بررسی فرهنگ مردم سالاری دینی در قرآن کریم

فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی

مقاله 7، دوره 18، شماره 55، شهریور 1402، صفحه 155-178   

نوع مقاله: علمی_ پژوهشی

نویسندگان

سید عبدالمناف محسنی نیکو¹؛ محمدرضا قائدی^{* 2}؛ حمیدرضا حقیقت³

¹دانشجوی دکتری علوم سیاسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاداسلامی ،شیراز، ایران

²دانشیار گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل ، واحد شیراز، دانشگاه آزاداسلامی ،شیراز، ایران

³استادیار گروه علوم سیاسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاداسلامی ،شیراز، ایران

چکیده

مهم‌ترین ویژگی قرآن «جامعیت» آن است که مورد قبول اکثر اندیشمندان است. قرآن به عنوان کتابی کامل و جامع به موضوعاتی مختلف از جمله «مردم» و «سیاست» پرداخته و از آنجا که حکومت در اسلام از مهم‌ترین بنیان‌های جامعه به شمار می‌رود، بیان مسائل و موضوعات سیاسی در قرآن از اصول اساسی است. مردم‌سالاری یکی از انواع روش‌ها و شیوه‌های حکومت‌داری است؛ از دیدگاه اسلام تقابلی بین «خدا» و «انسان» وجود ندارد؛ خداوند منشأ قانون‌گذاری است و انسان «خلیفه» و «جانشین» خدا بر روى زمین است. به همین دلیل انسان موجودی شریف، دارای فضیلت و کرامت است که «منشأ» و «مبدأ» تحولات اجتماعى شناخته شده و از جایگاه و نقشی ارزنده در قرآن برخوردار است. قرآن کریم در آیات متعددی به حاکمان حکومت اسلامی مؤکداً یادآوری نموده که در مقابل مردم خاضع و مهربان بوده، آزادی آن‌ها را در چارچوب شرع رعایت، خواسته‌های آنان را تأمین و با آن‌ها مشورت نمایند. مفهوم دخالت «مردم» هسته مفهومی مشترکی است که مرز نظام مردم‌سالار را از غیر مردم‌سالار متمایز می‌کند. تکریم شخصیت و حفظ حرمت مردم، برخورداری از حمایت آنان، ایجاد عدالت و زمینه‌های رشد، پیشرفت و بالندگی در جامعه از مهم‌ترین شاخص‌های مشروعیت حاکمیت می‌باشند. هدف پژوهش حاضر بررسی  «فرهنگ مردم‌سالاری» از دیدگاه قرآن کریم است. در این تحقیق با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، داده‌ها گردآوری شده و با بهره‌گیری از روش توصیفی– تحلیلی، آیات قرآنی بررسی و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و به کمک یافته‌ها، پژوهش به این نتیجه می‌رسد که «فلسفه نقش و جایگاه مردم» در تصمیم‌گیری و مشارکت سیاسی، تدبیر و سیاست دین و دنیای انسان در قرآن از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

مردم؛ مردم‌سالاری؛ اندیشه سیاسی؛ قرآن؛ اسلام

مراجع

اراکی، محسن (1380). جایگاه مردم در نظام حکومتی اسلام از دیدگاه امام خمینی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
 باباپور گل‌افشانی، محمد مهدی (1390). انقلاب اسلامی ایران، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
بهشتی، سید محمد (1377). ولایت، رهبرى، روحانیت، تهران: بقعه.
پورفرد، مسعود ( 1385). قرآن؛ جمهوریت و مردم‌سالاری، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های قرآنی، دوره 12، شماره 45: 144-161.
جوادی آملی، عبدالله (1378). آوای توحید، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
جوادی آملی، عبدالله (1381). بنیان مرصوص، به کوشش محمدامین شاه‌جویی، قم: اسراء.
حقی، محمد (1397). انقلاب اسلامی؛ مبانی و ویژگی‌ها با تأکید بر اندیشه‌های امام خمینی و مقام معظم رهبری، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
خامنه‌ای، سید علی (1391). ولایت و حکومت؛ مباحثی در باب مفهوم ولایت، حکومت و حاکم اسلامی، تهرن: صهبا.
خامنه‌ای، سید علی (1392). طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، انتشارات صهبا.
خسروانی، زهرا؛ جعفری نژاد، مسعود؛ گلشنی، علیرضا ( 1398). بررسی سبک زندگی مطلوب کارگزاران سیاسی منطبق بر قرآن، سنت معصومین (ع) و عقل، در راستای الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، فصلنامه میان مطالعات فرهنگی، شماره 41: 31-57.
دانشیار، علیرضا (1397). تفسیر سیاسی مفاهیم قرآنی از دیدگاه امام خمینی، قم: مرکز ترجمه و نشر المصطفی.
رستمی، علی‌اکبر؛ واعظ زاده خراسانی، محمد؛ امامی، محمد (1394). نقدی بر نظریه بیگانگی قرآن با سیاست (با الهام از اندیشه سیاسی امام خمینی ره)، آموزه‌های قرآنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 21.
رهبر، علی (1380). مردم‌سالاری دینی از منظر قرآن کریم، فصلنامه کوثر، شماره 1.
سیوطی، جلال‌الدین (1370). البهجه المرضیه، ج 1، چاپ ششم، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
شریف مرتضی (1401). رسائل الشریف المرتضی، تقدیم و اشراف: السید احمد الحسینی، قم: دار القرآن الکریم.
شفیعی ‏فر، محمد (1387). درآمدی بر مبانی فکری انقلاب اسلامی، قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها.
شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن ( 1400ق.). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، چاپ دوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413ق.). المقنعه، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، چاپ اول، قم.
صدر، محمد (1394). مردم‌سالاری دینی در اندیشه متفکران اسلامی، اولین کنگره ملی تفکر و پژوهش دینی، اردبیل.
عمید زنجانی، عباسعلی (1372). گزیده انقلاب اسلامی، تهران: نشر کتاب سیاسی.
فدایی، عباس (1398). عقل و نقل و دلالت‌های معرفتی اندیشه شهید بهشتی، بازیابی شده از: سایت شهید بهشتی.
فرهادی، پریسا (1397). بررسی اصول مردم‌سالاری دینی در قرآن، چهارمین کنگره فرهنگ و اندیشه دینی، قم.
فکری، ابوذر (1395). افق تمدنی آینده انقلاب اسلامی، اصفهان: آرما.
فیرحی، داود (1387)، نظام سیاسی و دولت در اسلام، تهران: سمت.
قادری، حاتم (1378). اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، تهران: سمت.
قاضی‌زاده، کاظم (1386). قران و مردم‌سالاری دینی در عصر غیبت، مجله علوم انسانی، شماره 4.
قرآن کریم.
کاظمی، منصور (1394). اسلام و دموکراسی مشورتی، تهران: نی.
لک‏زایی، رضا (1394)، مؤلفه ‏های بنیادین اندیشه سیاسی امام خمینی، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
لک‏زایی، نجف (1386). مستندات قرآنی فلسفه سیاسی امام خمینی، قم: بوستان کتاب.
مجید، استوار (1399). نقش سرمایه فرهنگی امام خمینی (ره) در انقلاب اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات میان فرهنگی، شماره 45.
محقق حلی، نجم‌الدین ابوالقاسم جعفر (1409). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج 1، الطبعه الثانیه، تهران.
محمدی، منوچهر (1380). انقلاب اسلامی، زمینه‏ها و پیامدها، قم: دفتر نشر و پخش معارف.
مدنی، جلال‌الدین (1389). تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج 1، قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
مرشدی زاده، علی (1392). ابوالاعلی مودودی، تئوریسین دولت اسلامی، مهرنامه، شماره 10.
مصباح یزدی، محمدتقی (1390). انقلاب اسلامی و ریشه‏های آن، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مطهری، مرتضی (1370). مجموعه آثار، ج 2، تهران: صدرا.
معرفت، محمدهادی (1380). سیاست و حکومت در قرآن، فصلنامه کوثر، شماره 15.
موسوی خمینی، سید روح‌الله (1360). ولایت فقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
موسوی خمینی، سید روح‌الله (1378). صحیفه امام. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
نظرزاده، عبدالله (1380). آموزه‌های سیاسی قرآن، شماره 15.
نوریان، مهدی، آدینه، روح‌الله (1396). دسترسی و مشارکت فرهنگی، حق شهروندی در برخورداری‌های فرهنگی، فصلنامه مطالعات میان فرهنگی، شماره 31.