مفهوم‌پردازی اخلاص در شرح التعرف و رسالة قشیریه، از تصوف تا هنر

بنیان های حکمی-فلسفی هنر ایرانی

دوره 2، شماره 1 - شماره پیاپی 3، خرداد 1402، صفحه 1-15   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30486/pia.2023.1974853.1022

نویسندگان

سمانه‌السادات آقادادی^{* 1}؛ سیده‌مریم روضاتیان²

¹دانش‌آموختة دکتری زبان و ادبیات فارسی- ادبیات عرفانی دانشگاه اصفهان

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

چکیده

اخلاص در نزد سالکین اخراج خلق است از معامله حق‌تعالى، یعنى هیچ عملى را جز براى خدا انجام ندهد و جمیع اعمال و کردار و گفتار بنده مختصّ حق باشد. همچنین اخلاص نقش زیربنایی و بنیادینی در تکامل فردی و اجتماعی بشر بر عهده دارد و کمال، نقص، صحت و فساد تمامی مقامات و مراحل سیروسلوک تابع این فضیلت ارزشمند است. در این مقاله کوشش شده است به این پرسش پاسخ داده شود که شباهت‌ها و تفاوت‌های دو متن مهم حکمی‌عرفانی، یعنی شرح التعرف و رساله قشیریه از کارکردِ هنریِ مفهومِ اخلاص در شش بخش تبیین شده تحلیل تعاریف، بازتاب قرآن و حدیث در مبحث اخلاص، بررسی معنای مخلِص و مخلَص، مراتب اخلاص، آفات و نتایج اخلاص و ارتباط اخلاص با دیگر مقامات عرفانی چیست؟ همچنین از دستاوردهای این پژوهش، واکاوی میزان هنر تأثّر و هم‌گرایی رساله قشیریه از شرح التعرف است که در قالب اثرپذیری عینی یا نقل به مضمون و محتوایی درآوردن اقوال مختلف داشته است.

کلیدواژه‌ها

اخلاص؛ رساله قشیریه؛ شرح التعرف؛ تصوف؛ هنر

مراجع

قرآن کریم، (1390)، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، اصفهان: قلم آریا.

ابن ‌ابی‌الحدید، عبدالحمیدبن‌هبه الله، (1404ق)، شرح نهج‌البلاغه، ج11، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

اعرابی، غلامحسین، (1386)، «اخلاص و راه‌های درمان آفت آن از نگاه امام خمینی(ره)»، فصلنامه شیعه‌شناسی؛ مؤسسه شیعه‌شناسی، سال5، شماره18، صص: 110-95.

امیرپور دریایی، جلیل، (1385)، «اخلاص در نهج البلاغه و پاره‌ای از متون ادبی‌عرفانی فارسی»، فصلنامه ادبیات فارسی؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی، سال4، شماره6، صص: 25-1.

دهباشی، مهدی و سید‌علی‌اصغر میرباقری‌فرد، (1386)، تاریخ تصوف1، تهران: سمت.

سرّاج طوسی، ابونصر، (1382)، اللمع فی التصوف، تصحیح و تحشیه رینولد آلن نیکلسون، ترجمه مهدی محبتی، ج3، تهران: اساطیر.

سوربهاری هندی، عبدالرحیم‌بن‌احمد، کشف اللغات و الاصطلاحات، (نسخه خطی).

سهروردی، شهاب‌الدین ابوحفص عمر، (1374)، عوارف المعارف، ترجمه ابومنصوربن‌عبدالمؤمن اصفهانی، به اهتمام قاسم انصاری، تهران: علمی و فرهنگی.

طباطبایی، محمدحسین، (1370)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدباقر موسوی همدانی، ج17، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طبیبیان، سیدحمید، (1388)، ترجمه شرح ابن عقیل، ج1، تهران: امیرکبیر.

عبادی، کرم و محمدرضا پاشاپور، (1388)، «مفاهیم اخلاص و اوصاف مخلصین از منظر مثنوی مولوی»، فصلنامه عرفان اسلامی؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، سال6، شماره21، صص: 63-43.

غزالی، ابوحامد محمد، (1361)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی فرهنگی.

_____________، (1386)، احیاء علوم الدین، ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی. به کوشش حسین خدیوجم، ج4، تهران: علمی و فرهنگی.

قشیری، ابوالقاسم، (1374)، الرساله القشیریه، به کوشش عبدالحلیم محمود و محمود بن الشریف، قم: بیدار.

______________، (1388)، ترجمه رساله قشیریه، تصحیح و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.

کلابادی، ابوبکربن‌محمد، (1371)، کتاب التعرّف، ترجمه محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.

گوهرین، سید صادق، (1367)، شرح اصطلاحات تصوف، ج3، تهران: زوّار.

متقی، علی‌بن‌حسام‌الدین، (1419ق)، کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال، تحقیق محمود عمر دمیاطی، بیروت: دار الکتب العلمیه.

محاسبی، حارث‌بن‌اسد، (1420ق)، الرعایه لحقوق الله‏، تحقیق عبدالرحمن‌ عبدالحمید البر، مصر: دارالیقین.

مستملی بخاری، خواجه امام ابوابراهیم، (1365)، شرح التعرف لمذهب التصوف، مقدمه و تصحیح و تحشیه محمد روشن، تهران: اساطیر.

مکی، ابوطالب، قوت القلوب فى معامله المحبوب، (1417ق)، ج1، 2، بیروت: دار الکتب العلمیه.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، (1371)، کشف الاسرار و عده الابرار، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، ج1، تهران: امیرکبیر.