شاهدبازی در ادبیات عرفانی از منظر روان‌شناسی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 11، شماره 40، مهر 1394، صفحه 75-104   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

جمشید باقرزاده¹؛ بهروز مهری²؛ سیّدمحمّد آرتا³

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

³دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

چکیده

با گسترش عرفان و تصوف در ایران و دیگر سرزمین‌های اسلامی و به تبع آن، نوشته شدن متون عرفانی، رهروان و بزرگان این طریقت به دلیل ابراز پاره‌ای اندیشه‌های خاص نکوهش شدند. یکی از مهم‌ترین این اندیشه‌ها شاهدبازی است که همواره موجب سرگردانی خوانندگان متون صوفیه شده است. از سویی، متون علم‌الرّجال و آثار به‌جای‌مانده از خود ایشان، گواهی آشکاری است بر این مدعا که آنان از جمله بزرگانی بوده‌اند که در مراحل والایی از عرفان سیروسلوک داشته‌اند و از دیگر سو، شاهدبازی اخلاقی است که تناقض آشکار با این طریقت دارد. نقد روان‌شناسی از جمله مهم‌ترین نقدهایی است که چشم‌انداز تازه‌ای به متن در اختیار خواننده می‌گذارد و موجب آشکار شدن زوایای پنهان یک اثر ادبی می‌شود. از همین رهگذر، نگارندگان این جُستار می‌کوشند تا با خوانشی متفاوت از خوانش‌های موجود در متون عرفانی و از منظر روانکاوی تحلیلی یونگ و لاکان به بررسی این مسأله بپردازند و زوایای پنهان آنها را بازنمایند.

کلیدواژه‌ها

عرفان؛ یونگ؛ لاکان؛ شاهدبازی؛ کودک آسمان

مراجع

قرآن کریم.

آفرین، فریده. 1388. «بررسی رمان شازده‌ احتجاب از چشم‌انداز یونگ»، فصلنامهنقدادبی. س2. ش7.

ابن‌الجوزی، عبدالرحمن‌بن‌علی. 1368. تلبیس ابلیس. ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ابن‌عربی، محیی‌الدین. 1387. فتوحات مکیه. تصحیح محمد خواجوی. تهران: مولی.

احمدزاده، شیده. 1386. «ژاک لاکان و نقد روانکاوی معاصر»، پژوهشنامه فرهنگستان هنر. ش4.

افلاکی، شمس‌الدین احمد. 1360. مناقب‌العارفین. تصحیح تحسین یازیجی. 2ج. تهران: دنیای کتاب.

بخاری، ابوعبدالله. 1389. صحیح بخاری. ترجمة طاهر لاوژه. ارومیه: حسینی اصل.

بروجردی، محمدابراهیم. 1366. تفسیر جامع. ج3. تهران: صدر.

برومند سعید، جواد. 1370-1371. «کاربرد شاهد در عرفان»، مجله چیستا. ش86 و 87.

پورنامداریان، تقی. 1375. دیدارباسیمرغ. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. 1362. دیوانغزلیات. تصحیح پرویز ناتل خانلری. تهران: خوارزمی.

دهخدا، علی‌اکبر. 1373. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.

راستگو، سیّدمحمد. 1385. «نظربازی»، مجله تخصّصی مطالعات عرفانی دانشگاه کاشان. ش3.

روزبهان، بقلی شیرازی. 1360. عبهرالعاشقین. تصحیح هنری کربین و محمد معین. تهران: منوچهری.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1387. از کوچهرندان،. چ18. تهران: سخن.

زمانی، کریم. 1384. شرح جامع مثنوی. چ16. تهران: اطلاعات.

سعدی شیرازی، شیخ‌ مصلح‌الدین. 1375. کلیات. مطابق با نسخه تصحیح‌شده محمدعلی فروغی. چ3. تهران: نگاه.

شاه‌نعمت‌الله ولی. 1381. دیوان. به کوشش بهمن خلیفه بناروانی. تهران: طلایه.

شبستری، شیخ‌محمود. 1389. گلشن راز. به اهتمام کاظم دزفولیان. چ2. تهران: طلایه.

شمیسا، سیروس. 1381. شاهدبازیدرادبپارسی. تهران: توس.

شولتز، دوان. 1386.  نظریه‌هایشخصیت. ترجمه فرهاد جمهری. تهران: ارسباران.

شیری، قهرمان و بهروز مهری. 1391. «از لاکان تا مولانا: نگاهی لاکانی به سیر رشد روانی سوژه در آرای مولانا»، فصلنامه ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا. س3. ش6.

عراقی، فخرالدین. 1384. لمعات. تصحیح محمد خواجوی. تهران: مولی.

عین‌القضات همدانی. 1389. تمهیدات. با مقدمه و تصحیح عفیف عسیران. چ8. تهران: منوچهری.

کرمانی، اوحدالدین. 1347. مناقب. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

ــــــــــــــــــــ. 1382. شاهد دل (رباعیات اوحدالدین کرمانی). تصحیح برند مانوئل ویشر. ترجمه پیتر لمبورن و برند مانوئل ویشر. تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران.

ک‍س‍روی‌، اح‍م‍د. 1342. صوفیگری. تهران: فرخی.

گلی‌زاده، پروین و نسرین گبانچی. 1392. «روانکاوی شخصیت‌ها و نمادهای عرفانی مولانا در داستان رومیان و چینیان مثنوی معنوی»، فصلنامهادبیاتعرفانیواسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش31.

مادیورو، رنالدو ج. و جوزف ب .ویلرایت. 1382. «کهن‌الگو و انگاره کهن‌الگویی (کارکرد کهن‌الگو در مقام اندام روان ناخودآگاه جمعی)»، ترجمه بهزاد برکت. مجله ارغنون. ش22.

محمدی آسیابادی، علی. 1388. «در نظربازی حافظ»، مجله گوهرگویا. ش2.

مولوی بلخی، جلال‌الدین محمّد. 1391. مثنوی معنوی. به سعی و اهتمام رینولد الین نیکلسون. چ18. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــــــ. 1363. کلیات شمس (دیوان کبیر). تصحیح و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر. چ3. تهران: چاپخانه سپهر.

نسیمی، عمادالدین. 1382. زندگی و دیوان اشعار. به کوشش یدالله جلالی پندری. تهران: نی.

یاوری، حورا. 1374. روانکاویوادبیات. تهران: تاریخ ایران.

یونگ، کارل گوستاو. 1371. خاطرات،رؤیاها،اندیشه. ترجمه پروین فرامرز. مشهد: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــــــــــــ. 1387. روان‌شناسی ضمیر ناخودآگاه. ترجمه محمدعلی امیری. چ5. تهران: علمی و فرهنگی.

 

English Sources

Cavallaro, Dani. (2002). Critical and Cultural Theory. The Athlone Press. London.

Eagleton, Terry. (1997). Literary Theory: An Introduction. 2^nd ed. Blackwell. Oxford                                   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

The Holy Quran

’Arāghi, Fakhr-oddin. (2005/1384SH). Lama’āt. Ed. by Mohammad khājavi. Tehrān: Mowlā Publication.

’Einol-ghozāt, Hamedāni. (2010/1389SH) .Tamhidāt. Ed. by ’Afif-e ’Asirān. 8^th ed, Tehrān: Manouchehri.

Afarin, Farideh. (2009/1388SH). “barresi-ye romān-e shāzdeh ehtejāb az chashmandāz-e Yung”. The Journal of literature criticism.  Year 2. No.7. PP 9-35.

Aflāki, Shams-oddin. Ahmad. (1981/1360SH). Managheb-ol’ārefin. Ed. by Tahsin Yāsiji. 2 Vol. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Ahmadzādeh, Shideh. (2007/1386SH). “Zhāk Lākān va Naghd-e Ravankavi-ye Mo’āser”. The Journal of Academy of Art. No 4. PP. 93-108.

Baghli, Rouzbahān. (1981/1360SH).’Abhar-ol’āsheghin. Ed. by Heri Korbin and Mohammad Mo’in. Tehrān: Manouchehri.

Bokhāri, Abou -bdollāh. (2010/1389SH). Sahih-e Bokhāri. Translated by Tāhereh Lāvzhe. Urumiyeh: Hoseini-ye Asl.

Boroujerdi. M. Ebrāhim. (1987/1366SH). Tafsir-e Jāme’. Vol. 3. Tehrān: Sadr Publication.

Boroumand Sa’eid,  Javād. (1991/1370SH). “Karbord-e Shāhed dar ’erf ān”.   Chistā Journal. PP. 717-739.

Cavallaro, Dani. (2001/1381SH). Criticāl and Cultural Theory. The Athlone Press. London.

Dehkhodā, Ali Akbar. (1994/1373SH). Loghat Nāmeh. Tehrān: Tehrān University.

Eagleton, Terry. (1997/1376SH). Literary Theory: An Introduction. 2^nd ed. Blackwell.

Ebn-e ’Arabi, Mohi-yeddin. (2008/1387SH). Fotouhāt-e Makkiyeh. Ed. by Mohammad Khājavi. Tehrān: Mowlā Publication.                                      

Ebn-e Jouzi,  ’Abd-orrahmān ibn ’Ali. (1989/1368SH). Telbis-e Eblis. Tr. by ’Ali Rezā Zakāvati Gharagouzlou. Tehrān: Markaz-e Nashr-e Dānesgahi.

Goli-zādeh, Parvin and Nasrin Gapānchi. (2013/1392SH). “Ravānkavi-ye shakhsiyat-hā va Namād-hā-ye ’Erfāni-ye Mowlānā dar Dāstān-e Roumiyān va Chiniyān-e Masnavi-ye Ma’navi”. Azād University Quarterly Journāl of Mytho-Mystic Literature. Year 9. No. 31. PP. 257-280.

Hāfez, Sh.Mohammad. (1983/1362SH). Divān-e Ghazalyiaāt. Ed. by Khānlari. Tehrān: Khārazmi.

Jung, Carl Gustav. (1992/1371SH). Khāteraāt, Ro’yā-hā, Andisheh-hā (Memories, dreams, ideas). Tr. by Parvin-e Farāmarzi. Astān-e Ghods-e Razavi Publication.

Kasravi, Ahmad. (1962/1342SH). Soufigari. Tehrān: Farrokhi.

Kermāni, Owhad-oddin. (1967/1347SH). Manāgheb. Ed. by Badi’-ozzamān Forouzānfar. Tehrān: Centre for Translation and Publication.

--------------------------------. (2003/1382SH). Shāhed-e Del. (Robā’iyāt-e Kermāni). Ed. by Brand Manoel Visher. Translate by Piter Lemborn and Visher. Tehrān: Irānian Institute of Philosophy.

Mādyoro, Ronāldo and Jozef Vilrait. (2002/1382SH). “Kohan olgou va Engāreh-ye Kohan olgouei” (Archetypes and croquis Archetype). Tr. by Behzād Sāket. Arghanoun Journal. No.22. PP. 281-287.

Mohammadi Asiyābādi, ’Ali. (2009/1388SH). “Dar Nazarbzāzi-ye Hāfez”. Gohar-e Gouyā Journal. No.22. PP. 109-136.

Mowlānā, Jalāl-oddin Mohammad. (1984/1363SH). Kolliyāt-e Shams. Ed. by Badi’-ozzamān Forouzānfar.3^rd ed. Tehrān: Sepehr Press.

----------------------------------------------. (2005/1384SH). Sharh-e Jāme’-e Masnavi. Karim zamāni. 16^th  ed. Tehrān: Ettelā’at Publication.

Nasimi, Emām-oddin. (1996/1375SH). Nāmeh-hā-ye ’Einolghozāt. Tr. by ’Ali naghi Monzavi and ’Afife Asirān. Tehrān: Asātir.

Nasimi, Emām-oddin. (2002/1382SH). Zendegi va Divān-e Ash’ār. Tr. by Yadollāh Jalāli Pendāri. Tehrān: Ney Publication.

Pournāmdaryiān, Taghi. (1996/1375SH). Didār ba Simorgh. Tehrān: Institute for Humanities.

Rāstgou, Seyyed Mohammad. (2006/1385SH). “Nazar bāzi”. Gnostic Studies Journal of Kāshān University. No. 6. PP. 81-100.

Sa’di, Shirāzi. (1996/1375SH). Kolliyāt-e Sa’di. Ed. by Mohammad ’Ali Foroughi. 3^rd ed. Tehrān: Negāh Publication.

Schultz, Duān. (2007/1386SH). Nazariyeh-hā-ye Shakhsiyat (Theories of Personālity). Tr. by Farhād Jamhari. Tehrān: Arasbārān.

Shāh Ne’matollāh, Vali. (2002/1381SH). Divān. Tr. by Bahman Khalifeh. banārvāni. Tehrān: Talā’iyeh.

Shamisā, Sirous. (2002/1381SH). Shāhed-bāzi dar Adab-e Fārsi (Tend to Comely in Persian literature). Tehrān: Tous.

Shiri, Ghahremān and B. Mehri. (2012/1391SH). “Az lākān tā Mowlānā…” Gnostic Literature Journal of Azzahrā University. Year 3. No. 3. PP. 145-177.

Yāvari, Hourā. (1995/1374SH). Ravānkāvi o Adabiyāt (Psychoanalyses and literature). Tehrān: Tārikh-e Irān Publication.

Zarrinkoub, Abdol-hossein. (2008/1387SH). Az Koucheh-ye Rendān. 18^th ed. Tehrān: Sokhan.