مصالحه قصاص نفس با قطع عضو

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 19، شماره 72، شهریور 1402، صفحه 53-73   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2023.705641

نویسندگان

جواد حبیبی تبار^{* 1}؛ سید محمد سجادی²

¹دانشیار، گروه فقه و حقوق قضایی، جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران.

²دلنش آموخته سطح چهارم حوزه، جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران.

چکیده

بر اساس نظرات فقها و بر مبنای اصول شیعه، اصل اول در قتل عمد، قصاص است؛ اما شریعت مقدس این حق را به اولیای دم مقتول داده است که بتوانند از حق خود به صورت کامل گذشت نمایند یا گذشت و عفو خود را منوط به مالی کنند. اما گاه شرایطی پیش می‌آید که اجرای قصاص نفس به دلایلی ممکن نیست و نیز اولیای دم از مصالحه بر امور مالی و یا عفو سرباز می‌زنند. در این صورت آیا ولی دم می‌تواند به جای قصاص نفس، مصالحه بر قطع عضوی از اعضای جانی را درخواست نماید؟ این مصالحه از جهتی باعث تشفی خاطر و التیام درد فقدان مقتول برای اولیای دم خواهد شد و از طرفی باعث حفظ نفس انسان می‌گردد. این مساله مستحدثه، با موافقان و مخالفانی روبرو شده است و بر این اساس دو نظر مطرح گردیده که پس از تبیین و نقد آنها، نظر نهایی در جواز مصالحه قصاص نفس به قطع عضو به روش تحلیل محتوا بر اساس ادله‌ای از جمله مشروعیت مصالحه،‌ رجحان عفو بر قصاص، ادله وجوب حفظ نفس، و ... به اثبات رسیده است تا راهکاری باشد برای برون رفت از مشکلات ناشی از قول به عدم جواز.

کلیدواژه‌ها

قصاص؛ مصالحه؛ ‌ تبدیل قصاص؛ ‌ حفظ جان؛ عفو

مراجع

ابن جنید اسکافی، محمد(1416ق). مجموعه فتاوى ابن جنید (چاپ اول). تحقیق: علی پناه اشتهاردی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

ابن‌ادریس حلی، محمد(1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى(چاپ دوم). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

ابن‌براج، عبدالعزیز(1406ق). المهذب. تحقیق: زیر نظر جعفر سبحانی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

ابن‌زهره، حمزه(1417ق). غنیه النزوع إلى علمی الأصول و الفروع (چاپ اول). تحقیق: ابراهیم بهادری، قم: مؤسسه الإمام الصادق(ع).

آخوند خراسانی، محمدکاظم(1417ق). کفایه الأصول (چاپ دوم). قم: مؤسسه آل‌البیت لإحیاء التراث.

اعرج حسینی، سید عمید الدین(1416ق). کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد.‌ قم: مؤسسه نشر اسلامی.

برقی، احمد (1371ق). المحاسن (چاپ دوم). تحقیق: جلال الدین محدث، قم: دار الکتب الاسلامیه.

بهجت، محمد تقی(1428ق). استفتاءات (چاپ اول). قم: دفتر آیت‌الله بهجت.

جزیری، عبدالرحمن؛ غروی، محمد؛ مازح، یاسر (1419ق). الفقه على المذاهب الأربعه و مذهب أهل البیت علیهم السلام (چاپ اول). بیروت: دار الثقلین،

حر عاملی، محمد(1414ق). وسائل الشیعه (چاپ دوم). قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث الإسلامی.

حسینی زبیدی، سید محمدمرتضی(1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دارالفکر.

حسینی عاملی، سیدمحمد جواد (1419ق). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

حسینی عاملی، سیدمحمد جواد (بی‌تا). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه. تحقیق: محمدباقر خالصی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

حکیم، سید محمد سعید (بی تا). مسائل معاصره فی فقه القضاء. قم: موسسه الحکمه للثقافه،

حلبی، تقی (بی‌تا). الکافی فی الفقه. تحقیق: رضا استادی، اصفهان: مکتبه الإمام أمیرالمؤمنین(ع).

حلی، جعفر (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام (چاپ دوم). قم: اسماعیلیان.

حلی، جعفر (1418ق). المختصر النافع فی فقه الإمامیه (چاپ ششم). قم: مؤسسه المطبوعات الدینیه‌.

حلی، یحیی(1405ق). الجامع للشرائع (چاپ اول). قم: مؤسسه سیدالشهدا.

خمینی، سید روح‌الله (1379ش). تحریر الوسیله (چاپ اول). قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

راوندی، قطب‌الدین سعید (1405ق). فقه القرآن (چاپ دوم). قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

روحانی، محمد صادق (بی‌تا). پاسخ‌های حضرت آیت الله العظمی روحانی(مدظله‌العالی) به استفتائات قوه قضائیه و موسسه حقوقی وکلای بین الملل (چاپ اول). قم: موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت.

سبحانى، جعفر(بی‌تا). سلسله المسائل الفقهیه (چاپ اول). قم: بی‌نا.

شهید ثانی، زین‌الدین(1410ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (چاپ اول). شرح: سیدمحمود کلانتر، قم: مکتبه الداوری.

شهید ثانی، زین‌الدین(1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام (چاپ اول). قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.

شیخ طوسی، محمد(1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیه (چاپ سوم). تهران: المکتبه المرتضویه.

شیخ طوسی، محمد(1390ق). الاستبصار فیما اختلف من الأخبار (چاپ اول). تهران: دار الکتب الإسلامیه.

شیخ طوسی، محمد(1407ق). الخلاف (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

شیخ طوسی، محمد(1407ق). تهذیب الأحکام (چاپ چهارم). تهران: دار الکتب الإسلامیه.

شیخ مفید، محمد(1413ق). المقنعه (چاپ اول)، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.

شیرازی، ناصر مکارم (1427ق). استفتاءات جدید (چاپ دوم). قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع).

صافی گلپایگانی، لطف الله،‌ شرایط و کیفیت قصاص عضو. وبگاه دفتر آیه الله صافی به نشانی http://saafi.com/book/5901

صانعی، یوسف (1388ش).‌ استفتاآت قضایی مطابق با فتاوای آیه الله یوسف صانعی. قم: سلیمان زاده.‌

طبرسی، فضل(1410ق). المؤتلف من المختلف بین أئمه السلف. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیه.

علامه حلی، حسن(1410ق). إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

علامه حلی، حسن(1413ق). قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

علامه حلی، حسن(1413ق). مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

علامه حلی، حسن(1414ق). تذکره الفقهاء (چاپ اول). قم: مؤسسه آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث.

علامه حلی، حسن(1420ق). تحریر الأحکام الشرعیه على مذهب الإمامیه. قم: مؤسسه الإمام الصادق(ع).

علامه حلی، حسن(1421ق). تلخیص المرام فی معرفه الأحکام (چاپ اول). قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

علم الهدی، سیدمرتضی(1417ق). المسائل الناصریات. قم: دار الهدی.

علم‌الهدی، سیدمرتضی (1415ق). الانتصار فی انفرادات الإمامیه. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.

فاضل آبی، حسن (1417ق). کشف الرموز فی شرح مختصر النافع (چاپ سوم)، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

فاضل لنکرانی، محمد(1421ق). تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله – القصاص (چاپ اول). قم: مرکز فقهی ائمه اطهار(ع).

فاضل هندی، محمد(1416ق). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

قطّان حلّی، محمد(1424ق). معالم الدین فی فقه آل یاسین (چاپ اول). قم: مؤسسه امام صادق(ع).

گل محمدی، هوشنگ؛ آیتی، سید محمد رضا؛ رحمان ستایش، محمد کاظم(1401). بررسی فقهی و حقوقی کارآمدی قاعده دفع افسد به فاسد. فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال 18،‌ شماره 67، بهار.

محقق حلی، جعفر (1407ق). المعتبر فی شرح المختصر (چاپ اول). قم: مؤسسه سید الشهداء.

محقق حلی، جعفر (1412ق). نکت النهایه (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

محقق داماد، سید مصطفى (1406ق). قواعد فقه (چاپ دوازدهم). تهران: مرکز نشر علوم اسلامى.

مدنى کاشانى، رضا (1410ق). کتاب القصاص للفقهاء و الخواص (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى.

مرعشی نجفی، سید شهاب‌الدین‌ (1415ق). القصاص على ضوء القرآن و السنه (چاپ اول). به کوشش: سید عادل علوی، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

مغنیه، محمدجواد (1421ق). فقه الامام جعفر الصادق(ع)  (چاپ دوم). قم: مؤسسه انصاریان.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد (1403ق). مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.

مکارم شیرازی، ناصر، قطع عضو از قاتل به جای قصاص. وبگاه دفتر آیه الله مکارم شیرازی به نشانی https://makarem.ir

موسوی خوئى، سید ابوالقاسم (1410ق). منهاج الصالحین (چاپ بیست و هشتم). قم: مدینه العلم،

نجفی صاحب جواهر، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام  (چاپ هفتم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

نرم افزار استفتآت قضایی. نگارش دوم.