایجاد خطرهای عمده محسوب کند. از طرفی، مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که با افزایش ریسک حسابرسی، نسبت شرکت‌هایی که اظهارنظر تعدیل شده دریافت می‌کنند، افزایش پیدا می‌کند. از این رو، شرکت‌ها به منظور اجتناب از اظهارنظر تعدیل شده، حسابرس را تحت فشار قرار می‌دهند تا به اظهارنظر حسابرس بهبود بخشند. به عبارتی، به دنبال بهبود در اظهارنظر حسابرس از طریق خرید اظهارنظر حسابرس هستند. نتایج آزمون فرضیه اول پژوهش با یافته‌های پژوهش چن (2020) مطابقت  دارد؛ زیرا وی نیز در پژوهش خود به این نتیجه رسید که میان معاملات با اشخاص وابسته و خرید اظهارنظر حسابرس در سطح شریک رابطه مثبت و معناداری وجود دارد و این شرکت‌ها برای بهبود در اظهارنظر حسابرسی، از انگیزه بیشتری برخوردار هستند تا موسسه‌های حسابرسی را از طریق تغییر شریک حسابرسی تحت فشار قرار ‌دهند. در راستای آزمون فرضیه دوم پژوهش مبنی بر اینکه " بین معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه معناداری وجود ندارد"، از مدل رگرسیون لجستیک استفاده شد. نتایج آزمون فرضیه دوم پژوهش نشان داد که متغیر معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی در سطح اطمینان 95 درصد بر خرید اظهارنظر حسابرس اثر معناداری نداشته است. در راستای آزمون فرضیه سوم پژوهش مبنی بر اینکه " بین معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس رابطه مثبت و معناداری وجود دارد"، از مدل رگرسیون لجستیک استفاده شد. نتایج آزمون فرضیه سوم پژوهش نشان داد که متغیر معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی در سطح اطمینان 95 درصد بر خرید اظهارنظر حسابرس اثر مثبت و معناداری داشته است. ادبیات از معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی به عنوان فعالیت‌های تخریب‌کننده ارزش یاد می‌کند. بنابراین، شرکت‌هایی که چنین معاملاتی را انجام می‌دهند، عملکرد آتی ضعیفی خواهند داشت و در آینده با بحران مالی روبه‌رو خواهند شد. چنین معاملاتی، حسابرسان را با ریسک حسابرسی قابل توجهی روبه‌رو می‌سازد و احتمال دریافت اظهارنظر تعدیل شده را افزایش می‌دهد. بنابراین، انتظار می‌رود که در شرکت‌هایی که معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی بیشتری دارند، بیشتر شاهد خرید اظهارنظر حسابرس باشیم. نتایج آزمون فرضیه دوم و سوم پژوهش با یافته‌های پژوهش چن (2020) مطابقت  دارد؛ زیرا وی استدلال می‌کند که زمانی که معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی، بخش عمده‌ای از معاملات با اشخاص وابسته را تشکیل می‌دهند، رابطه مثبت میان معاملات با اشخاص وابسته و خرید اظهارنظر حسابرس قوی‌تر است (وجود رابطه مثبت و معنادار میان معاملات با اشخاص وابسته غیرعملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس در سطح شریک و وجود رابطه غیرمعنادار میان معاملات با اشخاص وابسته عملیاتی و خرید اظهارنظر حسابرس در سطح شریک). بر مبنای یافته‌های پژوهش، به استفاده‌کنندگان از صورت‌های مالی توصیه می‌شود که رتبه‌بندی و امتیاز کنترل کیفی مؤسسه‌های حسابرسی را مورد توجه قرار دهند؛ زیرا مؤسسه‌های حسابرسی کوچک و ناشناخته، وابستگی اقتصادی بیشتری نسبت به صاحبکار دارند و بیشتر احتمال دارد که مطابق خواسته‌های صاحبکار عمل کنند. به نهادهای نظارتی از جمله جامعه حسابداران رسمی و سازمان حسابرسی پیشنهاد می‌شود که در رابطه با مؤسسه‌های مزبور، دستورالعمل‌های انضباطی تدوین نمایند. به مؤسسه‌های حسابرسی توصیه می‌شود که به منظور حفظ شهرت خود و رشد در بازار حسابرسی ایران، از خرید اظهارنظر توسط صاحبکاران جلوگیری کنند. در نهایت، به مدیران شرکت‌ها پیشنهاد می‌شود که هر چند خرید اظهارنظر حسابرس باعث می‌شود که آنان به اهداف موردنظر خود در گزارشگری مالی دست یابند، اما این موضوع در بلندمدت تبعاتی را نیز در پی خواهد داشت.

 

[1] گروه حسابداری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.   [e-mail]

[2] گروه حسابداری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.   [e-mail]

[3] گروه حسابداری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.  نویسنده مسئول   [e-mail]

مراجع

فهرست منابع

• امیری، اسماعیل و حسین فخاری، (1399)، "شاخص ترکیبی برای خرید اظهارنظر حسابرس مبتنی بر فن تحلیل ممیزی"، بررسی‌های حسابداری و حسابرسی، 27(1)، صص 31-1.
• اسماعیل‌زاده مقری، علی، صدیقه علیجان‌زاده قرا و سید امین هادیان، (1395)، "تأثیر معاملات با اشخاص وابسته بر سود سهام نقدی"، پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 8(31)، صص 75-57.
• حاجیها، زهره و عادله عادله آزادزاده، (1397)، "معاملات غیر نقدی و غیرعملیاتی با اشخاص وابسته و قابلیت مقایسه صورت‌های مالی با تأکید بر نقش تعدیل‌کنندگی اندازه مؤسسه حسابرسی"، دانش حسابداری مالی، 5(1)، صص 78-53.
• حاجیها، زهره و عادله عادله آزادزاده، (1399)، "رابطه بین معاملات با اشخاص وابسته و کیفیت اطلاعات حسابداری: بررسی نقش رفتار فرصت‌طلبانه مدیران"، پژوهش‌های تجربی حسابداری، 9(4)، صص 187-212.
• دارابی، رویا و محمود داودخانی، (1394)، "تأثیر معاملات با اشخاص وابسته بر ارزش شرکت"، پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 7(28)، صص 131-152.
• زینالی، مهدی، (1392)، "رابطه بین تغییر حسابرس مستقل و تغییر اظهارنظر حسابرسی"، دانش حسابداری، 4(14)، صص 108-91.
• سرلک، نرگس و مینا اکبری، (1392)، "رابطه بین معاملات با اشخاص وابسته و مدیریت سود"، بررسی‌های حسابداری و حسابرسی، 4(20)، صص 92-77.
• عباس‌زاده، محمدرضا، مصطفی قناد و افشین به‌سودی، (1396)، "رقابت در بازار محصول، معاملات با اشخاص وابسته و بهای خدمات حسابرسی"، بررسی‌های حسابداری و حسابرسی، 24(1)، صص 81-60.
• نجفیان، خدیجه و مهدی صفری گرایلی، (1396)، "معاملات با اشخاص وابسته و قابلیت مقایسه صورت‌های مالی: آزمون تجربی نظریه تضاد منافع"، حسابداری مدیریت، 10(35)، صص 90-77.
• واعظ، علی، محمد بنافی و سجاد ویسی، (1395)، "بررسی تأثیر تخصص حسابرس بر رابطه بین معاملات با اشخاص وابسته و حق‌الزحمه حسابرسی"، بررسی‌های حسابداری، 3(12)، صص 130-111.

وکیلی‌فرد، حمیدرضا و سامان محمدی، (1394)، "تغییر حسابرس و نوع گزارش حسابرسی"، پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 7(25)، صص 33-48.