مطالعه میزان آفلاتوکسین M1 در شیر خام مراکز جمع-آوری شیر در شهر تبریز

بهداشت مواد غذایی

مقاله 7، دوره 3، 2 (10) تابستان، شهریور 1392، صفحه 63-70   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد حسین موثق^{* 1}؛ سعید آدینه‌وند²

¹- دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شبستر، استادیار گروه دامپزشکی، شبستر، ایران

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شبستر، دانشجوی دکترای حرفه‌ای دامپزشکی، شبستر، ایران.

چکیده

   آفلاتوکسین‌ها گروهی از مایکوتوکسین‌ها هستند که توسط قارچ‌هایی بنام آسپرژیلوس فلاوس، آسپرژیلوس پارازیتیکوس و آسپرژیلوس نومیوس تولید می‌شوند. آفلاتوکسین M₁ متابولیت اصلی آفلاتوکسین B₁ می‌باشد و این سم هپاتوتوکسیک و سرطان‌زا می‌باشد. هدف از این مطالعه تعیین میزان آلودگی شیر خام گاو با آفلاتوکسین M₁ در شهر تبریز بود. برای این مطالعه 90 نمونه شیر خام گاو از مراکز جمع‌آوری شیر اطراف شهر تبریز از تیر ماه الی شهریور ماه 1391 بصورت تصادفی اخذ گردید. تعیین میزان آفلاتوکسین M₁ بر اساس روش الایزا بود. آلودگی در 100% نمونه‌های شیر مشاهده گردید. میانگین آلودگی در نمونه‌های شیر خام اخذ شده 27/19 ± 37/148 نانوگرم در لیتر تعیین گردید.بر اساس نتایج مطالعه، در 77/37% از نمونه‌های شیر میزان آلودگی با آفلاتوکسین M₁ بیش از حد مجاز قابل قبول (100 نانو گرم در لیتر) در استاندارد ملی ایران بود. با توجه به نتایج این تحقیقمیزان بالای آلودگی با آفلاتوکسین M₁ در شیر خام گاو در منطقه تبریز نگران‌کننده است. بنابراین کنترل منظم دوره‌ای شیرهای خام تولیدی از نظر آفلاتوکسین M₁ در شهر تبریز توصیه می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

شیر خام گاو؛ آفلاتوکسین M1؛ الایزا؛ تبریز

اصل مقاله

مقدمه

    امروزه آلودگی مواد غذایی به ویژه فرآورده‌های دامی و کشاورزی با انواع کپک‌ها از مهمترین مشکلات می‌باشد. طبق محاسبات سازمان غذا و خواربار جهانی 25 درصد از محصولات کشاورزی در جهان با کپک و مایکوتوکسین‌ها آلوده هستند (Bhat et al., 2010). برداشت نامناسب محصولات کشاورزی، خشک نمودن نامناسب، دستکاری نمودن زیاد محصول، شرایط نامناسب بسته‌بندی، ذخیره و انتقال محصولات کشاورزی باعث افزایش آلودگی قارچی محصولات کشاورزی و احتمال تولید مایکوتوکسین می‌شود (Bhat et al., 2010). آفلاتوکسین‌ها گروهی از ترکیبات سمی از دسته مایکوتوکسین‌ها می‌باشند که در حین انبارداری مواد غذایی بوجود می‌آیند. سمیت حاصله از آفلاتوکسین‌ها به دو شکل سمیت حاد و مزمن دیده می‌شود. معمولا پیامد سمیت مزمن، ایجاد سرطان می‌باشد. حداقل 18 نوع آفلاتوکسین در طبیعت شناخته شده است که در بین آنها آفلاتوکسین‌های G2, B2, B1 وG1 بسیار مهم می‌باشند (شکل1) (Bhat et al., 2010). این آفلاتوکسین‌ها توسط قارچ‌هایی بنام آسپرژیلوس فلاوس، آسپرژیلوس پارازیتیکوس و آسپرژیلوس نومیوس تولید می‌شوند (Movassagh, 2010). آفلاتوکسین M₁ از متابولیزه شدن آفلاتوکسین B₁ در کبد دام تولید و به داخل شیر وارد می‌شود (Movassagh, 2010). بررسی‌ها نشان می‌دهد که مصرف غذاهای حاوی آفلاتوکسین علت بروز سرطان کبد در ساکنین منطقه گیدونگ در کشور چین می‌باشد (هژیر و همکاران، 1387).

 

 

 

 

شکل1- ساختمان شیمیایی انواع آفلاتوکسین (Cleveland et al., 2003)

 

  

 

آفلاتوکسین M₁ در مقابل تیمارهای حرارتی از قبیل پاستوریزاسیون، استریلیزاسیون و اتوکلاو مقاوم می‌باشد و اینگونه تیمارها تأثیری در کاهش مقدار سم در شیر نخواهد داشت و به نظر میرسد مؤثرترین روش کنترل ممانعت از ورود سم به داخل شیر باشد (ارسالی و همکاران، 1388).

   برای جلوگیری از ورود آفلاتوکسین  M₁از طریق شیر به زنجیره غذایی انسان، قبل از هر کاری باید از ورود آفلاتوکسین  B₁به خوراک دام‌های شیری جلوگیری نمود. البته سالانه در ایران مطالعات متعددی در نقاط مختلف کشور بر روی میزان سم آفلاتوکسین  M₁ در شیر انجام می‌گیرد ولی متاسفانه به نظر می‌رسد ارگان‌های مسئول در این زمینه به اندازه کافی از نتایج این تحقیقات استفاده نمی‌نمایند، بطوریکه هر ساله با آمارهای نگران‌کننده‌ای از وجود این سم در شیرهای مصرفی در کشور مواجه می‌شویم. با توجه به اینکه اقدام عملی جهت کنترل ورود این سم به شیر در ایران انجام نمی‌گیرد می‌توان با اندازه‌گیری مداوم میزان سم آفلاتوکسین M₁ در شیر و فرآورده‌های لبنی، از توزیع و مصرف شیر و فرآورده‌های لبنی حاوی مقادیر بالاتر از حد مجاز آفلاتوکسین  M₁ جلوگیری نمود. حد مجاز آفلاتوکسین  M₁ در شیر در ایران 100 نانوگرم در لیتر می‌باشد (Anonymous, 2010). در اتحادیه اروپا حد مجاز آفلاتوکسین  M₁در شیر پایین‌تر از ایران و 50 نانوگرم در لیتر می‌باشد (Movassagh, 2009). البته با توجه تغییرات چند باره مقدار حد مجاز آفلاتوکسین M₁ در شیر در ایران از طرف موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران در طی 10 سال علت این نوسان حد مجاز آفلاتوکسین M₁  مشخص نمی‌باشد. بطوریکه در سال‌های گذشته استاندارد حد مجاز از 50 نانوگرم در لیتر به 500 نانوگرم در لیتر و در نهایت 100 نانوگرم در لیتر تغییر یافته است (Anonymous, 2002; Anonymous, 2010).

   هدف از انجام این مطالعه تعیین میزان آفلاتوکسین  M₁در شیر خام جمع‌آوری شده از مراکز جمع‌آوری شیر اطراف شهر تبریز در تابستان سال 1391 بود.

 

مواد و روش­ها

در این مطالعه توصیفی- مقطعی 90 نمونه شیر خام در فصل تابستان سال 1391 از چهار مرکز جمع‌آوری شیر اطراف شهر تبریز (تعداد 25، 25، 25 و 15 نمونه بر اساس میزان شیر ارجاعی به مراکز جمع‌آوری شیر) به روش تصادفی سیستماتیک اخذ گردید و از نظر آفلاتوکسین M₁مورد ارزیابی قرار گرفت. هر نمونه به میزان 20 میلی‌لیتر بوده و در آزمایشگاه در دمای 10 درجه سلسیوس به مدت 10 دقیقه با دور 3000 دور سانتریفوژ شد. سپس چربی رویی بطور کامل به وسیله پیپت پاستور دور ریخته و از مایع زیرین با سمپلر مقدار 4/0 میلی‌لیتر به میکروتیوب منتقل و بر روی آن مقدار 1/0 میلی‌لیتر متانول خالص (مرک، آلمان) افزوده و جهت آزمایش در فریزر 20 – درجه سلسیوس نگه‌داری گردید. کیت الایزای آفلاتوکسین M₁(Agra Quant) شرکتRomer lab  کشور اتریش برای سنجش میزان آفلاتوکسین M₁  مورد استفاده قرار گرفت که یک روش ایمونواسی آنزیم رقابتی و بر پایه واکنش آنتی‌ژن و آنتی‌بادی است. ابتدا مقدار 200 میکرولیتر از محلول کونژوگه به هر چاهک رقیق‌سازی افزوده و سپس 100میکرو لیتر از هر نمونه به هر چاهک رقت‌سازی اضافه گردید، همزمان 6 استاندارد این کیت به میزان 100 میکرولیتر هم به 6 چاهک اول اضافه شدند. سپس از هر چاهک رقت سازی مقدار 100 میکرولیتر به چاهک اصلی کیت منتقل و در دمای اتاق بمدت 60 دقیقه انکوبه گردید. عمل شستشو چهار بار با محلول بافر انجام گرفت. سپس 100 میکرو لیتر از سوبسترا به چاهک افزوده و بمدت  20 دقیقه در تاریکی انکوبه گردید، در ادامه 100 میکرولیتر از محلول متوقف کننده افزوده و در نهایت با دستگاه ریدر الایزا در طول موج 450 نانومتر میزان جذب نوری قرائت گردید (Movassagh, 2010).

 

 

 

یافته­ها

  نمودار1 منحنی استاندارد تهیه شده برای اندازه‌گیری آفلاتوکسین  M₁در شیر را نشان می‌دهد. برای رسم منحنی از 6 نمونه استاندارد کیت استفاده گردید. محدوده تعیین سم کیت بین 25 تا 500 نانوگرم در لیتر بود.

 

 

 

مقدار آفلاتوکسین M₁(نانوگرم در لیتر)

نمودار1- منحنی استاندارد کالیبراسیون کیت آفلاتوکسین  M₁

 

 

در این مطالعه 100% نمونه‌های اخذ شده از مراکز جمع‌آوری شیر اطراف شهر تبریز حاوی آفلاتوکسین M₁ بودند. بر اساس نتایج بدست آمده از کل نمونه‌ها میانگین آلودگی در نمونه‌های شیر خام اخذ شده 27/19 ± 37/148 نانوگرم در لیتر بود. البته با توجه به استاندارد حد مجاز آفلاتوکسین  M₁در شیر خام در ایران و استاندارد اتحادیه اروپا نتایج به تفکیک در جدول1 و  فراوانی میزان آفلاتوکسین M₁ در شیر خام جمع‌آوری شده از مراکز جمع‌آوری شیر شهر تبریز در جدول 2 نشان داده شده است.

 

 

جدول1- مقایسه مقدار آفلاتوکسین M₁ در شیر خام شهر تبریز با استاندارد ایران و اتحادیه اروپا

 

تعداد کل نمونه‌ها	تعداد(درصد) نمونهای شیر خام (حاوی آفلاتوکسین M1 بیش از حد مجاز استاندار ایران -100 نانوگرم در لیتر)	تعداد(درصد) نمونهای شیر خام (حاوی آفلاتوکسین M1 بیش از حد مجاز استاندار اتحادیه اروپا -50 نانوگرم در لیتر)	تعداد(درصد) نمونهای شیر خام (حاوی آفلاتوکسین M1 بیش از 500 نانوگرم در لیتر)
90	34(77/37%)	43(77/47%)	11(22/12%)

 

جدول2- توزیع فراوانی میزان آفلاتوکسین M₁ در شیر خام جمع‌آوری شده از مراکز جمع‌آوری شیر شهر تبریز (مقادیر بر اساس نانوگرم در لیتر می‌باشد)

تعداد (درصد) نمونه­های آلوده	دامنه آلودگی (نانوگرم در لیتر)
(22/52) 47	50>
(10) 9	100-51
(77/7) 7	150-101
(55/5) 5	200-151
(55/5) 5	250-201
(88/18) 17	200<

بحث و نتیجه‌گیری

   با توجه به نتایج فوق میزان آفلاتوکسین M₁ در شیر خام در شهر تبریز بالا می‌باشد که می‌تواند با توجه به خواص سرطان‌زایی آن برای مصرف‌کنندگان از نظر سلامتی مشکل‌ساز باشد. در مطالعات مشابهی که در سال‌های گذشته در شهر تبریز بر روی شیرهای خام، پاستوریزه و استریلیزه مصرفی انجام گرفته به ترتیب درصد نمونه‌های حاوی آفلاتوکسین  M₁بیش از حد مجاز استاندار اتحادیه اروپا -50 نانوگرم در لیتر) شامل 50%، 62%  و 67/83% بودند (Movassagh, 2011; Movassagh, 2010; Movassagh, 2009). البته به نظر می‌رسد نتایج کنونی پایین‌تر از نتایج مطالعات سال‌های گذشته باشد، ولی با نگاهی به موارد آلودگی بالای 500 نانوگرم در لیتر سم آفلاتوکسین  M₁به نظر می‌رسد که میزان سم در شیر خام در شهر تبریز افزایش چشمگیری داشته است.

در مقایسه با سایر مطالعات در ایران که در جدول 2 نشان داده شده است نتایج حاصله در این تحقیق مشابه نتایج حاصله در شهرهای گرگان (5/31%) و همدان (3/33%) بود (Heshmati and Milani, 2010  Tajkarimi et al., 2007a;). البته میزان آلودگی با آفلاتوکسین M₁ نیز در شهرهای همدان، گرگان، چالوس، تهران، شیراز، سنندج، رشت، مشهد و میاندوآب نیز پایین‌تر از مطالعه کنونی بود (برامی و همکاران، 1390؛ هژیر و همکاران، 1387؛ Heshmati and Milani, 2010; Tajkarimi et al., 2007a; Tajkarimi et al., 2007a; Alborzi et al., 2006; Karimi et al., 2007; Movassagh et al., 2011 ).

 

 

جدول3- مطالعات انجام گرفته بر روی میزان آلودگی شیر گاو با آفلاتوکسین M₁در ایران و سایر کشورها

مکان	نوع شیر	تعداد نمونه شیر	درصد نمونه‌های (حاوی آفلاتوکسین M1 بیش از حد مجاز استاندار اتحادیه اروپا)	منبع
بابل (ایران)	استریلیزه	33	100	Gholampour et al., 2007
ژاپن	خام	208	5/99	Nakajima et al., 2004
پاکستان	خام	168	4/99	Hussain et al., 2008
تبریز (ایران)	استریلیزه	49	67/83	Movassagh., 2010
تهران (ایران)	پاستوریزه	120	78	Oveisi et al., 2007
مازندران (ایران)	پاستوریزه	75	67/62	Gholipour et al,. 2012
تبریز (ایران)	پاستوریزه	50	62	Movassagh., 2009
تبریز (ایران)	خام	10	50	Movassagh., 2011
تبریز (ایران)	خام	90	77/47	مطالعه کنونی
ترکیه	استریلیزه	129	47	Unusan, 2006
رامسر (ایران)	خام	200	45	Barami et al., 2011
همدان (ایران)	استریلیزه	210	3/33	Heshmati and Milani , 2010
گرگان (ایران)	خام	98	5/31	Tajkarimi et al. 2007a
چالوس (ایران)	خام	200	30	Barami et al., 2011
تهران (ایران)	خام	98	1/25	Tajkarimi et al., 2007a
ایران	خام	319	23	Tajkarimi et al,. 2007b
شیراز (ایران)	خام	98	5/21	Tajkarimi et al., 2007a
		ادامه جدول 3
مکان	نوع شیر	تعداد نمونه شیر	درصد نمونه‌های (حاوی آفلاتوکسین M1 بیش از حد مجاز استاندار اتحادیه اروپا)	منبع
سنندج (ایران)	خام	84	23/20	Hajeir, et al., 2008
رشت (ایران)	خام	98	3/18	Tajkarimi et al., 2007a
شیراز (ایران)	پاستوریزه	624	8/17	Alborzi et al., 2006
مراکش	پاستوریزه	54	4/7	Zinedine et al., 2007
مشهد(ایران)	پاستوریزه	110	4/5	Karimi et al., 2007
کویت	استریلیزه	105	8/3	Dashti et al., 2009
همدان (ایران)	خام	98	6/3	Tajkarimi et al., 2007a
برزیل	استریلیزه	40	5/2	Shundo et al., 2009
اندونزی	خام	113	صفر	Nuryono et al., 2009
میاندوآب (ایران)	خام	10	صفر	Movassagh et al., 2011

 

  

 

   همچنین با توجه به جدول 3 مقادیر آلودگی در شهر تبریز در مطالعه کنونی از میزان آلودگی در کشورهایی نظیر مراکش، کویت، برزیل و اندونزی بالاتر می‌باشد.

   امروزه مشخص گردیده است که ظهور آفلاتوکسین  M₁ در شیر ماحصل مصرف غذای دام آلوده با کپک‌های مولد سم آفلاتوکسین B₁  می‌باشد. همچنین تفاوت‌های قابل مشاهده در مطالعات انجام گرفته می‌تواند ناشی از تفاوت‌های منطقه‌ای، آب و هوایی و نوع سیستم‌های پرورش دام در کشورهای مختلف باشد (Unusan, 2006).

   در ایران به علت صنعتی شدن دامپروری در سال‌های اخیر استفاده از کنسانتره و خوراک دام رواج یافته است که در صورت آلودگی خوراک دام با کپک‌های مولد سم آفلاتوکسین میزان آلودگی شیر با این سم افزایش خواهد یافت (سها و برجی، 1386).

   اگر چه پیشگیری از تشکیل آفلاتوکسین در جیره غذایی دام  قبل از برداشت محصول در مزارع  به علت رطوبت و حرارت بالا تا حدودی مشکل می‌باشد ولی با نگه‌داری مناسب این محصولات می‌توان کاهش چشمگیری در میزان آفلاتوکسین  ایجاد نمود.

    البته با توجه به اینکه در رژیم غذایی تمام گروه‌های سنی بویژه کودکان شیر وجود دارد در صورت نیاز باید بصورت مرتب مقادیر سم آفلاتوکسین  M₁دریافتی از راه شیر کنترل گردد و از بروز عوارض مصرف چنین شیرهایی پیشگیری گردد. همچنین امروزه می‌توان از انواع مواد جاذب سم آفلاتوکسین در خوراک دام جهت کاهش یا حذف ورود سم در شیر استفاده نمود (سها و برجی، 1386). سها و همکاران معتقدند که استفاده از بنتونیت (از جمله مواد جاذب از خاک های فیلوسیلیکاتی است) در سطح 5/0 درصد قبل از عمل‌آوری و یا بسته‌بندی شیر مورد استفاده قرار گیرد  و میزان سم را از حدود غیر مجاز به میزان مطمئن کاهش دهد. همچنین استفاده از این مواد در شیر تاثیر نامطلوبی بر روی سلامت مصرف‌کنندگان ندارد ولی باید مقادیر مورد استفاده از این مواد با توجه به باقی‌مانده آن در شیر بطور مرتب کنترل گردد.

   البته به نظر می‌رسد با توجه به رویکرد کشور در توسعه دامپروری و تولید شیر، استفاده از شیوه‌های مدیریتی در پرورش دام و کنترل منظم میزان آلودگی خوراک دام واحدهای تولیدکننده خوراک دام و استفاده از سیستم‌های تشویقی برای واحدهای تولیدکننده شیر عاری از این سم و همچنین جریمه واحدهای تولیدکننده شیر با مقادیر سم بالاتر از حد مجاز می‌تواند به تولید شیر سالم کمک نماید. همچنین توصیه می شود که از تغییر مداوم مقادیر حد مجاز باقیمانده آفلاتوکسین در خوراک دام و شیر پرهیز گردد و وحدت رویه در برخورد با خوراک دام آلوده به سم آفلاتوکسین رعایت گردد.   

مراجع

• ارسالی، عبدالعظیم؛ بیگی، فائقه و قاسمی، رضا (1388). انتقال آلاتوکسین از خوراک دام به شیر دام و شیر پاستوریزه در شهر شیراز و حومه. مجله دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی- درمانی شهید صدوقی یزد، 17(3): 183-175.
• برامی، احمد رضا؛ پورعلی، محمد رضا؛ و ایرانی، مهرداد (1390). بررسی میزان آفلاتوکسین M₁ در شیر خام مراکز جمع آوری شیر شهرهای چالوس و رامسر. مجله بهداشت مواد غذایی، 1(4):60-53.
• تاج کریمی، مهرداد؛ قایم مقامی، سید سهیل؛ مطلبی، عباسعلی؛ پورسلطانی، حسین؛ صلاح نژاد، احمد و شجاعی، فریبرز (1386). بررسی فصلی آفلاتوکسین M₁ در شیر خام 15 کارخانه شرکت صنایع شیر ایران (پگاه). مجله پژوهش و سازندگی، 75: 9-2.
• سها، ساحل و برجی، محسن (1386). کاهش آفلاتوکسین M₁ در شیر با استفاده از برخی ترکیبات جاذب شیمیایی و مطالعه تاثیر آنها بر ترکیب شیر. مجله پژوهش و سازندگی، 74: 26-19.
• غلامپور عزیزی، عیسی؛ خوشنویس، سید حسن و هاشمی، سید جمال (1386). سنجش آفلاتوکسین M₁ در شیر پاستوریزه و استریلیزه مصرفی شهر بابل. مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران، 65 (1): 24-20.
• هژیر، محمد صالح؛ صنوبر طاهایی، نجم الدین؛ رشیدی، کیومرث؛ رضایی، رضا و شیخی، حسن (1387). بررسی میزان آفلاتوکسین M₁ در شیر خام تحویلی به کارخانه شیر پاستوریزه سنندج. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی کردستان، 13: 50-44.
  • Alborzi, S., Pourabbas, B., Rashidi, M., and Astaneh, B. (2006). Aflatoxin M1 contamination in pasteurized milk in Shiraz (south of Iran), Food Control, 17: 582-584.
  • Anonymous. (2002). Milk and Milk Products_Raw Milk_Specification and test methods. Institute of Standards and Industrial Research of Iran, 1^st Edition. No.164.
  • Anonymous. (2010). Food and Feed Mycotoxins-Maximum Tolerated Level. Institute of Standards and Industrial Research of Iran, Amendment No. 5925(1).
  • Bhat, R., Ravishankar, V. and Karim, A.A. (2010). Mycotoxins in food and feed: Prescent status and future concerns, Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety, 9: 57-81.
  • Cleveland, T.E., Dowed, P.F. and Desjardins, A.E. (2003). United states department of agriculture, agricultural research service, research on pre-haves prevention of mycotoxins and mycotoxigenic fungi in US corp, Pest Manage Science, 54(6-7): 629-624.
  • Dashti, B., Al-Hamli, S., Alomirah, H., Al-Zenki, S., Abbas, A.B. and Sawaya, W. (2009). Levels of aflatoxin M₁ in milk, cheese consumed in Kuwait and occurrence of total aflatoxin in local and imported animal feed. Food Control, 20: 686-690. 
  • Heshmati, A, and Milani, J.M. (2010). Contamination of UHT milk by aflatoxin M₁ in Iran. Food Control, 21: 19-22.
  • Hussain, I. and Anwar, J. (2008). A study on contamination of aflatoxin M₁ in raw milk in Punjab province of Pakistan. Food Control, 19: 393-395.
  • Karimi, G., Hassanzadeh, M., Teimuri, M., Nazeri, F. and Nili, A. (2007). Aflatoxin M1 contamination in pasteurized milk in Mashhad, Iran. Iranian Journal of Pharmaceutical Science, 3: 153-156.
  • Movassagh Ghazani, M.H. (2009). Aflatoxin M₁ contamination in pasteurized milk in Tabriz (northwest region of Iran). Food and Chemical Toxicology, 47: 1624-1625.
  • Movassagh Ghazani, M.H. (2011). Aflatoxin M₁ contamination in UHT milk in Tabriz (northwest of Iran). Food Safety Journal, 31: 238-241.
  • Movassagh, M.H. (2011). Aflatoxin M₁ contamination in the marketed cow’s raw milk of Tabriz, Iran. Annals of Biological Research, 2(3): 292-296.
  • Movassagh, M.H., Khodabandehloo, E. and Movassagh, A. (2011). Detection of Aflatoxin M₁ in Cow’s Raw Milk in Miandoab City, West Aazerbaijan Province, Iran. Global Veterinaria, 6(3): 313-315.
  • Nakajima, M., Tabata, S., Akiyama, H., Itoh, Y., Tanaka, T., Sunagawa, H., Tyonan, T., Yoshizawa, T. and Kumagai, S. (2004). Occurrence of aflatoxin M1 in domestic milk in Japan during the winter season. Food Addit Contam A, 21: 472-478.
  • Nuryono, N., Agus, A., Wedhastri, S., Maryudani, Y.B., Sigit Setyabudi, F., Bohm, J. and Razzazi-Fazeli, E. (2009). A limited survey of aflatoxin M1 in milk from Indonesia by ELISA. Food Control, 20: 721-724.
  • Oveisi, M.R., Jannat, B., Sadeghi, N., Hajimahmoodi, M. and Nikzad, A. (2007). Presence of aflatoxin M₁ in milk and infant milk products in Tehran, Iran.  Food Control, 18: 1216-1218.
  • Shundo, L., Aparecida Navas, S., Conceicao, L., Lamardo, A., Ruvieri, V. and Sabino, M. (2009). Estimate of aflatoxin M1 exposure in milk and occurrence in Brazil. Food Control, 20: 655-657.
  • Tajkarimi, M., Shojaee Aliabadi, F., Salah Nejad, M., Pursoltani, H., Motallebi, A. and Mahdavi, H. (2007a). Seasonal study of aflatoxin M₁ contamination in milk in five regions in Iran. International Journal of Food Microbiology, 116: 346-349.
  • Unusan, N. (2006). Occurrence of aflatoxin M1 in UHT milk in Turkey. Food and Chemical Toxicology, 44: 1897-1900.
  • Zinedine, A., Gonzalez-Osnaya, L., Soriano, J., Molto, J., Idrissi, L. and Manes, J. (2007). Prescence of aflatoxin M1 in pasteurized milk from Morocco. International Journal of Food Microbiology, 114: 25-29.