تحلیل فقهی و حقوقی صلح در مقام ابراء

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 19، شماره 72، شهریور 1402، صفحه 102-133   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2023.705648

نویسندگان

سعید دلاور¹؛ سید مهدی میرداداشی کاری^{* 2}؛ ابراهیم دلشاد معارف³

¹دانشجوی دکتری حقوق خصوصی،گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم، قم

²استادیار ، گروه حقوق خصوصی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم ، ایران.

³دانشیار ، گروه حقوق خصوصی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم ، ایران.

چکیده

انعقاد صلح در مقام معاملات(صلح ابتدائی) در قانون مدنی، بدون اینکه تعریفی از آن ارائه و یا منظور مقنن از معاملات و حدود یا مصادیق آن تبیین گردد، تجویز شده است؛ از طرفی وجود اختلاف نظر فقهاء درخصوص امکان جریان صلح بدون سابقه نزاع محقق یا محتمل یا بدون سبق حق، وقوع عقد صلح در مقام ابراء را با توجه به ماهیت ایقاعی ابراء(اسقاط مافی‌الذمه) با تردید مواجه نموده است.
بر پایه نظریه استقلال عقد صلح و تعریف فقهاء از صلح معاملی و با توجه به سابقه مقنن در استفاده از لفظ «معاملات» و مراجعه به منابع فقهی و براساس تصریح فقهاء، نتیجه و مُنشاء عقد صلح در مقام ابراء، که با ‌ایجاب انشایی مصالح طلبکار و قبول رضایی متصالح مدیون، منعقد ‌می‌شود، چیزی جزء اسقاط حق دینی موضوع صلح نیست که بدون انتقال به دار‌ایی مدیون، محقق ‌می‌شود و نمی‌تواند تملیک دین باشد. بنابراین صلح در مقام ابراء با خود ابراء، علی‌رغم تشابه در مرحله آثار(اسقاط ذمه) به لحاظ تفاوت ماهیتی در مرحله ‌ایجاد(عقد بودن صلح و ‌ایقاع بودن ابراء) در مرحله احکام، واجد تفاوت هستند، از جمله ‌اینکه امکان انعقاد صلح در مقام ابراء به نحو فضولی و امکان شرط خیار در صلح ابرائی برخلاف ابراء وجود دارد، همچنین با توجه به تفاوت نتیجه و کارکرد صلح در مقام ابراء با هبه دین(اسقاط دین و تملیک دین) علیرغم تشابه در مرحله ‌ایجاد(عقد بودن هر دو)، سریان ‌این تفاوت در فرض تعدد اشتغال ذمه، بدین شکل ظهور ‌می‌یابد که برخلاف هبه دین، در صورت صلح طلبکار با مدیون، امکان مراجعه به دیگر مسئولین وجود ندارد. 

کلیدواژه‌ها

صلح ابتد‌ایی؛ معامله جانشین شده؛ ابراء؛ اسقاط مافی‌الذمه؛ هبه

مراجع

- اصفهانی، سیدابوالحسن(1393ه‍ ق). وسیله النجاه. قم: چاپ اول، جلد دوم، چاپخانه مهر

- اصفهانی، محمدحسین کمپانی (1418ه‍ ق). حاشیه کتاب المکاسب. قم: چاپ اول، جلد دوم. نشر انوار الهدی

- الزحیلی، وهبه (1407ه‍ ق). الفقه الاسلامی و ادلته. دمشق: چاپ دوازدهم، جلد ششم. دارالفکر.

- الشریف، محمدمهدی؛ منصوری، محمد ؛ طباطبایی، سیدمحمدصادق(1397). واکاوی حقیقت عقد صلح و معیارهای توصیف عقود معین به صلح. مطالعات حقوقی، دوره دهم، شماره چهارم،ص159- 188. 

- اما‌می، سیدحسن(1382). حقوق مدنی. تهران: چاپ شانزدهم، جلد دوم. انتشارات اسلا‌میه

- اما‌می، سیدحسن(1388). حقوق مدنی. تهران: چاپ بیست و نهم، جلد اول. انتشارات اسلا‌میه

- اما‌می، مسعود(1388) . صلح ابتد‌ایی. فصلنامه فقه اهل بیت(ع)فارسی. شماره 34، ص78- 139.

- امیرخانی، شکیبا ؛باقری، احمد؛ امام، سید محمدرضا (1394). ایقاع فضولی. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال 7، شماره13، ص7-34.

- باریکلو، علی‌رضا (1394).حقوق قراردادها: عقود معین(1). تهران: چاپ اول. نشر ‌میزان

- باقری، احمد (1382). بررسی تحلیلی مبانی فقهی قانون مدنی:سقوط تعهدات. تهران: چاپ اول. نشر آن

- بنی هاشمی خمینی، سیدمحمدحسن (1424). توضیح المسائل. قم: دفتر انتشارات اسلا‌می وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم

- بهمن پوری، عبداله؛ حائری، محمدحسن؛ فخلعی، محمدتقی(1397). خیار شرط در صلح. مجله فقه و اصول دانشگاه فردوسی مشهد. شماره2، شماره پیاپی113،ص9- 22.

- پارساپور، محمدباقر (1389). ابراء در حقوق ‌ایران و انگلیس. فصلنامه فقه و مبانی حقوق، شماره 3 و 4،ص1- 9.

- تبریزی،‌ میرزا فتاح شهیدی، (1375ه‍ ق)، هد‌ایه الطالب الی اسرار المکاسب. تبریز: چاپ اول، جلد دوم. چاپخانه اطلاعات

- تبریزی، میرزا فتاح شهیدی (1375ه‍ ق). هد‌ایه الطالب الی اسرار المکاسب. تبریز: چاپ اول، جلد سوم. چاپخانه اطلاعات

- جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1387)الف. تأثیر اراده در حقوق مدنی. چاپ دوم. کتابخانه گنچ دانش تهران

- جعفری‌لنگرودی،محمدجعفر (1387)ب. مجموعه محشی قانون مدنی. تهران: چاپ سوم.کتابخانه گنج دانش

- جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1388). حقوق مدنی: رهن و صلح. تهران: چاپ چهارم.کتابخانه گنج دانش

- جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1389). حقوق تعهدات. تهران: چاپ چهارم. کتابخانه گنج دانش

- جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1390). فلسفه حقوقی مدنی: عناصر عمو‌می عقود. تهران: چاپ دوم، جلد اول. کتابخانه گنج دانش

- جمعی از مؤلفان(بی‌تا). ابراء (1). مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، شماره 45.

- حائری، سیدمحمد مجاهد طباطبایی )بی‌تا(. کتاب المناهل. قم: چاپ اول. مؤسسه آل البیت علیهم السلام

- حلی،علامه، حسن‌بن‌ یوسف‌بن مطهر اسدی (1413ه‍ ق). مختلف الشیعه فی احکام الشریعه. قم: چاپ دوم، جلد ششم. دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم

- حلی، محقق، نجم الدین، جعفربن حسن(1408 ه‍ ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: چاپ دوم، جلد دوم. مؤسسه اسماعیلیان

- حیاتی، علی عباس (1398). حقوق مدنی6 .  تهران: چاپ اول. نشر ‌میزان

- خمینی، امام (1390). تحریر‌الوسیله. مترجم سیدمحمدباقر موسوی همدانی. قم: چاپ سوم، جلد سوم. مؤسسه انتشارات دارالعلم

- خمینی، سیدروح اله موسوی )بی‌تا(. تحریرالوسیله. قم: چاپ اول، جلد اول. مؤسسه مطبوعات دارالعلم

- خمینی، سید روح اله موسوی (1421ه‍ ق). کتاب البیع. تهران: چاپ اول، جلد اول. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی

- خمینی، سید روح اله موسوی (1421ه‍ ق). کتاب البیع. تهران: چاپ اول، جلد دوم. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی

- خمینی، سید روح اله موسوی (1421ه‍ ق). کتاب البیع. تهران: چاپ اول، جلد چهارم. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی

- خوئی،سیدابوالقاسم موسوی(1410ه‍ ق).منهاج الصالحین. قم: چاپ بیست و هشتم،جلد دوم. نشر مدینه العلم

- خوئی، سیدابوالقاسم موسوی) بی‌تا(. المکاسب:مصباح الفقاهه. جلد دوم. مقرر: محمدعلی توحیدی

- خوئی، سیدابوالقاسم موسوی )بی‌تا(. المکاسب:مصباح الفقاهه. جلد چهارم. مقرر، محمدعلی توحیدی

- دزفولی، مرتضی‌بن محمد ا‌مین انصاری (1415ه‍ ق). کتاب المکاسب، المحرمه و البیع و الخیارات. قم: چاپ اول، جلد سوم. کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری

- دزفولی، مرتضی بن محمد ا‌مین انصاری (1415ه‍ ق). کتاب المکاسب،المحرمه و البیع و الخیارات. قم: چاپ اول، جلد پنجم. کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری

- سبزواری، محقق، محمدباقربن محمد مؤمن(1423ه‍ ق). کفایه الاحکام. قم: چاپ اول، جلد اول. دفتر انتشارات اسلا‌می وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم

- شعاریان، ابراهیم ؛ترابی، ابراهیم (1395). حقوق تعهدات، مطالعه تطبیقی طرح اصلاح حقوق تعهدات فرانسه با حقوق ‌ایران و اسناد بین المللی. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های حقوقی شهر دانش

- شهیدی، مهدی (1377). سقوط تعهدات. تهران:  چاپ چهارم. نشر حقوقدان

شهیدی، مهدی (1384). حقوق مدنی 6: عقود معین 1. تهران: چاپ سوم. انتشارات مجد

- طوسی، ابوجعفر،محمدبن حسن(1387ه‍ ق). المسبوط فی فقه الاما‌میه. تهران: چاپ سوم، جلد دوم. المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه

- طوسی، ابوجعفر، محمدبن حسن(1387ه‍ ق). المسبوط فی فقه الاما‌میه. تهران:چاپ سوم،جلد سوم. المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه

- عاملی، شهید اول، محمدبن مکی (1417ه‍ ق). الدروس الشرعیه فی فقه الاما‌میه. قم: چاپ دوم، جلد سوم. دفتر انتشارات اسلا‌می وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم

- عاملی، شهید ثانی،زین الدین بن علی (1413ه‍ ق). مسالک الافهام‌ الی‌تنقیح شرائع الاسلام. قم: چاپ اول، جلد چهارم. مؤسسه المعارف الاسلا‌میه،

- عدل، سیدمصطفی(منصورالسلطنه) (1394). حقوق مدنی. تهران: چاپ دوم. انتشارات خرسندی

-کاتوزیان، ناصر (1383). اعمال حقوقی. تهران: چاپ نهم. شرکت سها‌می انتشار

- کاتوزیان، ناصر (1384). عقود معین. تهران: چاپ پنجم، جلد سوم. کتابخانه گنج دانش

-کاتوزیان، ناصر (1384). قانون مدنی در نظم حقوق کنونی. تهران: چاپ دوازدهم. نشر ‌میزان

کاتوزیان، ناصر (1388). عقود معین: مشارکت‌ها- صلح. تهران: چاپ هشتم، جلد دوم. کتابخانه گنج دانش

-کاتوزیان، ناصر (1393). حقوق مدنی: ‌ایقاع. تهران: چاپ ششم. نشر ‌میزان

-کلانتر، سیدمحمد(1410ه‍ ق).کتاب المکاسب المحشی. قم: چاپ سوم،جلد اول. مؤسسه مطبوعاتی دارالکتاب

- گیلانی، نجفی، ‌میرزا حبیب اله رشتی )بی‌تا(. کتاب الغصب

- محقق داماد، سیدمصطفی(1388). نظریه عمو‌می شروط و التزامات در حقوق اسلا‌می. تهران: چاپ اول. مرکز نشر علوم اسلا‌می

- محقق داماد، سیدمصطفی (1396). قواعد فقه بخش مدنی 2. تهران: چاپ شانزدهم. انتشارات سمت

- محقق داماد، سیدمصطفی؛ قنواتی، جلیل؛ وحدتی شبیری، سیدحسن؛ عبدی پور، ابراهیم (1394). حقوق قراردادها در فقه اما‌میه. تهران: چاپ هفتم، جلد اول. انتشارات سمت

- مدنی، سیدجلال الدین (1393). حقوق مدنی: عقود معین. تهران: چاپ هفدهم، جلد پنجم. انتشارات پایدار

- نائینی، ‌میرزامحمدحسین غروی(1373ه‍ ق). منیه الطالب فی حاشیه المکاسب. تهران: چاپ اول، جلد اول. المکتبه المحمدیه

- نائینی، ‌میرزامحمدحسین غروی (1373ه‍ ق). منیه الطالب فی حاشیه المکاسب. تهران: چاپ اول، جلد دوم. المکتبه المحمدیه

- نجفی صاحب الجواهر، محمدحسن (1404ه‍ ق). جواهر‌الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: چاپ هفتم، جلد بیست و سوم. . داراحیاء التراث العربی

- نجفی صاحب الجواهر، محمدحسن (1404ه‍ ق). جواهر‌الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: چاپ هفتم، جلد بیست و ششم. ، داراحیاء التراث العربی

- نجفی، صاحب الجواهر، محمدحسن(1404ه‍ ق). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: چاپ هفتم، جلد بیست و هشتم. داراحیاء التراث العربی

- نجفی، کاشف الغطاء، محمدحسین بن علی بن محمدرضا (1359ه‍ ق). تحریر المجله. نجف اشرف: چاپ اول، جلد دوم، قسم دوم. المکتبه المرتضویه

- نراقی، مولوی محمدبن احمد (1422ه‍ ق). مشارق الاحکام. قم: چاپ دوم. کنگره نراقیین ملامهدی و ملااحمد

- نعمت اللهی، اسماعیل (1393) موضوع عقد و مورد معامله با تأکید بر عقد صلح. قم: چاپ اول. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

- یزدی، سیدمحمدکاظم طباطبایی(1414ه‍ ق). تکمله العروه الوثقی. قم: چاپ اول،جلد اول. کتابفروشی داوری