تبیین نظریه‌های انتقادی شهری در واکاوی اثرات انباشت سرمایه بر ساختار فضایی شهرها (مطالعه موردی: کلانشهر تهران)

جغرافیا و مطالعات محیطی

دوره 12، شماره 47، آبان 1402، صفحه 72-91   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

پویان مذهب¹؛ سعید پیری^{* 2}؛ حمید رضا صباغی¹؛ علیرضا استعلاجی³

¹گروه شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²گروه معماری، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

³گروه جغرافیای انسانی، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری ، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

از دهه 70 میلادی با چرخش سرمایه داری صنعتی - تولیدی به سرمایه داری مالی تحت فرآیند جهانی‌سازی و همگام با رویکردهای نئولیبرالیستی، شهرهای جهانی شاهد سرازیر شدن سرمایه جهت انباشت و بازتولید آن در فضاهای خود می‌باشند. این حرکت سرمایه از بخش تولید به فضا سبب شده است تا ساختار فضایی شهرها دچار تغییرات گسترده‌ای در ابعاد فضایی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی خود بشوند. پیامدهای خصوصی سازی و تجاری سازی فضاهای عمومی شهرها در جهت بازتولید هرچه بیشتر سرمایه و رقابت‌های فضایی و قطبی شدن فضا را می‌توان حاصل اعمال چنین نگرشی‌هایی به حساب آورد. در مقابل این تفکر غالب، نظریه‌های انتقادی شهری بر اساس نقد بنیادین این رویکردها و تبیین علل ریشه‌ای مشکلات و پیامدهای حاصل از این سیاست‌ها بر فضاهای شهری شکل گرفته است. این پژوهش با نگرشی بنیادین و اتخاذ روشی توصیفی، تحلیلی و با استفاده از مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای از طریق تحلیل‌های کیفی از منظر نظریه‌های انتقادی شهری و نیز با به کارگیری تحلیل‌های مکانی (GIS) نسبت به داده‌های به دست آمده از ناحیه مورد مطالعه کوشش کرده است تا از این طریق به تبیین نظریه‌های انتقادی شهری نسبت به شکل‌گیری ساختار فضایی شهرهای تحت انباشت سرمایه و اثرات آن بر کلانشهر تهران بپردازد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که کلانشهر تهران هم از لحاظ برنامه‌های توسعه شهری و هم در سیاست‌ورزی‌های مدیریت شهری تا اندازه قابل تاملی تحت اثرات این رویکردهای سرمایه محور و مسلط بر ساختار فضایی شهرها قرار گرفته است که به دنبال آن با مسائل فضایی غامضی همچون قطبی شدن ساختارهای کالبدی و اجتماعی فضاهای مناطق 22 گانه شهر، کالایی شدن مسکن، بورس بازی زمین و مستغلات در بازار آزاد، تغییر کاربری و تراکم فروشی گسترده، ناعدالتی فضایی و در آخر مدیریت شهری سود محور همراه بوده است.

کلیدواژه‌ها

نظریه انتقادی شهری؛ نئولیبرالیسم؛ اقتصاد سیاسی فضا؛ تولید فضا؛ ساختار فضایی شهر؛ کلانشهر تهران

مراجع

1. افروغ، عماد (1394). فضا و جامعه: فضای شهری و نابرابری اجتماعی" ارائه الگویی برای برای جدایی گزینی فضایی و پیامدهای آن". تهران، نشر علم
2. برنر، نیل؛ مارکوزه، پیتر؛ مایر، مارگیت (1398). شهرها برای مردم نه برای سوداگری. ترجمه محمود عبدالله‌زاده. تهران: نشر دفتر پژوهش‌های فرهنگی
3. بیدو، زاکاریاس؛ هیرنو، دانیل؛ بیدو، کاترین (1398). بازگشت به شهر: از فرایندهای اعیان سازی شهری تا سیاست‌های باززنده سازی مراکز. ترجمه نغمه رضائی. تهران: نشر دفتر پژوهش‌های فرهنگی تهران
4. پاکزاد، جهانشاه؛ تاجبخش، مونا (1395). درآمدی بر فهم اعیان سازی و پیامدهای ناخوشایند آن. نشریه صفه. 26 (25)، 98-79.
5. پیران، پرویز (1370). دیدگاه‌های نظری در جامعه‌شناسی شهر و شهرنشینی. مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی. 11 (۵۱ و ۵۲)، 81-75.
6. ترکمه، آیدین؛ شیرخدایی، آناهید (1394). حق به شهر از اندیشه تا عمل. فصلنامه هفت شهر، 4 (49-50)، 74-67.
7. رفیعیان، مجتبی؛ برهانی، کاظم؛ مشکینی، ابوالفضل (1396). تغییرات کاربری زمین شهری و اقتصاد سیاسی فضا. مجله جامعه شناسی ایران. 18 (3)، 109-86.
8. رفیعیان، مجتبی؛ نوذری، کمال؛ قاسمی، ایرج (1398). تحلیل گفتمان عدالت فضایی در سند سیاستگذاری مدیریت شهری. فصلنامه جغرافیای اجتماعی شهری. 6 (1)، 89-71.
9. شارع پور، محمود؛ رهبری، لادن (1393). جنسیت و حق به شهر: آزمون نظریه لوفور در تهران. مجله جامعه‌شناسی ایران. 15 (1)، 141-116.
10. شکویی، حسن (1383). فلسفه جغرافیا. چاپ دوازدهم. تهران: نشر گیتا شناسی.
11. قاضی‌پور، سیامک؛ میرغلامی، مرتضی؛ طغرایی، ابوالفضل (1396). تدوین مدلی نظری از فرایند نئولیبرالیزه شدن شهر معاصر جهان. فصلنامه علمی - پژوهشی نقش جهان. 7 (3)، 47-35.
12. کلانتری، عبدالحسین؛ صدیقی کسمایی، مینو (1396). از مطالبه حق به شهر تا شکل گیری انقلاب شهری. مجله جامعه شناسی شهر. 7 (23)، 78-53.
13. محمدزاده، مجید (1397). برنامه‌ریزی نئولیبرال در عمل. ترجمه محمود نقوی. سومین کنگره جهانی مدارس برنامه‌ریزی. پرت استرالیا
14. هاروی، دیوید (1387). شهری شدن سرمایه. ترجمه عارف اقوامی مقدم. تهران: نشر اختران
15. هاروی، دیوید (1391). تاریخ مختصر نئولیبرالیسم. ترجمه محمود عبدالله زاده. تهران: نشر شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری
16. هاروی، دیوید (1398). از حق به شهر تا شهرهای شورشی. ترجمه خسرو کلانتری و پرویز صداقت. تهران: نشر آگاه
17. آمارنامه شهرداری تهران سامانه ثبت معاملات املاک و مستغلات کشور
18. مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری تهران https://rpc.tehran.ir
19. سامانه ثبت معاملات املاک و مستغلات کشور ir
20. مرکز آمار ایران. org.ir
21. Ache, P. et al. (2008). Cities Between Competitiveness and Cohesion. Vol. 93. London: Springer, Geo Journal Library.
22. Beumer, C. (2017). Sustopia or cosmopolis? A critical reflection on the sustainable city. Sustainability, MDPI. 9(5), 1-14.
23. Brenner, N. (2013). Introducing the Urban Theory Lab. USA: Cambridge.
24. Brenner, N. (2009). What is critical urban theory?. Journal City.. 13 (2-3), 198-207.
25. Brenner, N. & Madden, D. (2011). Assemblage urbanism and the challenges of critical urban theory. Journal City. 15 (2), 225-240.
26. Brenner, N.; Marcuse, P. & Mayer, M. (2011). Cites for People, Not for Profit, Critical Urban Theory and the Right to the City. USA: Routledge.
27. Elden, S. (2007). There is a politics of space because space is political: Henri Lefebvre and the production of space. Radical Philosophy. 10 (2), 101-116.
28. Foroughmand, H. (2011). Schools and skills of critical thinking for urban design. Journal of Urban Design. 23 (5), 763 -779.
29. Feinstein, S. (2005). Planning theory and the city. Journal of Planning Education and Research. 25 (2), 121-130.
30. Gander, M. & Hillier, J. (2009). Planning in Ten Words or Less: A Lacanian Entanglement with Spatial Planning. USA: Routledge.
31. Garden, M. & Martin, J. (2011). Renewing urban politics. Journal Urban Studies. 48 (12). 2443-2472.
32. Governs, R. & Go, F. (2009). Place Branding: Global, Virtual and Physical Identities, Constructed, Imagined, and Experienced. London: Palgrave Macmillan Press.
33. Hall, T. & Hubbard, P. (1996). The entrepreneurial city: new urban politics, new urban geographies?. Progress in Human Geography. 20 (2), 153-174.
34. Harvey, D. (1989). Urban Experience. America: Johns Hopkins University.
35. Harvey, D. (1985). The Urbanization of Capital.K.: Basil Black Well.
36. Husked, C. (2017). Spaces of Capital – Space of Resistance, Mexico, and the Global Political Economy. Ph.D. thesis. University of Georgia Press.
37. Katharine, N. (2009). Critical Development Studies and the Praxis of Planning. Journal City. 13 (2-3), 219-229. DOI: 10.1080/13604810902983233.
38. Lefebvre, H. (1971). Everyday Life in the Modern World. New York: Harper & Row publisher.
39. Lefebvre, H. (1991). The Production of Space. U.K.: Basil Blackwell, Oxford.
40. Marcuse, P. (2012). Whose is Right to What City, in Cities for People, Not for Profit. USA: Routledge Press.
41. Merrifield, A. (2006). Henri Lefebvre A Critical Introduction. USA: Routledge.
42. Purcell, M. (2014). Possible Worlds: Henri Lefebvre and THE Right to the City. Journal of Urban Affairs. 36 (1), 141-154. DOI:1111/juaf.12034.
43. Smith, N. (2002). New Globalism, New Urbanism: Gentrification as Global Urban Strategy. Journal 34 (3), 427-450. DOI:10.1111/1467-8330.00249.
44. Schmidt, C. (2008). Henri Lefebvre’s Theory of the Production of Space: Towards a three-dimensional dialectic, trans. Bandulasena Goonewardena, In Space, Difference, Everyday Life. London and New York: Reading Henri Lefebvre, Routledge.
45. Scott, A. & Stopper, M. (2016). The nature of cities: The scope and limits of urban theory. International Journal of Urban and Regional Research. 39 (1), 1-15. DOI:1111/1468-2427.12134.
46. Soja, E.W. (2010). Seeking Spatial Justice. Minneapolis: University of Minnesota Press.

 Watson, V. (2006). Deep difference: Diversity, planning, and ethics. Planning Theory. 5 (1), 31-50.