بررسی مطالعات انجام شده در زمینه آلودگی مواد غذایی با منشاء دامی به باکتری‌های بیماری‌زا در ایران؛ بخش چهارم: مرغ و تخم مرغ

بهداشت مواد غذایی

مقاله 5، دوره 3، 1 (9) بهار، خرداد 1392، صفحه 45-64   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سید شهرام شکرفروش^{* 1}؛ سید محمد مهدی کیایی²؛ گیتی کریم²؛ سید مهدی رضوی روحانی³؛ نوردهر رکنی⁴؛ مریم عباس والی⁵

¹استاد دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شیراز و عضو فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران

²استاد دانشکده دامپزشکی، دانشگاه تهران و عضو فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران

³استاد دانشکده دامپزشکی، دانشگاه ارومیه و عضو فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران

⁴استاد دانشکده دامپزشکی، دانشگاه تهران و عضو فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران.

⁵استادیار دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شهرکرد، شهر کرد، ایران

چکیده

   در این مطالعه وضعیت آلودگی گوشت مرغ و تخم‌مرغ به باکتری­های بیماری‌زا در ایران و طی دوره زمانی بیش از سه دهه مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجایی که ارزیابی بهداشتی این دو فرآورده به لحاظ مصرف بسیار بالا (در نتیجه احتمال زیادتر وقوع مشکلات بهداشتی همچون مسمومیت­های سالمونلایی) از اهمیت ویژه­ای برخوردار است اهتمام ویژه‌ای مبذول گشته است. گزارش‌ها نشان می‌دهند اکثر آلودگی­های باکتریایی نظیر کمپیلوباکترها، استافیلوکوکوس­ها و سالمونلاها در کشتارگاهای طیور سراسر کشور وجود دارند. به نظر می­رسد این نوع آلودگی­ها بیشتر ثانویه بوده و در حین کشتار و یا در مراحل بعدی آن به وقوع می‌پیوندند. در مورد تخم‌مرغ نیز با وجود گزارش­هایی از آلودگی به باکتری­هایی چون استرپتوکوکوس، استافیلوکوکوس و یا اشریشیا کولای، از آنجا که این منبع غذایی یکی از راه­های انتقال سالمونلا می­باشد، بیشترین مطالعه روی این باکتری متمرکز گشته است. بر اساس این مطالعات بیشترین موارد آلودگی سالمونلاها در تخم‌مرغ­های بومی و در ناحیه پوسته تخم مرغ گزارش شده است. در ضمن آلودگی به کمپیلوباکتر در نمونه‌های تخم مرغ مشاهده نشد و درصد آلودگی به سایر باکتری­ها نیز بسیار کم ارزیابی گردید. به نظر می­رسد به لحاظ سهم بالای این دو فرآورده در سبد غذایی جامعه مقادیر کم آلودگی نیز از اهمیت بالایی برخوردار هستند. اعمال نظارت­های بهداشتی، آموزش و آگاهی دادن به تولیدکنندگان در زنجیره تولید می­تواند در کاهش میزان وقوع آلودگی مؤثر باشد.

کلیدواژه‌ها

باکتری‌های غذازاد؛ گوشت مرغ؛ تخم مرغ؛ آلودگی مواد غذایی

اصل مقاله

مقدمه

   امروزه نقش بالا و تعیین‌کننده تولیدات طیور در تأمین پروتئین حیوانی مورد نیاز جوامع بیش از هر زمان دیگری مشهود است. پایین بودن نسبی هزینه‌های تولید، بالا بودن بازده غذایی، عدم وجود بیماری­های مشترک جدی (در مقایسه با سایر دام‌ها)، برتری غذایی گوشت سفید بر گوشت قرمز از ابعاد مختلف و ملاحظات تغذیه‌ای، کوتاه بودن طول دوره‌ پرورش و در نهایت سرعت بالا و بی‌نظیر رشد در مقایسه با سایر دام‌ها و آبزیان جملگی سبب گردیده است تا جایگاهی رفیع، بدون رقیب و یکه‌تاز در عرصه تولید پروتئین حیوانی فراهم آید. با توجه به آمار رسمی کشور بیش از 60 درصد پروتئین حیوانی مورد نیاز جامعه از این طریق (به صورت گوشت مرغ و تخم‌مرغ) تأمین گردیده و با توجه به حجم عظیم سرمایه­گذاری‌های انجام گرفته می­رود تا در آینده سهم بیشتری را به خود اختصاص دهد. دلایل وجود چنین جایگاهی را می‌توان علاوه بر ویژگی­های موجود در ماکیان اعم از نژادهای مولد گوشت و یا نژادهای تخم‌گذار نتیجه انجام پژوهش‌های مستمر، پویا و گسترده در شاخه­های مختلف علوم وابسته به طیور همچون ژنتیک، تغذیه، عرصه­های مختلف بهداشت و مقابله با بیماری‌های گوناگون دانست.

   به عنوان یکی از ویژگی­های چشمگیر موجود در ماکیان می­توان به این نکته اشاره نمود که با توجه به مطالعات ذکر شده درطی چهل سال گذشته برای دست‌یابی به وزن معین در جوجه‌های گوشتی به ازای هر سال یک روز از طول دوره پرورش کاسته شده است. این سرعت رشد در مقایسه با گونه‌های دیگر و سایر دام‌ها بی نظیر و از نظر اقتصادی و بهره‌وری بسیار قابل توجه است.

   در عرصه تولید تخم‌مرغ نیز که در بین منابع پروتئینی با اختصاص ارزش بیولوژیک ۱۰۰، عنوان بهترین منبع پروتئین حیوانی را به خود اختصاص داده توانسته­اند با تولید ۳۵۰ عدد تخم‌مرغ در طول ۳۶۵ روز سال به رکورد­های قابل توجهی دست یابند، و این در شرایطی است که بیش از ۵۵ درصد غذای استفاده شده در طی تولید در تخم‌مرغ ذخیره گردیده است.

   علی‌رغم همه این مزایا با توجه به گسترش مصرف این دو منبع پروتئینی (گوشت مرغ و تخم‌مرغ) نگرانی از انتقال برخی از بیماری‌های مشترک و غیرمشترک نیز افزون گردیده، لذا جهت رفع این معضل بهداشتی به طور مستمر وجود عوامل بیماری‌زا در فرآورده­های مذکور رصد و جهت کاهش این عوامل خطرزا مطالعات وسیعی انجام گرفته و در حال انجام است. از این‌رو در این مقاله سعی گردیده است در زمینه­ هر یک از دو منبع غذایی ذکر شده نتایج پژوهش­های بهداشتی انجام گرفته را بررسی و موقعیت کشور را از نظر آلاینده­های باکتریولوژیک این دو فرآورده مهم ارزیابی نماییم.

1- آلودگی‌های گوشت طیور

   همانطور که قبلاً نیز اشاره گردید امروزه به دلایل بهداشتی، اقتصادی، تغذیه­ای و... گوشت مرغ در بین منابع تامین‌کننده پروتین حیوانی مورد نیاز جوامع، بی‌بدیل و منحصر به فرد است به طوریکه بیش از 50 درصد این نیاز از طریق این فرآورده تأمین می‌گردد. به طور قطع و یقین وجود کمترین تعداد بیماری مشترک بین انسان و ماکیان با وجود بیش از 800 بیماری مشترک بین انسان و حیوانات یکی از بارزترین این دلایل است. لیکن حجم قابل توجه مصرف در سال‌های اخیر و وجود برخی از  بیماری‌های نو پدید سبب گردیده تا با همه اطمینان از بی‌خطر بودن مصرف گوشت ماکیان، احتمال انتشار و انتقال بیماری از این طریق نیز افزون شده و در نتیجه نظارت‌های مستمر بهداشتی در همه جوامع از جمله ایران نیز ضروری‌تر گردد. در این مبحث تلاش گردیده  تا مطالعات انجام گرفته در این زمینه در ایران، بررسی و میزان آلودگی و احتمال انتقال بیماری­های عفونی ناشی از مصرف گوشت طیور مشخص گردد.

1-1- کمپیلوباکتر ژژونی (Campylobacter jejuni)

   از جمله عوامل عفونی که با وجود درصد وقوع پائین به واسطه‌ حجم بالای مصرف گوشت طیور و خطر بالقوه این عامل پاتوژن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است کمپیلوباکتر می‌باشد. از این رو طی سال‌های گذشته مطالعات عدیده‌ای صورت گرفته و جهت کاهش این آلودگی دستورالعمل‌های زیادی صادر گردیده است. در ایران نیز این نکته مستثنی از قاعده نبوده و از دیرباز این بررسی‌ها آغاز شده است. خلاصه تحقیقات انجام شده در مورد میزان فراوانی آلودگی طیور به کمپیلوباکتر ژژونی در جدول شماره 1 آورده شده است.

 

 

جدول 1- تحقیقات انجام شده در مورد میزان فراوانی آلودگی طیور به کمپیلوباکتر ژژونی

فرآورده	فراوانی (%)	منطقه	سال	توضیحات	منبع
ماکیان	4/7	تهران	1366	جمع‌آوری شده از کشتارگاه‌ها	Bigdeli-zanjani, 1987
ماکیان	9/4	شیراز	1372	-	Basiri Tabrizi,1993
ماکیان	8/2	تهران	1379	مجتمع زربال	Roohi, 2000
ماکیان	12	بابل	1381	15 مرغداری در بابل	Asnaashari et al., 2002
ماکیان	صفر	تهران	1381	فروشگاه‌ها	Khalifeh-gholi, 2004
ماکیان	63	تهران	1383	مناطق مختلف تهران	Taremi et al., 2006
ماکیان	28	مشهد	1385	کشتارگاه‌های مشهد	Farkhondeh, 2006
ماکیان	29	تهران	1385	-	Soltandallal et al., 2010
ماکیان	1/56	اصفهان	1385	280 نمونه	Rahimi and Tajbakhsh, 2008
بلدرچین	4/68	اصفهان	1385	240 نمونه	Rahimi and Tajbakhsh, 2008
بوقلمون	4/27	اصفهان	1385	218 نمونه	Rahimi and Tajbakhsh, 2008
شترمرغ	7/11	اصفهان	1385	60 نمونه	Rahimi and Tajbakhsh, 2008
ماکیان	19	گناباد	1388	کمپیلوباکتر ژژونی	Mokhtarian-Dalooyi et al., 2009
ماکیان	7/61	اهواز	1389	60 نمونه	Rahimi et al., 2010b
بوقلمون	36	اهواز	1389	50 نمونه	Rahimi et al., 2010b
ماکیان	47	شهرکرد	1389	200 نمونه	Rahimi and Ameri, 2011
بوقلمون	8/28	شهرکرد	1389	17 نمونه	Rahimi and Ameri, 2011
بلدرچین	43	شهرکرد	1389	86 نمونه	Rahimi and Ameri, 2011
کبک	3/35	شهرکرد	1389	17 نمونه	Rahimi and Ameri, 2011
شترمرغ	8/4	شهرکرد	1389	21 نمونه	Rahimi and Ameri, 2011
ماکیان	7/57	قم و یزد	1389	-	Hajian et al., 2011
			ادامه جدول 1
فرآورده	فراوانی (%)	منطقه	سال	توضیحات	منبع
بلدرچین	54	قم و یزد	1389	-	Hajian et al., 2011
بوقلمون	4/32	قم و یزد	1389	-	Hajian et al., 2011
شترمرغ	5/23	قم و یزد	1389	-	Hajian et al., 2011
اردک	5/35	گیلان	1389	110 نمونه	Rahimi et al., 2011a
غاز	5/26	گیلان	1389	49 نمونه	Rahimi et al., 2011a
طیور	4/55	جنوب غرب کشور	1389	-	Rahimi et al., 2010a
ماکیان	70	فارس	1390	پس از تخلیه احشاء	Hosseinzadeh et al., 2011b
ماکیان	5	فارس	1390	پس از خروج از چیلر	Hosseinzadeh et al., 2011b
ماکیان	48	آذربایجان غربی	1390	347 نمونه	Aminzare et al., 2011
بلدرچین	58	اهواز	1390	50 نمونه	Rahimi et al., 2011b
کبک	30	اهواز	1390	30 نمونه	Rahimi et al., 2011b
شترمرغ	5/12	اهواز	1390	24 نمونه	Rahimi et al., 2011b
ماکیان	28	مشهد	1390	به روش کشت و PCR	Sari et al., 2011

  

 

از مجموع مطالعات می‌توان چنین نتیجه گرفت که آلودگی مختص یک گونه خاصی از پرنده نبوده و در همه ایام و در سراسر کشور پراکنده است، لیکن رعایت بهداشت کشتار و شرایط مناسب فرآوری در کشتارگاه‌های تمامی مناطق درکاهش شیوع آلودگی بسیار مؤثر است.

2-1- یرسینیا انتروکولیتیکا (Yersinia enterocolitica)

   یکی از عوامل عفونی که به وفور توسط فرآورده‌‌های طیور سبب آلودگیِ مواد غذائی، و بیماری‌های دستگاه گوارش می‌گردد باکتری یرسینیا انتروکولیتیکا است. گرچه میزان شیوع آن درحد عواملی چون سالمونلا نمی‌باشد، با این حال به لحاظ بیماری‌زائی و مخاطرات بهداشت عمومی قابل توجه بوده و لذا مطالعات عدیده‌ای در زمینه درصد انتشار صورت گرفته است که در زیر به موارد گزارش شده اشاره خواهد شد.

   در سال 1374 در شهرستان تبریز تعداد 222 نمونه از قسمت‌های مختلف لاشه ماکیان (سینه، ران، بال و ...) از کشتارگاه‌ها و رستوران‌ها تهیه و مورد مطالعه قرار گرفت. مشاهده شد که 46 مورد (72/20 درصد) از نمونه‌ها آلوده بودند (Rooygari, 1995). در سال 1376 نیز 200 قطعه لاشه طیور در شیراز بررسی و مشاهده شد 5/3 درصد نمونه‌ها آلوده به یرسینیا انتروکولیتیکا هستند (Moayyedfard, 1997). طی یک مطالعه در سال 1379 در کشتارگاه مجتمع زربال (آمل) مشاهده گردید که در خط کشتار هیچ‌گونه آلودگی به یرسینیا انتروکولیتیکا وجود ندارد (Roohi, 2000). طی ‌سال‌های 1381 لغایت 1382 تعداد 92 نمونه گوشت مرغ از سه منطقه، ری، اسلام‌شهر و جنوب شهر تهران مورد مطالعه قرار گرفته و گزارش گردید که 5/58 درصد آلوده به یرسینیا انتروکولیتیکا و یرسینیا اینترمدیا (Yersinia intermedia) هستند (Soltandallal et al., 2003). مجدداً در سال‌های 1385 تا 1386 تعداد 190 نمونه گوشت مرغ از فروشگاه‌های تهران جمع‌آوری و بررسی شد. تعداد نمونه‌های آلوده 60 نمونه (16 درصد) گزارش گردید (Soltandallal et al., 2010). در سال 1390 تعداد 23 نمونه از گوشت ماکیان به روش PCR مورد مطالعه قرار گرفت و از 14 نمونه آن عامل یرسینیا انتروکولیتیکا جدا گردید (Hanifian, 2011). تعداد 100 نمونه گوشت ماکیان در سال 1390 از فروشگاه‌های شهرکرد تهیه و بررسی و میزان آلودگی به یرسینیا انتروکولیتیکا 34 درصد گزارش گردید (Shakerian et al., 2011). در سال 1390 تعداد 120 نمونه گوشت ماکیان از فروشگاه‌های تبریز تهیه و بررسی شد. در 15 درصد از نمونه‌ها آلودگی به یرسینیا انتروکولیتیکا مشاهده گردید (Mahdavi et al., 2011).

 

3-1- استرپتوکوکوس (Streptococcus)

   در سال 1390 تعداد 15 نمونه از کشتارگاه‌های طیور شهرستان تبریز تهیه و مطالعه گردید. مشاهده شد که 100 درصد نمونه‌ها آلوده به استرپتوکوک می‌باشند (Javadi and Safamashaei, 2011).

 

4-1- استافیلوکوکوس (Staphylococcus)

   یکی از عوامل عفونی که با آلوده نمودن مواد غذائی از جمله فرآورده‌های طیور سبب اشاعه مسمومیت‌های غذائی می‌گردد آلودگی استافیلوکوکی است که بسیار واجد اهمیت است. در این مختصر به مواردی که آلودگی از طریق گوشت و فرآورده‌های طیور منتشر گردیده اشاره شده است.

   در سال 1382 در تهران به طور تصادفی 150 نمونه غذای حاوی فرآورده‌های طیور از اغذیه فروشی‌ها تهیه و مورد بررسی قرار گرفت و در 6/26 درصد نمونه‌ها تعداد استافیلوکوکوس اورئوس (Staphylococcus aureus) بیش از حد مجاز بوده و در این میان ساندویچ‌های مرغ 6/16 درصد آلودگی نشان دادند (Fazlara et al., 2003). در سال 1384 نقش غوطه‌وری لاشه کشتار شده در کشتارگاه‌های طیور در میزان آلودگی به استافیلوکوکوس بررسی و گزارش گردید مقادیر قبل با بعد از شستشو از نظر آماری معنی‌دار بوده و شستشو نقش تعیین‌کننده‌ای در کاهش آلودگی دارد (Javadi et al., 2005). در سال 1390 تعداد 15 نمونه گوشت ماکیان از کشتارگاه‌های تبریز تهیه و مطالعه شد. در این بررسی میزان آلودگی نمونه‌ها به استافیلوکوکوس اورئوس 60 درصد گزارش گردید (Khalilzadeh Khosroshahi, 2011).

 

5-1- سالمونلا (Salmonella)

   سالمونلا یکی از مهمترین آلودگی‌ها در گوشت طیور از جمله ماکیان است و به خاطر اهمیت فوق‌العاده‌ای که در بهداشت مواد غذایی داشته و به عنوان بیماری مشترک جدی بهداشت عمومی را به مخاطره می‌اندازد مطالعات گسترده‌ای در این زمینه انجام گرفته است. خلاصه تحقیقات انجام شده در مورد میزان فراوانی آلودگی طیور به سالمونلا در جدول شماره 2 آورده شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 2- تحقیقات انجام شده در مورد میزان فراوانی آلودگی طیور به سالمونلا

فرآورده	فراوانی (%)	منطقه	سال	توضیحات	منبع
ماکیان	5/19	تهران	1357	مرغ تازه و منجمد	Rokni, 1978
ماکیان	4	شیراز	1363	-	Dashti Rahmatabaadi, 1984
ماکیان	7/56	تهران	1367	گله‌های طیور	Manouchehr, 1992
ماکیان	5/77	تهران	1369	گله‌های طیور	Manouchehr, 1992
ماکیان	1	ارومیه	1371	فروشگاه‌ها و کشتارگاه	Iravani, 1992
ماکیان	32	اهواز	1371	پوست مرغ	Saeidiasl, 1993
ماکیان	26	اهواز	1371	سنگدان مرغ	Saeidiasl, 1993
ماکیان	25	اهواز	1371	کبد مرغ	Saeidiasl, 1993
ماکیان	19	اهواز	1371	گوشت مرغ	Saeidiasl, 1993
ماکیان	5/57	تهران	1373	قبل از چیلر آبی	Hadian Rasnani, 1997
ماکیان	70	تهران	1373	بعد از چیلر آبی	Hadian Rasnani, 1997
ماکیان	25/4	تهران	1375	قسمت‌های مختلف لاشه	Askari, 1997
ماکیان	20	تهران	1376	قبل از چیلر (س. تیفی موریوم)	Chapardar, 1997
ماکیان	25	تهران	1376	بعد از چیلر (س. تیفی موریوم)	Chapardar, 1997
ماکیان	8/4	شیراز	1377	-	Nazer et al., 1998
ماکیان	68	-	1382	خمیر مرغ تولید داخل	Rahimi et al., 2003
ماکیان	14	تهران	1382	کبد مرغ	Hakimi Najafabadi et al., 2003
ماکیان	13/6	تبریز	1382	قبل از چیلر آبی	Javadi, 2003
ماکیان	صفر	تبریز	1382	بعد از چیلر آبی	Javadi, 2003
ماکیان	9/29	تهران	1383	فروشگاه‌ها	Soltandallal, 2004
ماکیان	3	تهران	1384	واحدهای بسته­بندی و فروشگاه­ها	Dordari  et al., 2005
ماکیان	12	اهواز	1384	کشتارگاه	Mayyahi et al., 2005b
ماکیان	8/35	تهران	1383	فروشگاه‌ها	Zohoorian and Khajeamiri, 2005
ماکیان	30	-	1385	خمیر مرغ وارداتی	Mehdizade et al., 2006
ماکیان	6/11	مشهد	1386	سوآپ پوست گردن	Jamshidi et al., 2007a
ماکیان	1/8	یزد	1386	کبد مرغ	Bonyadian et al., 2007
ماکیان	5/18	یزد	1386	قبل از چیلر آبی	Bonyadian et al., 2007
ماکیان	5/34	یزد	1386	بعد از چیلر آبی	Bonyadian et al., 2007
ماکیان	69	تهران	1386	بعد از چیلر آبی (20 کشتارگاه)	Niazi-shahraki et al., 2008
ماکیان	5/2	گیلان و مازندران	1386	-	Emadi Chashemi, 2007
ماکیان	7/11	مشهد	1386	-	Jamshidi et al., 2007b
ماکیان	9/17	اصفهان	1387	-	Jalali et al., 2008
ماکیان	6	مشهد	1388	-	Banihassan et al., 2009
ماکیان	3/26	-	1388	خمیر مرغ	Rahimifard et al., 2009
ماکیان	5/9	-	1388	لاشه مرغ	Rahimifard et al., 2009
ماکیان	33	تهران	1388	از 1385 تا 1388	Soltandallal et al., 2010
			ادامه جدول 2
فرآورده	فراوانی (%)	منطقه	سال	توضیحات	منبع
ماکیان	2/11	زاهدان	1389	مرغ‌ تازه و منجمد	Mohammad et al., 2010
بوقلمون	7/9	اصفهان	1388	از فروشگاه‌ها	Rahimi et al., 2010c
شتر مرغ	6/4	اصفهان	1388	از فروشگاه‌ها	Rahimi et al., 2010c
کبک	صفر	اصفهان	1388	از فروشگاه‌ها	Rahimi et al., 2010c
ماکیان	صفر	تبریز	1390	-	Javadi and Safamashaei, 2011
ماکیان	40	کرج	1390	با روش PCR	Nayebi et al., 2011
ماکیان	14	مشهد	1390	-	Baratpour et al., 2011
ماکیان	صفر	ارومیه	1390	-	Sadeghi Zali et al., 2011

 

6-1- لیستریا مونوسیتوژنز (Listeria monocytogenes)

    در سال 1370 طی یک بررسی در شیراز تعداد 100 لاشه طیور مورد مطالعه قرارگرفت. 10 درصد نمونه‌ها آلوده به لیستریا مونوسیتوژنز  بودند (Hadavand- Mirzayi, 1991). در سال 1379 در نمونه‌برداری انجام گرفته از حوضچه‌های آب گرم و سرد خط کشتارگاه طیور در آمل همراه با نمونه‌هائی از عضله، پوست و کلواک ماکیان هیچ موردی از آلودگی به لیستریا مونوسیتوژنز مشاهده نشد (Roohi, 2000). در مطالعه‌ای دیگر در ارومیه در سال 1388 تعداد 90 لاشه ماکیان جمع‌آوری شده از چهار کشتارگاه طیور، قبل و بعد از چیلر آبی مورد بررسی قرار گرفته و مشاهده شد آلودگی به لیستریا قبل از استفاده از چیلر آبی یک مورد (1/1 درصد) و بعد از آن 7 مورد (8/7 درصد) بوده است (Akhondzadeh and Misaghi, 2007). در سال 1388 سه درصد لاشه مرغ‌های کشتار شده در کشتارگاه‌های مشهد آلوده به لیستریا مونوسیتوژنز بودند (Mohsenzadeh et al., 2009). در سال 1390 در شیراز از 100 گله گوشتی ارسالی به کشتارگاه به طور تصادفی 21 گله انتخاب و از نظر آلودگی به لیستریا مطالعه و مشاهده گردید درصد آلودگی از طریق کشت یک درصد و از طریق PCR 7 درصد بود (Hosseinzadeh et al., 2011a). در سال 1390 50 نمونه گوشت طیور در اصفهان بررسی گردید. این تعداد مشتمل بر ماکیان 30 نمونه، بلدرچین 6 نمونه، بوقلمون 10 نمونه و شترمرغ 4 نمونه بود. مشاهده شد در 20 درصد ماکیان، 3/33 درصد بلدرچین، 30 درصد بوقلمون و 25 درصد شترمرغ‌ها آلوده به لیستریا بودند (Sohrabi et al., 2011).

7-1- اشریشیا کلای (E. coli)

   در یک بررسی در سال 1389 روی فرآورده‌های گوشتی توزیع شده از کارخانجات صنایع گوشتی تهران که در آنها از خمیر مرغ استفاده شده بود، مشاهده گردید 27 درصد سوسیس‌های مرغ تولید شده دارای مقادیر بالایی آلودگی باکتریایی از جمله اشریشیا کلای می‌باشند (Karimi et al., 2010). در سال 1390 در یک دوره نمونه‌برداری در ارومیه، تعداد 134 نمونه گوشت طیور که از نقاط مختلف بدن ماکیان تهیه شده بود مطالعه و از 37 درصد نمونه‌ها اشریشیا کلای جدا گردید (Sadeghi Zali et al., 2011). در سال 1388 با تهیه 100 نمونه لاشه طیور از کشتارگاه صنعتی گناباد پس از بررسی گزارش گردید که 7/38 درصد نمونه‌ها آلوده به اشریشیا کلای بوده‌اند (Mokhtarian Dalooyi et al., 2009).

نتیجه‌گیری

   از مجموع مطالعات و بررسی­های انجام گرفته چنین استنتاج می‌گردد که:

1. علیرغم تمهیدات بهداشتی در مزارع پرورش ماکیان تقریباً اکثر آلودگی­های باکتریایی مورد مطالعه در نمونه های گوشت طیور فرآوری شده در کشتارگاه‌های صنعتی سراسر کشور مشاهده می‌شوند.

2. حضور برخی از باکتری­ها همچون کمپیلوباکتر ژژونی با توجه به عوارض سوء گوارشی حاد و مزمن در مصرف‌کننده، برخی دیگر از باکتری­ها مانند استافیلوکوک‌ها از نظر مسمومیت­های حاد و بالاخره گروهی دیگر همچون سالمونلاها از جمیع جهات قابل توجه بوده و نظارت بهداشتی جدی و­ مستمر­تری را ایجاب می­نماید.

3. با توجه به رعایت نکات بهداشتی دقیق و نقش آن در بازدهی اقتصادی در مزارع پرورش طیور و با عنایت به این نکته که میزان اعمال مقررات بهداشتی در کشتارگاه‌های صنعتی با میزان و درصد آلودگی تولیدات آنها ارتباط تنگاتنگ داشته است، به نظر می­رسد بیشتر آلودگی­ها ثانویه و در حین کشتار یا بعد از آن به وقوع پیوسته است. لذا ضروری است جهت کاهش آلودگی و بار میکروبی در زنجیره تولید به این امر خطیر توجه ویژه­ای مبذول گردد.

2- مطالعات بهداشتی صورت گرفته در زمینه تخم‌مرغ

   تخم پرندگان یک ظرف بیولوژیک است که حاوی مواد آلی و غیرآلی مورد نیاز برای تکثیر گونه‌های مختلف پرندگان می­باشد. مواد مذکور به وسیله پوسته تخم احاطه شده و جهت رشد جنین از زمان لقاح تا تبدیل شدن به جوجه در زرده و سفیده ذخیره می‌گردند. پوسته تخم در مقابل گازها نفوذپذیر می‌باشد. به طور کلی هر تخم مرغ حاوی یک سلول جنسی کوچک است که به وسیله زرده، آلبومن، غشاهای داخلی و خارجی پوسته، پوسته آهکی و کوتیکول احاطه گردیده است. در ترکیب نسبی تخم گونه‌های مختلف طیور، زرده 35-33، سفیده 58-52 و پوسته و غشاءهای پشتیبان حدود 14-9 درصد آن را تشکیل می‌دهند.

   پوسته تخم مرغ دارای حدود 10000 منفذ کوچک است که مسیری را برای تبادلات گازی بین جنین و محیط خارج فراهم می­کند. این منافذ در مجموع 34/0 درصد از سطح پوسته را تشکیل می­دهند. با این حال لایه خارجی پوسته که کوتیکول نامیده شده و از نظر شیمیائی نوعی گلیکوپروتئین و حدود 10 میکرومتر ضخامت دارد مانع از ورود میکروارگانیسم‌ها به داخل تخم‌مرغ شده و یا حداقل ورود آن ها را به تأخیر می‌اندازد. مرز درونی غشا داخلی پوسته نیز که مماس با آلبومین بوده به عنوان سدی دیگر در مقابل ورود میکروارگانیسم‌ها عمل می­نماید.

   بعد از پوسته، آلبومن یا سفیده تخم‌مرغ قرار دارد که از حدود 40 نوع پروتئین مختلف ساخته شده و هر یک ازپروتئین­ها با داشتن خواص فیزیکی و شیمیائی نقش به خصوصی را در جنین ایفاء می­کنند. از جمله این ترکیبات پروتئین اووموسین است که 5/3 درصد آلبومن را تشکیل داده و سبب آگلوتیناسیون و مهار ویروس‌ها می‌شود. ترکیب دیگر لیزوزیم است که 4/3 درصد آلبومین را به خود اختصاص داده و سبب تخریب و تجزیه باکتری‌ها می­گردد.

   در بین عوامل فساد ذکر شده به ویژه پس از تخم‌گذاری حضور میکروارگانیسم­ها (آلودگی) به عنوان مهم­ترین فاکتور و عامل اصلی شناخته شده است. لیکن از آن جا که میکروارگانیسم­های مختلف از نظر توانایی غلبه بر مکانیسم‌های دفاعی تخم مرغ و رشد در محتویات آن با یکدیگر تفاوت دارند علی‌رغم وجود عوامل عفونی عدیده در محیط، تنها گروهی خاص چون کمپیلوباکتر، سالمونلاها و عموماً باکتری­های خانواده آنتروباکتریاسه موجب آلودگی و فساد تخم‌مرغ گردیده و در نهایت به مصرف‌کننده منتقل می­شوند. در این بررسی سعی گردیده است به مجموعه­ مطالعات انجام گرفته در کشور استناد و میزان آلودگی در سال‌های اخیر مشخص شود.

1-2- آلودگی به کمپیلوباکتر

   در سال 1387 تعداد یک صد عدد تخم‌مرغ در دو فصل بهار و تابستان از فروشگاه‌های بزرگ شهرکرد تهیه و مورد مطالعه قرار گرفت و مشاهده شد که هیچ یک از نمونه‌ها آلوده به کمپیلوباکتر نمی‌باشند (Ghasemian Safaei et al., 2011). 

 

2-2-  آلودگی به اشریشیاکلای 

   در سال 1372 تعداد 500 عدد تخم‌مرغ از فروشگاه‌های شهر شیراز تهیه و بررسی گردید. 2 درصد از نمونه‌های مورد بررسی آلوده به اشریشیاکلای بودند (Nemati, 1993). در سال 1385 نیز مطالعه در شیراز تکرار و تعداد 114 عدد تخم‌مرغ که به روش قبلی تهیه شده بود مورد بررسی قرار گرفت. مشاهده شد 4 درصد آلوده به اشریشیاکلای می‌باشند(Nazer et al., 2006) . در سال 1387 در یک بررسی در شهرکرد تعداد 100 تخم‌ مرغ بطور تصادفی از فروشگاه‌ها تهیه و نمونه‌برداری شد که 19 درصد آلوده به اشریشیاکلای بودند (Ghasemian Safaei et al., 2011). در سال 1390 تعداد 60 عدد تخم بوقلمون از فروشگاه‌های اصفهان تهیه شد که از تعداد 7 تخم اشریشیاکلای جدا گردید. مشاهده شد در تخم‌های آلوده، 6/66 درصد آلودگی در سطح پوسته و 3/33 درصد آلودگی درون سفیده بوده است (Gholami-varnamkhasti et al., 2011).

 

3-2- آلودگی به لیستریا مونوسیتوژنز

   در مطالعه انجام گرفته در شهرکرد تعداد یک‌صد عدد تخم‌مرغ در تابستان و بهار سال 1387 از فروشگاه‌های بزرگ تهیه و نمونه‌برداری شد. مشاهده گردید که هیچ‌کدام آلوده به لیستریا نمی‌باشند. لذا نتیجه گرفته شد که آلودگی به لیستریا خطر بهداشتی جدی در آن منطقه نمی‌باشد (Ghasemian Safaei et al., 2011).

 

4-2-  آلودگی به سالمونلا 

   با توجه به اهمیت آلودگی تخم‌مرغ به سالمونلا و بیشترین درصد وقوع مسمومیت‌های ناشی از آن مطالعات انجام گرفته بیشتر و گسترده‌تر است. خلاصه تحقیقات انجام شده در مورد میزان آلودگی تخم‌مرغ به سالمونلا در جدول شماره 3 آورده شده است.

 

 

 

 

 

جدول 3- تحقیقات انجام شده در مورد میزان فراوانی آلودگی تخم‌مرغ به سالمونلا

فراوانی (%)	منطقه	سال	توضیحات	منبع
4/0	شیراز	1363	آلودگی پوسته	Jamshidi, 1984
2/0	شیراز	1363	آلودگی زرده تخم‌مرغ	Jamshidi, 1984
75/0	ارومیه	1371	-	Afsharnia, 1996
6/0	شیراز	1372	-	Nemati, 1993
8/0	شیراز	1374	تخم‌مرغ بومی	Farboud, 1995
صفر	شیراز	1374	تخم‌مرغ صنعتی	Farboud, 1995
78/0	اهواز	1374	آلودگی پوسته	Hosainzadeh, 1997
26/0	اهواز	1374	آلودگی محتویات	Hosainzadeh, 1997
75/0	ارومیه	1375	آلودگی محتویات	Afsharnia, 1996
75/0	تهران	1376	تخم‌مرغ صنعتی	Hadian Rasnaie et al., 1999
4	قزوین	1380	تخم‌مرغ بومی	Fazlara, 2001
صفر	قزوین	1380	تخم‌مرغ صنعتی	Fazlara, 2001
74/0	مشهد	1381	آلودگی پوسته	Hamedi et al., 2002
صفر	مشهد	1381	آلودگی محتویات	Hamedi et al., 2002
4	اهواز	1382	آلودگی پوسته	Dalirannia, 2004
1	اهواز	1382	آلودگی محتویات	Dalirannia, 2004
صفر	اهواز	1383	محتویات تخم‌ اردک	Asadi, 2004
3	اهواز	1383	پوسته تخم‌ اردک	Asadi, 2004
2	رفسنجان	1383	آلودگی پوسته	Akrami Mohajer et al., 2004
صفر	خوزستان	1384	محتویات تخم بوقلمون	Mayyahi et al., 2005a
2	خوزستان	1384	پوسته تخم بوقلمون	Mayyahi et al., 2005a
صفر	کازرون	1384	تخم‌مرغ بومی	Aghazadeh Mashgi et al., 2005
1	ارومیه	1387	محتویات تخم‌مرغ بومی	Ahmadi, 2008
2	ارومیه	1387	پوسته تخم‌مرغ بومی	Ahmadi, 2008
صفر	شهرکرد	1387	تخم‌مرغ صنعتی	Ghasemian Safaei et al., 2011
6/1	مشهد	1387	پوسته تخم‌مرغ	Jamshidi et al., 2010
صفر	مشهد	1387	محتویات تخم‌مرغ	Jamshidi et al., 2010
6	ارومیه	1388	زرده تخم‌مرغ صنعتی	Aminzare et al., 2009
6/2	تهران	1389	تخم‌ بوقلمون	Daneshvar, 2010
5/22	کرج	1390	با روش PCR	Nayebi et al., 2011
صفر	شهرکرد	1390	پوسته ومحتویات	Bahadoran et al., 2011
3/3	اصفهان	1390	پوسته تخم‌ بوقلمون	Gholami-varnamkhasti et al., 2011
8/3	تهران	1390	تخم‌مرغ	Askari Badouei et al., 2011
صفر	تهران	1390	تخم بلدرچین، غاز و اردک	Askari Badouei et al., 2011

 

 

 

5-2- آلودگی به استافیلوکوکوس 

   در سال 1372 درصد آلودگی به استافیلوکوکوس­های کوآگولاز مثبت در شیراز بررسی گردید. این مطالعه بر روی 500 عدد تخم‌مرغ انجام گرفته و مشاهده شد که 4/1 درصد از نمونه‌ها آلوده به این باکتری می­باشند (Nemati, 1993). در سال 1385 نیز مطالعه‌ی دیگری بر روی 114 عدد تخم‌مرغ جمع‌آوری شده از نقاط مختلف شهر شیراز انجام شد و مشاهده گردید که 4/17 درصد نمونه‌ها آلوده به استافیلوکوک می‌باشند(Nazer et al., 2006) .  

6-2- آلودگی به استرپتوکوکوس 

   در سال 1372 در شیراز تعداد 500 عدد تخم مرغ جمع‌آوری شده از نقاط مختلف شهر مورد بررسی قرار گرفته و مشاهده شد 8/2 درصد نمونه‌ها آلوده به استرپتوکوکوس می‌باشند (Nemati, 1993). در مطالعه‌ دیگری که در سال 1385­در شیراز انجام گرفت مشاهده شد که از 114 تخم‌مرغ‌ جمع‌آوری شده از نقاط مختلف شهر 10 عدد آلوده به استرپتوکوکوس بودند(Nazer et al., 2006) .  

نتیجه‌گیری

   در بین مطالعات انجام گرفته بیشترین بررسی­ها روی انواع سالمونلاها بوده است که حاکی از اهمیت این آلودگی در تخم‌مرغ‌ و بازتاب آن به عنوان یک معضل بهداشت مواد غذایی در بهداشت جامعه می‌باشد. خوشبختانه برخی از انواع آلودگی‌ها مانند آلودگی به کمپیلوباکتر مشاهده نشده و در مورد سایر آلودگی‌ها نیز میزان وقوع آن بالا نبوده است. درمورد سالمونلاها نیز بیشترین درصد آلودگی در تخم‌مرغ‌‌های بومی و آن هم در ناحیه پوسته بوده است که گرچه نسبت آلودگی کم ولی از اهمیت بهداشتی بسیار بالائی برخوردار است. به نظر می‌رسد عواملی همچون پرندگان بومی آلوده، نحوه ذخیره نمودن تخم‌مرغ‌‌ها از نظر حرارت و رطوبت محیط، مدت زمان نگه‌داری به ویژه در نمونه‌هائی که آلوده به مدفوع پرنده بوده و تولیدکنندگان هنگام ذخیره‌سازی نسبت به تمیز نمودن آنها کوتاهی نموده‌اند در وقوع و درصد آلودگی بسیار نقش‌آفرین باشد. لذا ضرورت ایجاب می‌کند که مقامات بهداشتی جهت کاهش آلودگی‌های تخم‌مرغ‌‌ با آموزش و آگاه نمودن تولیدکنندگان جزئی و کلی نسبت به این امر خطیر اهتمام ورزند.

مراجع

• · اثنی­عشری، محمدیوسف.، غلام­پور­عزیزی، عیسی و هاشمی، مسعود (1381). بررسی بیماری کمپلوباکتریوز در مرغان مرغداری‌های شهرستان بابل. سومین گردهمایی دامپزشکان علوم بالینی ایران، مشهد.
• · احمدی، الهام (1387). ارزیابی آلودگی سالمونلائی در تخم‌مرغ‌های بومی مصرفی در شهرستان ارومیه. پایان­نامه دکترای دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه ارومیه.
• · اسدی، رضا (1383). بررسی میزان آلودگی سالمونلایی در تخم اردک مصرفی اهواز. پایان­نامه دکتری دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شهید چمران اهواز.
• · افشارنیا، محمد تقی (1375). بررسی آلودگی سالمونلائی در تخم‌مرغ­های مصرفی شهرستان ارومیه. پایان­نامه دکترای دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه ارومیه.
• · اکرمی مهاجر، فاطمه.، شکرفروش، سید شهرام و اسکندری، سهیل (1383). بررسی میزان آلودگی باکتریائی تخم‌مرغ‌های مصرفی شهرستان رفسنجان. همایش کشوری بهداشت و ایمنی غذا، یزد.
• · ایروانی، علیرضا (1371). بررسی آلودگی گوشت طیور مصرفی شهرستان ارومیه به انواع سالمونلا. پایان­نامه دکترای دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه ارومیه.
• · آخوندزاده، افشین و میثاقی، علی (1386). بررسی نقش سردکن‌های آبی در چگونگی وضعیت آلودگی لیستریا مونوسیتوژنز لاشه‌های مرغ در کشتارگاه‌های صنعتی استان آذربایجان غربی. مجله علوم و صنایع غذایی، 4 (3): 74-69.
• · آقازاده مشگی، مهزاد.، زهرایی صالحی، تقی و فخاری، اصغر (1385). بررسی وجود سالمونلا در تخم‌مرغ­های بومی شهرستان کازرون. مجله علوم غذایی و تغذیه، 4 (3): 114-111.
• · بصیری تبریزی، جمال (1372). بررسی میزان آلودگی لاشه‌های طیور مصرفی در شهر شیراز به کمپیلوباکترها و اثرات آن در بهداشت عمومی. پایان‌نامه دکترای عمومی دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شیراز.
• · بیگدلی زنجانی، رحیم (1366). بررسی آلودگی لاشه مرغ به کمپیلوباکتر ژژونی. پایان‌نامه دکترای عمومی دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه تهران.
• · جمشیدی، احمدعلی (1363). بررسی میزان آلودگی سالمونلایی در تخم‌مرغ­های مصرفی شیراز و اهمیت آن از نظر بهداشت عمومی. پایان‌نامه دکترای عمومی دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شیراز.
• · جوادی، افشین (1382). مطالعه مخاطرات بهداشتی کشتارگاه‌های صنعتی مرغ تبریز با استفاده از سیستم HACCP (از تولید تا مصرف). پایان‌نامه دکتری بهداشت مواد غذایی، دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.
• · جوادی، افشین.، جلالی میلانی، محمد.، زارع نژاد، حسن.، ارفعی آخوله، اکبر و عابدی، موسی (1384). بررسی میزان آلودگی استافیلوکوکوس آرئوس از کشتارگاه تا دست مصرف‌کننده در گوشت مرغ در سال 82. چهاردهمین کنگره دامپزشکی، تهران، ایران.
• · چپردار، جواد (1376). مطالعه نقش جوجه‌های گوشتی در انتقال عفونت سالمونلائی به انسان. پایان‌نامه دکترای عمومی دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه تهران.
• · حامدی، عبدالکریم.، پری زاده، محمدجواد و قناعت، جواد (1381). بررسی آلودگی سالمونلا در دو نوع تخم‌مرغ محلی و ماشینی در آزمایشگاه بیمارستان قائم (عج) مشهد، 80-1379. مجله دانشکده پزشکی مشهد، 45: 71-67.
• · حسین زاده، شهرام (1376). بررسی میزان آلودگی سالمونلایی تخم‌مرغ‌های مصرفی اهواز و اهمیت آن از نظر بهداشت عمومی. پایان‎نامه دکتری دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شهید چمران اهواز.
• · حکیمی نجف آبادی، شهلا.، محمدی، مریم و قاضی سعیدی، کیومرث (1382). بررسی مقدماتی آلودگی مرغ‌های مصرفی شهر تهران به سالمونلاهای مختلف. ششمین کنگره سراسری میکروب­شناسی ایران، تهران.
• · خلیفه قلی، محمد (1383). بررسی میزان شیوع آئروموناس و کمپیلوباکتر ژژونی در گوشت‌های قرمز و مرغ عرضه‌شده در قصابی‌ها و مرغ فروشی‌های مناطق تحت نظارت دانشگاه علوم پزشکی تهران. پایان نامه کارشناسی ارشد میکروب­شناسی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران.
• · دانشور، احمدرضا (1389). بررسی میزان آلودگی تخم بوقلمون‌های مصرفی به باکتری سالمونلا در تهران، شانزدهمین کنگره دامپزشکان ایران. تهران.
• · درداری، شهرام .، حمید، هرمز و بکایی، سعید (1384).  جستجوی گونه‌های میکروب سالمونلا و تعیین حساسیت گونه‌های آن درگوشت مرغ بسته‌بندی شده شهر تهران. چهاردهمین کنگره دامپزشکی ایران، تهران.
• · دشتی رحمت آبادی، محمدحسین (1363). بررسی میزان آلودگی سالمونلایی در طیور گوشتی مرغداری­های صنعتی شیراز و حومه و اهمیت آن از نظر بهداشت عمومی. پایان نامه دکتری دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شیراز.
• · دلیران نیا، علی (1383). بررسی آلودگی سالمونلایی در تخم‌مرغ‌های بومی مصرفی اهواز. پایان‌نامه دکتری دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شهید چمران اهواز.
• · رحیمی، فاتح.، یوسفی، رمضانعلی و آقایی، صمد (1382).  خصوصیات شیمیایی و آلودگی‌های میکروبی خمیر مرغ بکار رفته در سوسیس، کالباس، همبرگر. ششمین کنگره سراسری میکروب­شناسی ایران، تهران.
• · رکنی، نوردهر (1357).  بررسی آلودگی سالمونلایی در مرغ­های عرضه شده برای مصرف در شهر تهران. مجله بهداشت ایران، 7 (4): 221-216 .
• · روحی، پیمان (1379). جستجو و جداسازی باکتری­های بیماری‌زا در نقاط بحرانی خط کشتار صنعتی طیور بر اساس الگوی سیستم HACCP . پایان‌نامه کارشناسی ارشد مهندسی کشاورزی- علوم و صنایع غذایی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تهران.
• · رویگری، محمدرضا (1374). جداسازی یرسینیا آنتروکولیتیکا و بررسی میزان آلودگی گوشت مرغ به این باکتری در شهرستان تبریز و تعیین سروتیپ­های پاتوژن. پایان‌نامه دکترای دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد تبریز.
• · سعیدی اصل، محمدرضا (1372).  بررسی حضور انواع سالمونلا در لاشه‌های مرغ کشتارگاه­های اهواز. پایان نامه دکتری دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شهید چمران اهواز.
• · سلطان دلال، محمدمهدی.، ایزدپور، فرخ.، خلیفه قلی، محمد.، خاتمی مقدم، مینو و حجازی، سیدحسین (1382). بررسی شیوع یرسینیا در گوشت‌های قرمز و مرغ عرضه شده در قصابی‌ها و مرغ فروشی‌های تحت نظارت دانشگاه علوم پزشکی تهران. ششمین کنگره سراسری میکروب­شناسی ایران، تهران.
• · سلطان دلال، محمدمهدی.، طارمی، مهناز.، مدرسی، شبنم.، معزاردلان، ساناز.، ذوالفقاریان، کوروش.، گلگار، فرنگیس.، صناعی، مریم و زالی، محمدرضا (1383). بررسی میزان مقاومت آنتی‌بیوتیکی Salmonella Spp جدا شده از گوشت سفید و قرمز عرضه شده در تهران. هفتمین کنگره سراسری میکروب شناسی ایران (با گرایش باکتری شناسی)، سمنان.
• · ظهوریان، گیتی و خواجه امیری، مسعود (1384). شیوع سالمونلا در گوشت جوجه در مرغ فروشی­های شهر تهران. پانزدهمین کنگره ملی صنایع غذایی ایران، تهران.
• · عسگری، غلامحسین (1376). مقایسه انواع سروتیپ­های سالمونلاهای جداشده از گوشت مرغ، گوساله و گوسفند مصرفی شهر تهران و بررسی الگوی مقاومت دارویی آن­ها. پایان‌نامه دکتری میکروب شناسی، دانشکده پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس.
• · عمادی چاشمی، سید حسام‌الدین (1386). جداسازی سالمونلا در ماکیان بومی حاشیه جنوبی استان‌های گیلان و مازندران. پایان‌نامه دکترای دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه تهران.
• · فربود، آرش (1374). بررسی میزان آلودگی تخم‌مرغ‌های شهری و روستایی به میکروب سالمونلا در شهر شیراز و حومه. پایان‌نامه دکتری پزشکی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شیراز.
• · فرخنده، طاهره (1385). بررسی مقدماتی میزان آلودگی لاشه­های طیور کشتار شده در یکی از کشتارگاه­های صنعتی طیور اطراف مشهد به باکتری کمپیلوباکتر کولای. پایان‌نامه دکتری دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه فردوسی مشهد.
• · فضل آرا، علی (1380).  بررسی آلودگی سالمونلایی در تخم‌مرغ‌های مصرفی شهرستان قزوین. دوازدهمین کنگره ملی صنایع غذایی ایران- غذا­، علوم و فن­آوری­، حال و آینده، تهران.
• · فضل آرا، علی.، قائم مقامی، سهیل و ابوترابی گودرزی، الهام (‌1382).  بررسی اولیه اغذیه‌های ناحیه غرب تهران از نظر عوامل بیماری‌زای سالمونلا و استافیلوکوکوس آرئوس. چهاردهمین کنگره ملی صنایع غذایی ایران، تهران.
• · مختاریان دلویی، حسین.، محسن­زاده، محمد.، قهرمانی، محمد.، مشکی، مهدی و فانی، محمد جواد (1388). بررسی میزان آلودگی لاشه‌های طیور کشتار شده در کشتارگاه صنعتی گناباد به کمپیلوباکتر ژژونی و کمپیلوباکتر کولای. افق دانش، فصلنامه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گناباد، 15(2): 36-30.
• · منوچهر، داوود (1371). بررسی آلودگی گله‌های طیور اطراف تهران به سالمونلا انتریتیدیس. پایان‌نامه دکترای عمومی دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه تهران.
• · مهدی­زاده، مهرانگیز.، پیروز، بهناز.، خضری پور، معصومه.، جلالی، مریم.، معینی، مهناز و رحیمی فرد، ناهید (1385).  کیفیت میکربی خمیر مرغ به عنوان ماده اولیه. نهمین کنگره تغذیه ایران، تبریز.
• · مؤیدفرد، علیرضا (1376). بررسی میزان آلودگی لاشه‌های طیور گوشتی ذبح شده در کشتارگاه‌های شهرستان شیراز به یرسینیا انتروکولیتیکا. پایان‌نامه دکترای عمومی دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شیراز.
• · میاحی، منصور.، قربانپور، مسعود و کاوسی­فرد، روزیتا (1384الف). بررسی آلودگی مرغان گوشتی کشتار شده در کشتار گاه اهواز به باکتری سالمونلا. چهاردهمین کنگره دامپزشکی ایران، دامپزشکی- سلامت- شکوفایی اقتصاد، تهران.
• · میاحی، منصور.، قربانپور، مسعود و گودرزی، محمد (1384ب). بررسی میزان آلودگی سالمونلایی تخم بوقلمون در برخی از مناطق استان خوزستان. چهاردهمین کنگره دامپزشکی ایران­، دامپزشکی- سلامت - شکوفایی اقتصاد، تهران.
• · ناظر، عبدالله حسین خان.، فیروزی، رویا و ابراهیمی مطلق، کوکب (1377).  بررسی میزان آلودگی سالمونلایی طیور گوشتی ذبح شده در کشتارگاه­های شیراز و تعیین سروتیپ آن­ها. پژوهش و سازندگی، 39(11): 100-98.
• · نعمتی، حسن (1372). بررسی میزان آلودگی تخم‌مرغ‌های مصرفی شهر شیراز به عوامل باکتریایی (هوازی) مولد مسمومیت غذایی و اثر آن در بهداشت عمومی. پایان‌نامه دکتری دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شیراز.
• · نیازی شهرکی، سیاوش.، رکنی، نوردهر.، رضویلر، ودود.، باهنر، علیرضا و آخوندزاده بستی، افشین (1386). ارزیابی کمی و کیفی آلودگی لاشه‌های طیور کشتارگاه‌های صنعتی استان تهران به سالمونلا. مجله تحقیقات دامپزشکی دانشگاه تهران، 62(6): 389-385.
• · هادیان رسنایی، زهرا (1376). بررسی شیوع آلودگی سالمونلایی لاشه‌های مرغ در کشتارگاه صنعتی و تأثیر سرد کردن غوطه‌وری بر میزان آن. پایان‎نامه دکتری دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه تهران.
• · هادیان رسنایی، زهرا.، ولایی، ناصر و رحیمی، پروین (1378). میزان شیوع آلودگی سالمونلایی زرده تخم‌مرغ مصرفی استان تهران طی سال 1376. نشریه پژوهنده، 4(2): 211 -207.
• · هداوند میرزائی، علی‌محمد (1370). بررسی آلودگی لاشه‌ طیور به لیستریا در کشتارگا‌های صنعتی اطرافِ شیراز و اثرات آن در بهداشت عمومی. پایان‌نامه دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شیراز.

 

• · Afsharnia, M.T. (1996). Survey on salmonella contamination of chicken eggs consumed in Urmia. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Urmia University [In Farsi].
• · Aghazadeh Mashgi, M., Zahrayi Salehi, T. and Fakhkhari, A. (2005). Survey on presence of salmonella contamination of local chicken eggs in Kazeroon. Journal of Food Technology & Nutrition, 4(3): 111-114 [In Farsi].
• · Ahmadi, E. (2008). Assessment of salmonella contamination of local eggs consumed in Urmia. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Urmia University [In Farsi].
• · Akhondzadeh, A. and Misaghi, A. (2007). Effects of water chiller on Listeria monocytogenes contamination of poultry carcasses in industrial slaughterhouses of Western Azerbaijan province. IJFST, 4(3): 69-74[in Farsi].
• · Akrami Mohajer, F., Shekarforoush, S.S. and Eskandari, S. (2004). Survey on bacterial contamination of chicken eggs consumed in Rafsanjan. Congress of Hygiene and Food Safety, Yazd, Iran [In Farsi]. 
• · Aminzare, M., Eslami, M., Ghafari Khaligh, S. and Mahmood zadeh, A. (2011). Prevalence of Campylobacter species in retail foods of West Azerbaijan. 2^nd International Congress of Food Hygiene, Tehran, Iran.
• · Aminzare, M., Neyriz Naghadehi, M., Rasouli, S. and Delshad, R. (2009). Isolation of Salmonella Spp. from local egg yolks in Urmia. Journal of Veterinary Medicine, 3(7): 51-55.
• · Asadi, R. (2004). Survey on salmonella contamination of consumed duck egg in Ahvaz. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Shahid Chamran University of Ahvaz [In Farsi].
• · Askari Badouei, M., Mohammadian Ghalejooghi, B. and Madadgar, O. (2011). Study on salmonella contamination of traditionally produced edible poultry eggs. Comparative Clinical Pathology, DOI: 10.1007/s00580-011-1238-z
• · Askari, G.H. (1997). Comparison of Salmonella spp serotypes isolated from chicken, calf and lamb meat consumed in Tehran and study of their drug resistance pattern. M.Sc. thesis, School of Medicine, Tarbiat Modares University [In Farsi]. 
• · Asnaashari, M.Y., Gholampour Azizi, E. and Hashemi, M. (2002). Survey on the campylobacteriosis of chickens on farms in the Babol city. 3^th convention of Iranian veterinary clinicians. Mashhad, Iran [In Farsi].
• · Bahadoran, S., Borjian, A. and Safarpour, A.R. (2011). Study on salmonella contamination of table eggs in Shahrekord. 2^nd International Congress of Food Hygiene, Tehran, Iran.
• · Banihassan, M., Mohsenzadeh, M., Hashemi, M. and Cheraghchi, M. (2009). Prevalence of Salmonella spp in poultry carcasses in Mashhad slaughter-house. 10^th Iranian Congress of Microbiology, Ilam.
• · Baratpour, A., Jamshidi, A. and Khanzadi, S. (2011). Prevalence of Salmonella enteritidis contamination in broiler carcasses slaughtered in a poultry abattoir of Mashhad using multiplex-PCR. 2^nd International Congress of Food Hygiene, Tehran, Iran.
• · Basiri Tabrizi, J. (1993). Survey on the campylobacter contaminationofpoultry meat in Shiraz city and its effects on public health. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Shiraz University [In Farsi].
• · Bigdeli-zanjani, R. (1987). Survey on the Campylobacter jejuni contaminationofchicken meat. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Tehran University [In Farsi].
• · Bonyadian, M., Ale Agha, S. and Motahari Fard, A. (2007). Isolation and identification of Salmonella from chicken carcasses in processing plants in Yazd province, central Iran. Iranian Journal of Veterinary Research, 8(3): 275 - 278.
• · Chapardar, J. (1997). Study on the role of broiler chickens in transmission of salmonella infectionto human. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Tehran University [In Farsi].
• · Dalirannia, A. (2004). Survey on salmonella contamination of local eggs consumed in Ahvaz. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Shahid Chamran University of Ahvaz [In Farsi].   
• · Daneshvar, A.R. (2010). Survey on salmonella contamination of turkey eggs consumed in Tehran. 16^th Iranian Congress of veterinary medicine, Tehran, Iran [In Farsi].
• · Dashti Rahmatabaadi, M.H. (1984). Survey on the rate of salmonella contamination in broilers poultry in industrial farms in Shiraz and its public health importance. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Shiraz University [In Farsi].
• · Dordari, Sh., Hamid, H. and Bokayi, S. (2005). Investigation of Salmonella spp and determination of their species sensitivity in packaged poultry meat in Tehran city. 14^th Congress of Veterinary medicine.Tehran, Iran [In Farsi].
• · Emadi Chashemi, S.H. (2007). Isolation of salmonella in local poultry of southern margin of Gilan and Mazandaran provinces.D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Tehran University [In Farsi].
• · Farboud, A. (1995). Survey on salmonella contamination of urban and rural eggs in Shiraz city and suburbs. M.D. thesis, School of Medicine, Shiraz University of Medical Sciences [In Farsi].   
• · Farkhondeh, T. (2006). Preliminary study of Campylobacter coli contamination of the poultry carcasses slaughtered in one of the poultry industrial abattoir around Mashhad. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Ferdowsi University of Mashad [In Farsi].
• · Fazlara, A. (2001). Survey on salmonella contamination of consumed eggs in Ghazvin city. 12^th NationalCongress of Food Sciences, Tehran, Iran [In Farsi].
• · Fazlara, A., Ghaemmaghami, S. and Abootorabi Goodarzi, E. (2003). Primary study of food from the west region of Tehran from the viewpoint of pathogenic agent (Salmonella spp and Staphylococcus aureus). 14^th NationalCongress of Food Sciences. Tehran, Iran [In Farsi].
• · Ghasemian Safaei, H., Jalali, M., Hosseini, A., Narimani, T., Sharifzadeh, A. and Raheim, E. (2011). The prevalence of bacterial contamination of table eggs from retails markets by Salmonella spp., Listeria monocytogenes, Campylobacter jejuni and Escherichia coli in Shahrekord, Iran. Jundishapur Journal of Microbiology, 4(4): 249-253.
• · Gholami-varnamkhasti, M., Hossein Sadeghian, H. and Momeni shahraki, M. (2011). Studying the degree of pollution of salmonella and E. coli bacteria in turkey eggs on Esfahan city. 2^nd International Congress of Food Hygiene, Tehran, Iran.
• · Hadavand Mirzayi, A.M. (1991). Survey on listeria contamination of poultry carcasses in industrial abattoir around Shiraz and its effect on public health. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Shiraz University [In Farsi].
• · Hadian Rasnani, Z. (1997). Survey on the prevalence of Salmonella spp contamination of poultry carcasses in industrial abattoir and effect of continues chilling on the rate of it. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Tehran University [In Farsi].
• · Hadian Rasnaie, Z., Valayi, N. and Rahimi, P. (1999). Prevalence of salmonella contamination of egg yolk in Tehran province during year 1997. Pajoohandeh Journal, 4(2): 207-211[In Farsi].
• · Hajian, S., Rahimi, E., Mohamadhoseini Anari, M. and Shakerian, A. (2011). Frequency of Campylobacter spp. in chicken, turkey, quail, and ostrich meat in Ghom and Yazd. Middle East. Journal of Scientific Research, 7(3): 272 - 275.
• · Hakimi Najafabadi, S., Mohammadi, M. and Ghazi Saeidi, K. (2003). Preliminary study of Salmonella spp contamination of consumed poultry in Tehran city. 6^th Congress of Microbiology. Tehran, Iran [In Farsi].
• · Hamedi, A., Parizadeh, M.J. and Ghanaat, J. (2002). Survey on salmonella contamination of native and industrial egg in Mashhad Ghaem hospital laboratory 2000-2001. Journal of Mashhad medical University, 45: 67-71[In Farsi].
• · Hanifian, S. (2011). Combined culture and PCR method for isolation and identification of virulent Yersinia enterocolitica strains from red meat and poultry meat. 2^nd International Congress of Food Hygiene, Tehran, Iran.
• · Hosainzadeh, S. (1997). Survey on salmonella contamination of chicken eggs consumed in Ahvaz and its public health importance. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Shahid Chamran University of Ahvaz [In Farsi]. 
• · Hosseinzadeh, S., Esalatpanah Fard Jahromi, M., Shekarforoush, S.S. and Ansari-Lari, M. (2011). Prevalence and risk factors for Listeria monocytogenes in poultry broilers flocks of Shiraz. 2^nd International Congress of Food Hygiene, Tehran, Iran.
• · Hosseinzadeh, S., Amirmoezzi, F., Shekarforoush, S.S. and Fazeli, M. (2011b). Prevalence of campylobacter in broiler chicken in Fars province using mPCR. 2^nd International Congress of Food Hygiene, Tehran, Iran.
• · Iravani, A. (1992). Survey on the Salmonella spp contaminationofpoultry meat in Urmia city. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Urmia University [In Farsi].
• · Jalali, M, Abedi, D., Pourbakhsh S.A. and Ghoukasin, K. (2008). Prevalence of Salmonella spp. in raw and cooked foods in Isfahan, Iran. Journal of Food Safety, 28(3): 442 - 452.
• · Jamshidi, A., Zahraie Salehi, M.T. and Afshari Nic, S. (2007a). Detection of Salmonella spp. contamination of carcasses slaughtered in poultry abattoir in Mashhad, Iran. Archive of Razi Institute, 62: 229 - 233.
• · Jamshidi, A., Kalidari, G.A. and Hedayati, M. (2010). Isolation and identification of Salmonella enteritidis and Salmonella typhimurium from the eggs of retail stores in Mashhad, Iran using conventional culture method ad multiplex PCR assay. Journal of Food Safety, 30(3): 558 - 568.
• · Jamshidi, A., Zahrayi-Salehi, M.T. and Afshari-Nic, S. (2007b). Detection of Salmonella spp contamination of carcasses slaughtered in poultry abattoir in Mashhad, Iran. Archives of Razi Institute, 62(4): 229-233.
• · Jamshidi, A.A. (1984). Survey on salmonella contamination of chicken eggs consumed in Shiraz and its public health importance. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Shiraz University [In Farsi]. 
• · Javadi, A. and Safamashaei, S. (2011). Microbial profile of marketed broiler meat. Middle East. J. Scientific Research, 9(5): 652 - 656.
• · Javadi, A. (2003). Study of the hygienic hazards at chicken industrial abattoirs using HACCP system (from farm to fridge). Ph.D.thesis, School of Veterinary Medicine, Olom Tahghighat Azad University [In Farsi].
• · Javadi, A., Jalali Milani, M., Zarenejhad, H., Arfaie Akholeh, A. and Abedi, M. (2005). Survey on the rate of Staphylococcus aureus contamination of broilers from slaughter house to the consumer in year 2003. 14^th Congress of Iran Veterinary Medicine, Tehran, Iran [In Farsi].
• · Karimi, M., Mehrabian, S., Rafiei Tabatabaei, R. and Samiai, B. (2010). A study on microbial properties of mechanically deboned chicken meat in meat plant of Tehran. Journal of Food Technology and Nutrition, 73(27): 52-58.
• · Khalifeh-gholi, M. (2004). Survey on prevalence of Aeromonas and Campylobacter jejuni in retail chickens and red meat supply in butcheries under inspection of Tehran University of Medical Sciences. M.Sc. thesis, School of Public Health, Tehran University of Medical Sciences [In Farsi].
• · Khalilzadeh-Khosroshahi, M., Javadi, A. and Hakimzadegan, M. (2011). Coagulas positive Staphylococcus aureus prevalence in chicken meat and antibiogram pattern. 2^nd International Congress of Food Hygiene, Tehran, Iran.
• · Mahdavi, S., Farshchian, M.R., Mahdavi, R., Montazam, S.H. and Hojjati Bonab, Z. (2011). Survey on Yersinia enterocolitica contamination in broiler meats in Tabriz. 2^nd International Congress of Food Hygiene, Tehran, Iran.
• · Manouchehr, D. (1992). Survey on Salmonella enteritidis contamination of poultry around Tehran. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Tehran University [In Farsi].
• · Mayyahi, M., Ghorbanpour, M. and Goodarzi, M. (2005a). Survey on salmonella contamination of turkey egg in some region of khoozestan province. 14^th Congress of Veterinary Medicine, Tehran, Iran [In Farsi].
• · Mayyahi, M., Ghorbanpour, M. and Kavousifard, R. (2005b). Survey on Salmonella spp contamination of broiler carcasses slaughtered in Ahvaz abattoir. 14^th Congress of Veterinary Medicine, Tehran, Iran [In Farsi].
• · Mehdizade, M., Pirooz, B., Khezripoor, M., Jalali, M., Moyini, M. and Rahimifard, N. (2006). Microbial quality of chicken cream as primary materials. 9^th Iranian Nutrition Congress, Tabriz, Iran [In Farsi].
• · Moayyedfard, A. (1997). Survey on Yersinia enterocolitica contamination of broiler carcasses slaughtered in Shiraz abattoirs. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Shiraz University [In Farsi].
• · Bokaeian, M., Mohagheghi Faed, A.H. and Gholizadeh, R. (2010). An investigation on contamination of poultry by Salmonella species in Zahedan (South-East Iran) during 2004. Research Journal of Microbiology, 5(11): 1185 - 1188.
• · Mohsenzadeh, M., Bassami, M.R. and Banihassan, M. (2009). Detection of Listeria monocytogenes in poultry carcasses slaughtered in Mashhad using conventional and multiplex PCR method. 1^st international congress of Food Hygiene, Tehran, Iran.
• · Mokhtarian-Dalooyi, H., Mohsenzadeh, M., Ghahramani, M., Meshki, M. and Fani, M.J. (2009). Survey on the rate of Campylobacter jejuni and Campylobacter coli contamination of poultry carcasses slaughtered in Gonabad industrial abattoir. Ofogh-e-Danesh, GMUHS Journal, 15(3): 30-36 [In Farsi].
• · Nayebi, N., Ghorashi, S.A., Harzandi, N., Shamsara, M., Tabarai, B. and Bakhtiari, A (2011). Diagnostic value of PCR method for detection of Salmonella enteritidis contamination in poultry products in Karaj. Medical Sciences Journal of Islamic Azad University, 21(1): 32 - 37.
• · Nazer, A.H.K., Dadras, H. and Eskandari, S. (2006). Aerobic bacteria isolated from eggs and day-old chicks and their antibacterial resistance in Shiraz. Iran. Iranian Journal of Veterinary Research, 7(2): 20 – 30.
• · Nazer, A.H.K., Firoozi, R. and Ebrahimi Motlagh, K. (1998). Survey on the rate of salmonella contamination of slaughtered broiler chickens in Shiraz slaughter houses and their serotype determination. Pajhohesh va Sazandegi, 39(11): 98-100 [In Farsi].
• · Nemati, H. (1993). Survey on contamination of consumed eggs in Shiraz city with aerobic food poisoning bacteria and their effects on public health. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Shiraz University [In Farsi].
• · Niazi-shahraki, S., Rokni, N., Razavilar, V., Bahonar, A.R. and Akhondzadeh, A. (2008). Quantitative and qualitative assessment of Salmonella spp contamination of poultry carcasses from industrial abattoirs of the Tehran province. Journal of Veterinary Research, 62(6): 385-389 [In Farsi].
• · Rahimi, E., Momtaz, H., Ameri, M., Ghasemian-Safaei, H. and Ali-Kasemi, M. (2010a). Prevalence and antimicrobial resistance of Campylobacter species isolated from chicken carcasses during processing in Iran. Poultry science, 89(5): 1015–1020.
• · Rahimi, E., Kazemeini, H.R., Safaei, S., Allahbakhshi, K., Momeni, M. and Riahi, M. (2010b). Detection and identification of Campylobacter spp. from retail raw chicken, turkey, sheep and goat meat in Ahvaz, Iran. African Journal of Microbiology Research, 4(15): 1620-1623.
• · Rahimi, E. and Ameri, M. (2011). Antimicrobial resistance patterns of Campylobacter spp. isolated from raw chicken, turkey, quail, partridge and ostrich meat in Iran. Food Control, 22(8): 1165-1170.
• · Rahimi, E., Alian, F. and  Alian, F. (2011a). Prevalence and characteristic of Campylobacter species isolated from raw duck and goose meat in Iran. International Conference on Food Engineering and Biotechnology. Bangkok, Thailand.
• · Rahimi, E., Kazemeini, H.R., Nozarpour, N., Mohajeri, N. and Chakeri, A. (2011b). Prevalence of Campylobacter jejuni species in retail poultry carcasses in Ahvaz, Iran. International Journal of Biology and Biotechnology Research, 8(2): 221 - 224.
• · Rahimi, E., Ameri, M., Kazemeini, H.R. and Elbagi, M. (2010c). Prevalence and antimicrobial resistance of salmonella isolated from retail raw turkey, ostrich and partridge meat in Iran. Bulgarian Journal of Veterinary Medicine, 13(1): 23−30.
• · Rahimi, E. and Tajbakhsh, E. (2008). Prevalence of Campylobacter species in poultry meat in the Esfahan city, Iran. Bulgarian Journal of Veterinary Medicine, 11(4), 257−262.
• · Rahimi, F., Yoosefi, R.A. and Aghayi, S. (2003). Chemical characteristics and microbial contaminations of chicken paste used in sausages and hamburger. 6^th Congress of Microbiology. Tehran, Iran [In Farsi].
• · Rahimifard, N., Shoeibi, S., Hamedani, M.P., Saleh, M., Saadati, S., Bagheri, F. and Noori, Z. (2009). The microbial quality of poultry paste as raw material, cooked and raw meats in Iran. Bhopal, India, Journal of Pure and Applied Microbiology, 3(1): 91 - 93.
• · Rokni, N. (1978). Survey on salmonella contamination of the retail chickens in Tehran. Iranian Journal of Public Health, 7(4): 216-221[In Farsi].
• Roohi, P. (2000). Investigation and Isolation of pathogenic bacteria in critical points of industrial slaughter line of poultry according to the HACCP system. M.Sc.thesis, School of agriculture, Tehran University [In Farsi].
• · Rooygari, M.R. (1995). Isolation of Yersinia enterocolitica and study of the rate of contamination of the poultry meat with this bacterium in Tabriz city and determination of its pathogenic serotypes. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Tabriz Azad University [In Farsi].
• · Sadeghi Zali, M.H., Hashempour, A., Delshad, R., Kalbkhani, M., Khodayi, H. and Asadi, S. (2011). Evaluation of salmonella infection in poultry carcasses marketed in Urmia. 2^nd International Congress of Food Hygiene, Tehran, Iran.
• · Saeidiasl, M.R. (1993). Survey on the presence of Salmonella spp in poultry carcasses of Ahvaz slaughter houses. D.V.M. thesis, School of Veterinary Medicine, Shahid Chamran University of Ahvaz [In Farsi].
• · Sari, A., Hamshidi, A. and Basami, M. (2011). Isolation and identification of Campylobacter jejuni from poultry carcasses using conventional culture methods and multiplex PCR assay. International Journal of Veterinary Medicine, 5(1): 31-35.
• · Shakerian, A., Sharifzadeh, A., Aghanejad, P. and Tajmir Riahi, M. (2011). Yersinia enterocolitica as a potential pathogen in cattle, sheep and chicken meat. 2^nd International Congress of Food Hygiene, Tehran, Iran. 
• · Sohrabi, R., Farazi, M., Rahimi, E. and Riyahi, M. (2011). Listeria spp. in chicken, quail, turkey and ostrich meat. 2^nd International Congress of Food Hygiene, Tehran, Iran.
• · Soltandallal, M.M., Doyle, M.P., Rezadehbashi, M., Dabiri, H., Sanaei, M., Modarresi, SH., Bakhtiari, R., Sharifiy, K., Taremi, M., Zali, M.R. and Sharifi-Yazdi, M.K. (2010). Prevalence and antimicrobial resistance profiles of salmonella serotypes, campylobacter and Yersinia spp. isolated from retail chicken and beef, Tehran, Iran. Food Control, 21: 388–392.
• · Soltandallal, M.M., Izadpoor, F., Khalifeh Gholi, M., Khatami Moghadam, M. and Hejazi, S.H. (2003). Survey on prevalence of Yersiniain retail red and poultry meatsupply in butcheries under inspection of Tehran University of Medical Sciences. 6^th Congress of Microbiology. Tehran, Iran [In Farsi].
• · Soltandallal, M.M., Taromi, M., Modaresi, S., Moaz-ardelan, S., Zolfagharian, K., Golkar, F., Sanayi, M. and Zali, M.R. (2004). Survey on antibiotic resistance of Salmonella spp isolated from retail red and poultry meat in Tehran. 7^th Congress of Microbiology. Semnan, Iran [In Farsi].
• · Taremi, M., Soltan Dallal, M.M., Gachkar, L., MoezArdalan, S., Zolfagharian, K. and Mohammad Reza Zali, M.R. (2006). Prevalence and antimicrobial resistance of campylobacter isolated from retail raw chicken and beef meat, Tehran, Iran. International Journal of Food Microbiology, 108: 401–403.
• Zohoorian, G. and Khajeamiri, M. (2005). Prevalence of salmonella in chicken meat of butcheries in Tehran. 15^th NationalCongress of Food Sciences. Tehran, Iran [In Farsi].