بررسی تاریخی- اجتماعی ارتباط عرفان متصوفه با سیاست و قدرت در ایران عصر مغول

عرفان اسلامی

دوره 20، شماره 77، مهر 1402، صفحه 205-224   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.2234/erfan.2023.706045

نویسنده

مهدی جانعلیان^*

عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران. [e-mail]

چکیده

پژوهش پیش­رو، درصدد واکاوی نوع مناسبات سیاسی- اجتماعی عرفان متصوفه با سپهر سیاست و قدرت سیاسی در ایران تحت حاکمیت مغول است. در این چارچوب با روشی تحلیلی و تاریخی بازۀ زمانی میان سال­های 1200م تا 1500م را مورد کنکاش قرارمی­دهد. پرسش مهم این است که آیا عرفان متصوفه در شرایط دشوار تاریخی فوق، با سلاطین و امرای مغول وارد مناسبات همگرا و تعاملی­ شد یا به روابط واگرا و تقابلی، یا دست­کم انزواگرایانه روی­آورد؟ در پاسخ بیان­می­شود که روحیات متساهل مغولان، هم­شکلی ساختاری میان جایگاه ساحران و بعضی باورهای مغول­ها با منزلت عرفا و آموزه­های متصوفه، و نیاز مغولان به تبدیل قدرت سخت به اقتدار از طریق مشروعیت­بخشی به قدرت، مجموعاً باعث توجه، احترام، کمک­های مالی و حتّی گاهی اخذ مشاوره سیاسی سلاطین مغول از پیران متصوفه گردید. در چنین موقعیتی، برخی طریقت­های صوفی  به اتکای قدرت روحانی، قدرت انضباطی و دانش خود، به همکاری و مشروعیت­بخشی به نظام سلطنت سکولار حاکم می­پرداختند؛ امّا گروهی دیگر با زاویه­نشینی از همگرایی با قدرت سیاسی روی­گردان­شدند. همچنین، قدرت سیاسی (حکومت) مغول، تحت­تأثیر قدرت روحانی، قدرت انضباطی، و دانشی قرارگرفتند که در یَدِ عرفان متصوفه بود. بنابراین در شبکۀ روابط سلسله­مراتبی قدرت، قدرت نه­تنها از بالا به پایین، بلکه از پایین به بالا هم (گرچه به­صورت نابرابر) در جریان بود و خانقاه­ها به­منزلۀ کانونی برای اعمال قدرت روحانی و قدرت انضباطی عرفان و صوفیان ظاهرمی­شوند.

کلیدواژه‌ها

تصوف و صوفی؛ عرفان؛ ایران عصر مغول؛ قدرت روحانی؛ قدرت انضباطی

مراجع