تبیین احکام و اخلاق اسلامی در آمایش سرزمین (نمونه موردی: منطقه خراسان)

فقه و تاریخ تمدّن

دوره 9، شماره 3، آذر 1402، صفحه 19-35   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مریم محمدزاده¹؛ اصغر مولائی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری شهرسازی اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز ،تبریز ، ایران.

²دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی ، دانشگاه هنر اسلامی تبریز ، تبریز، ایران. (نویسنده مسئول)

چکیده

هدف اساسی آمایش سرزمین چیدمان سه مؤلفه مهم جمعیت، سرمایه و منابع طبیعی برای تحقق مطلوب‏ترین، عادلانه‏ترین و پایدارترین سازمان فضایی در سرزمین است. همچنین از مصادیق رعایت عدل و حقوق برابر انسان‏ها و همچنین از ویژگی‏های جامعه‏ی اسلامی توزیع مناسب خدمات و امکانات می‏باشد. در این راستا، پایبندی به احکام و حقوق شهروندی در ابعاد مختلف امری الزامی است. متاسفانه علی‏رغم وجود مسئولین و متخصصین متعهد و پایبند به اصول و احکام گفته شده، افراد ذی‏نفوذ با مداخله‏ی نابجای خود، موجب نقض احکام و حقوق شهروندی می‏شوند. درنتیجه مسأله‏ی اصلی این پژوهش، خلاء احکام اسلامی در فرآیندهای آمایش سرزمین است که در منطقه‏ی خراسان نیز ابعاد مختلفی از بی‏عدالتی و توسعه‏های نامتوازن را رقم زده‏است. این پژوهش، میان‏رشته‏ای بوده و به روش توصیفی_تحلیلی و با استدلال منطقی انجام می‏شود. با مطالعه‏ی کتابخانه‏ای‏ و با تحلیل محتوای متون و استدلال منطقی، ارتباط احکام و حقوق اسلامی که در زمینه‏ی پروژه‏های عمرانی مطرح شده‏اند به طور خاص با آمایش سرزمین بررسی شده‏است. با شناسایی دقیق احکام و قوانین ناظر بر آمایش سرزمین، وضعیت هر یک از آن‏ها در نمونه‏ی مورد مطالعه‏ی پژوهش بررسی شده‏است. درنهایت تعدادی پیشنهاد به عنوان راهکار ارائه شده‏است. دلایل ناکامی و یا ناکارآمدی بسیاری از پروژه‏ها و همچنین نارضایتی و بی عدالتی ایجاد شده در جامعه، نادیده گرفتن ابعاد حقوقی و احکام اسلامی می‏باشد که پایبندی و توجه به آن‏ها در کنار قوانین متعدد موجود، الزامی و راه‏گشا است. در این راستا ضروری است که جایگاه احکام و حقوق اسلامی در هرنوع طرح و برنامه‏ی شهرسازی و آمایشی، تبیین و تدقیق گردد. به طور اصولی از ابتدای امر، یعنی از مرحله‏ی گزینش متخصصان به جنبه‏های اعتقادی و شخصیتی آنان پرداخته شود. علاوه بر نظارت‏های تخصصی و فنی رایج، نظارت‏های حقوقی و اعتقادی در تمامی فرآیندهای برنامه ‏ریزی تا اجرا و بهره برداری، به طور جدی دنبال شود.

کلیدواژه‌ها

احکام اسلامی؛ آمایش سرزمین؛ منطقه خراسان؛ عدالت

مراجع

منابع فارسی

ابن‌شهید ثانی، حسن بن زین الدین، اعتمادی، مصطفی، و نصیر آبادی زنجانی، عبد الرحیم (۱۳۷۷). شرح معالم الدین فی الأصول (معالم الدین و ملاذ المجتهدین). ج2. [بی جا]، [بی نام].

آذری قمی، احمد (1372). تحقیق الاصول المفیده فی علم الاصول، قم، دار العلم.

ابن منظور، محمد بن مکرم (1405). لسان العرب، قم، نشر ادب حوزه.

طوسی، ابوجعفرمحمد (1407). الخلاف، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.

ابن فارس، احمد (1404). معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیروت، عالم الکتاب.

احمدی طباطبایی، سیدمحمدرضا؛ آرام، محمدرضا (1394). اصل وفای به تعهدات و قراردادها؛ مقایسه حقوق بین‏الملل اسلامی و حقوق بین‏الملل معاصر، نشریه اندیشه‏های حقوق عمومی، سال4، شماره 1، صفحات 98-84.

الحلی، ابن إدریس (1359). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.

انتظاری، علیرضا؛ محقق داماد، سیدمصطفی (1391). نقش قواعد اتلاف و تسبیب در مسئولیت مدنی زیست محیطی، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، شماره 89 ، صفحات 61-41.

بجنوردی، حسن؛ مهریزی، مهدی؛ درایتی، محمدحسین (1419). القواعد الفقهیة 7، قم، نشر الهادی.

بمانیان، محمدرضا؛ ارجمندی، سحر؛ علی‏محمدی، فرزانه (1392). تأثیر اصول فقهی مرتبط با حقوق شهروندی بر پایة عدل در طرّاحی مسکن )نمونه موردی: سه مورد از خانه های ایرانی- اسلامی(، فصلنامه علمی-پژوهشی شهر ایرانی اسلامی، شماره 12، صفحات 100-89.

پورعزت، علی‏اصغر؛ سعدآبادی، علی‏اصغر (1391). ویژگی‏های پیشرفت و تعالی در پرتو رهنمودهای امام علی علیه السلام، دوفصلنامه‏ی علمی-پژوهشی مدیریت اسلامی، دوره 20، شماره 1، صفحات 38-9. 

جوهری، اسماعیل بن حماد (1990). الصحاح(تاج اللغه و صحاح العربیه)، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین.

حاتمی‏نژاد، حسین؛ عمو، ابراهیم (1398). آسیب شناسی و ارزیابی طرح‏های آمایش سرزمین در کشور ایران، فصلنامه برنامه‏ریزی منطقه‏ای، سال 9، شمارۀ پیاپی 34، صفحات 38-27.

حسنوند، امین (1398). روند بقاء اجرا و اسقاط حق شفعه در فقه و حقوق موضوعه‏ی ایران، فصلنامه علمی_حقوقی قانون‏یار، دوره 3، شماره 9، صفحات 39-23.

خمینی، روح‌الله (1389). صحیفه امام، ج۲۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).

دهخدا، علی‏اکبر (1377). لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.

رجائی، سید کاظم (1375). اسراف و استفاده بهینه از امکانات اقتصادی، تهران، مرکز پژوهش‏هاى اسلامى صدا و سیما.

رهنما، محمدرحیم؛ آقاجانی، حسین (1392). مطالعات آمایش استان خراسان رضوی، مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهی.

زارعی، بهادر؛ زینی‌وند، علی؛ محمدی، کیمیا (1393). قاعده نفی سبیل در اندیشه اسلامی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، مطالعات انقلاب اسلامی، سال 11، شماره 36، صفحات 182-167.

زیاری، کرامت‏الله (1388). اصول و روش‏های برنامه‏ریزی منطقه‏ای، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

سجادی، جعفر (1373). فرهنگ معارف اسلامی، تهران، کومش.

سیفیان، محمدکاظم (1377). قاعده لاضرر و رعایت آن در صول معماری و شهرسازی اسلامی، نشریه هنرهای زیبا، شماره3، صفحات 77-73.

شریعتمداری، علی (1369). مقدمه‏ی روانشناسی، تهران، نشر مشعل.

شیخی، داوود؛ پازکی، معصومه؛ یوردخانی، مختار (1394). بررسی تحلیل نابرابری فضایی شهرستان‏های استان همدان بر اساس شاخص‏های بهداشتی-درمانی، نگرش‏های نو در جغرافیای انسانی، دوره 8، شماره 1، صفحات 151-139.

صرامی, سیف الله (1383). درآمدی بر جایگاه مصلحت در فقه، فصلنامه علمی پژوهشی قبسات، دوره 9، شماره 32، صفحات 100-81.

عبدالباقی، محمدفؤاد (1364). المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قاهره، دارالحدیث.

علی‏اکبریان، حسنعلی (1394). معیارهای بازشناسی احکام ثابت و متغییر در روایات، قم، پژوهشکده‏ی فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

عمید، حسن (1357). فرهنگ فارسی عمید، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر.

عندلیب، حسین (1397). بررسی و تبیین اول و قواعد شهرسازی از منظر فقه اسلامی، دو فصل نامه علمی-اختصاصی معارف فقه علوی، سال 4، شماره 6، صفحات 26-5.

غفاری‏فرد، محمد؛ رضایی، اسلام‏الدین؛ هومان، احمد (1398). سنجش عدالت فضایی شهرستان‏های ستان‏های منطقه 9 آمایش سرزمین (خراسان بزرگ) بر اساس شاخص‏های قانون استفاده متوازن کشور، فصلنامه علمی مقالات فرهنگی-اجتماعی خراسان، سال14، شماره 2، 103-126.

فاضل لنکرانی، محمدجواد. (1383). القواعد الفقهیة، قم، مرکز فقه الأئمة الأطهار (علیهم السلام).

فیومی، احمد بن محمد (1405). المصباح المنیر، قم، دارالهجره.

 قرآن مجید.

قورچیان، نادرقلی؛ جمشیدی اوانکی، مینا (1385). از آمایش سرزمین تا برنامه‏ریزی درسی، تهران، انتشارات فراشناختی اندیشه.

گروه پژوهشی آمایش سرزمین، توسعه و توازن منطقه‏ای (1399). تلفیق مطالعات سند ملی آمایش سرزمین، تهران، مرکز پژوهش‏های توسعه و آینده‏نگری.

قرائتی، محسن. 1388. تفسیر نور. تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.

خامنه‌ای، سیدعلی. 1393. بیانات در دیدار مسئولان و فعالان محیط زیست. تهران: منابع طبیعی و فضای سبز.

دیلمی, احمد, جلیلی مراد, آیت اله. (1399). قاعده اهم و مهم و کارکردهای حقوقی آن. حقوق اسلامی, 17(66), 7-26.

مطهری، مرتضی. 1380. اسلام و مقتضیات زمان. تهران: صدرا.

طباطبایی، سیدمحمدحسین. 1399. تفسیر المیزان. تهران: دفتر انتشارات اسلامی.

مکارم شیرازی، محمدرضا. 1377. تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة.

مغنیه، محمدجواد. 1425. التفسیر المبین. قم: دار الکتاب الإسلامی.

مشکینی، الشیخ علی. 1371. اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها. قم: نشر الهادی.

مسعودی نیا، محمد، و علیزاده، یعقوب. (1400). ابعاد اقتصادی قاعده نفی عسر و حرج در فقه اسلام. مطالعات فقه اقتصادی، 3(3 )، 19-30. SID. https://sid.ir/paper/412289/fa

مسجدسرایی، حمید، پورلطف اله، حسن، و دانشمند، علی. (1397). بازخوانی و نقد ادلّه اختصاص حقّ شفعه به «بیع». فقه و مبانی حقوق اسلامی (مقالات و بررسی ها)، 51(2 )، 475-495. SID. https://sid.ir/paper/198536/fa

فاضل لنکرانى، محمد (1378). کفایة الاصول، ج 4، قم، دار الکتاب.

زحیلى، وهبه (1419). الوجیز فى اصول الفقه. بیروت، دار الفکر المعاصر.

جزایرى، محمدجعفر (1414). منتهى الدرایة فى توضیح الکفایة، ج 4، قم، مؤسسة دار الکتاب.

لنکرانی، فاضل (1377). سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی، قم، فیضیه.

34. مجلسی، محمدتقی‏بن‏مقصودعلی (1396). بحارالانوار، بیروت، نشر دارالکتب الاسلامیه.

مصطفوی، محمدکاظم (1417). مائه قاعده فقهی معنی و مدرکا و موردا، قم، موسسه النشر الاسلامی.

مجلسی، محمدباقر (1315). بحارالانوار، قم، دارالکتب الاسلامیه.

محمودی، سیدمحمد (1388). تحلیلی بر سیر تحول کلان آمایش سرزمین فرانسه در نیم قرن گذشته و ارایه پیشنهاداتی جهت بهبود وضعیت آمایش سرزمین ایران، آمایش سرزمین، سال 1، شماره 1، صفحات 180-141.

معین، محمد (1386). فرهنگ معین، تهران، زرین.

موسوی بجنوردی، سید محمدحسن؛ مهریزی، مهدی؛ درایتی، محمدحسین (1386). القواعد الفقهیه، جلد1، قم، انتشارات دلیل ما.

مولایی، اصغر (1396). تبیین نظم شهر اسلامی بر اساس احکام ثابت، فلسفه‏ی دین، دوره 14، شماره 4، صفحات 878-855.

مولایی، اصغر (1401). تبیین جایگاه قاعده فقهی عسر و حرج در شهرسازی اسلامی، فصلنامه فقه و اصول، قابل دسترسی در https://jfiqh.um.ac.ir/article_40199.html

نادری، محمد (1385). اهمیت امنیت در اسلام، دانش انتظامی، دوره8، شماره 1، صفحات 117-92.

وفادار، مریم؛ احمری، حسین؛ رجایی‏پور، مصطفی؛ سروری، هادی (1396). احکام و قواعد فقهی در کاربری فضای سبز، فصلنامه علمی - پژوهشی فقه و تاریخ تمدّن، سال 13، شماره 54، 168-131.

Definition of Islamic Jurisprudence and ethics in land management (Case study: Khorasan region)