بررسی میزان آرسنیک در محصولات کشاورزی، فرآورده-های دامی و آب شرب روستاهای شهرستان قروه و بیجار

بهداشت مواد غذایی

مقاله 3، دوره 2، 4 (8) زمستان، اسفند 1391، صفحه 33-42   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مقداد پیرصاحب¹؛ عبداله درگاهی^{* 2}؛ حافظ گلستانی فر³

¹دانشیار گروه مهندسی بهداشت محیط، دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، دانشکده بهداشت، کرمانشاه، ایران

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد پارس‌آباد مغان، دانش‌آموخته گروه مهندسی بهداشت محیط، عضو باشگاه پژوهشگران جوان، پارس‌آباد، ایران

³کارشناس ارشد مهندسی بهداشت محیط، مسئول HSE مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت، تهران، ایران

چکیده

   آلودگی محیط زیست و مواد غذایی به عنصر سمی آرسنیک یکی از مسائل مهمی است که موجب به خطر انداختن بهداشت عمومی و سلامت موجودات زنده می­شود. در این تحقیق تعداد کل 983 نمونه شامل آب شرب، محصولات کشاورزی و فرآورده­های دامی (گوشت و شیر) از نظر آلودگی آرسنیک مورد آزمایش قرار گرفت. نتایج آزمایش بیشترین غلظت آرسنیک (mg/l 737/1) را در آب لوله­کشی روستای علی­آباد نشان داد. بالاترین میانگین آلودگی آرسنیک در گندم در نمونه­های روستای گیکلو و گوندک (mg/kg 14/0) اندازه­گیری شد. به همین ترتیب بیشترین میانگین آلودگی در جو، نخود و عدس به ترتیب در نمونه­های روستاهای گوندک (mg/kg11/0)، گیکلو (mg/kg013/0) و قوجاق (mg/kg 017/0) به دست آمد. به علاوه، بیشترین میانگین غلظت آرسنیک در نمونه­های گوشت در روستای قوجاق (mg/kg 167/0) و برای شیر در روستای گوندک (mg/l 0129/0) به دست آمد.طبق نتایج مطالعه میزان آرسنیک در تمامی نمونه­های بسیار کمتر از حداکثر میزان مجاز آرسنیک در مواد غذایی سایر کشورها قرار داشت. اما میزان آرسنیک در نمونه­های آب در تمامی موارد در مقایسه با حداکثر میزان مجاز آرسنیک در آب آشامیدنی و طبق استاندارد ملی ایران (mg/l01/0) 174 برابر بیشتر بود. بنابراین انجام مطالعات جامع در مورد آلودگی منابع آب این منطقه ضروری است.

کلیدواژه‌ها

محصولات کشاورزی؛ فرآورده‌های دامی؛ آب شرب؛ آرسنیک؛ استان کردستان

اصل مقاله

مقدمه

   افزایش جمعیت و تقاضای روز افزون بشر برای غذا و دیگر امکانات زندگی باعث شده است که انسان محیط زیست را جهت تأمین نیازهای خود دستخوش تغییراتی نماید. کارخانه‌ها، راه‌ها، استفاده بیشتر از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی، استخراج معادن و توسعه، باعث شده محیط زیست به انواع فلزات سمی و سایر سموم آلوده شود (Arsenic and compounds, 2004). امروزه برخی از این آلاینده‌ها ضمن آلوده‌سازی محیط زیست وارد چرخه غذایی شده‌اند و برخی از آنها آب‌ها را آلوده نموده‌اند که بطور مستقیم سلامت انسان‌ها را مورد تهدید قرار داده و ضمن شیوع بیماری‌های مختلف، موجب سرطان و حتی منجر به مرگ می‌شوند (Karim, 2000; Jiang, 2001). از جمله این آلاینده‌ها آرسنیک است که آب‌های برخی از مناطق بر اثر فعالیت‌های بشری و یا طبیعی به آن آلوده شده است. فاضلاب صنایع فلزی، شیشه‌سازی و سرامیک، ساخت رنگ و آفت‌کش‌ها، پالایشگاه‌های نفت، صنایع شیمیایی و صنایع آلی، منبع اصلی آرسنیک در محیط می‌باشند (Arsenic and compounds, 2004) آب‌های آلوده به آرسنیک در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله آرژانتین، بنگلادش، هند، مکزیک، تایلند و تایوان وجود دارند. غلظت آرسنیک در آب‌های زیرزمینی این مناطق از 100 تا 200 میکروگرم بر لیتر گزارش شده است (Feroze, 2005; Smedley and Kinniburgh, 2001; Alam and Sattar,  2000; Mosaferi 2004). در کشور ما نیز در مناطقی از خراسان و کردستان آلودگی منابع آب به آرسنیک مشاهده شده است. مطالعات انجام شده ارتباط مستقیم بین وجود آرسنیک در آب و بروز سرطان‌هایی چون سرطان مثانه، روده، پوست، کلیه و کبد را نشان می‌دهد (Fecher and Ruhnke, 1988; Eisler, 2000; Mosaferi, 2004).

   با توجه به اینکه نشانه‌هائی از آلودگی آب و عوارض مسمومیت مزمن در اهالی بعضی از روستاهای استان کردستان مشاهده شده بود موجب گردید که میزان عنصر آرسنیک در مواد غذائی (محصولات کشاورزی، نمونه‌های گوشت و شیر دام‌ها) و آب شرب چهار روستای شاخص از شهرستان‌های قروه (گیلکلو و قوجاق) ‌و بیجار (علی‌آباد و گوندک) از توابع استان کردستان مورد بررسی و تعیـین مقدار دقیق شود. سپس مقادیر اندازه‌گیری آرسنیک در نمونه‌های محصولات کشاورزی و غیره با میزان استاندارد مجاز آرسنیک درمواد غذائی سایر کشورهای مقایسه گردد.

مواد و روش‌ها

موقعیت جغرافیایی محل انجام تحقیق

   در این پژوهش تعداد چهار روستا از دو شهرستان قروه و بیجار استان کردستان شامل گیلکلو، قوجاق، گوندک و علی‌آباد جهت مطالعه انتخاب گردید. روستای گیلکلو با جمعیت حدود 548 نفر، در فاصله 140 کیلومتری شرق شهرستان سنندج واقع شده است. روستای قوجاق با جمعیت حدود 800 نفر، در فاصله 131 کیلومتری در شرق سنندج واقع شده است. روستای گوندک در فاصله 138 کیلومتر شمال شرقی سنندج قرار دارد. جمعیت این روستا به علت شرایط جوی نامساعد در فصل زمستان 250 نفر و در فصل تابستان 420 نفر است که در 70 خانوار متمرکز هستند. روستای علی‌آباد در فاصله 142 کیلومتری شمال شرقی شهرستان سنندج واقع است. جمعیت در این روستا به علت نامساعد بودن شرایط جوی در فصل زمستان 30 خانوار و در فصل تابستان 80 خانوار می‌باشد.

روش نمونه‌برداری

   در تحقیق حاضر محصولات کشاورزی، فرآورده‌های دامی و آب شرب روستاهای گیلکلو و قوجاق از شهرستان قروه و علی‌آباد و گوندک از شهرستان بیجار از نظر حضور آرسنیک مورد بررسی قرار گرفتند. در این مطالعه انواع محصولات کشاورزی مورد نظر با ذکر مشخصات هر نمونه (نوع محصول، نوع کشت آبی یا دیم، محل استقرار زمین در هر روستا) مجموعاً تعداد 651 نمونه تهیه گردید. این تعداد نمونه بر اساس امکانات موجود در هر روستا بود. انواع محصولات نمونه‌برداری شده به طریق کشت دیم حاصل شده بودند و محصول کشت آبی فقط سیب‌زمینی را شامل می‌گردد. همچنین تعداد 105 نمونه آب مصرفی در روستاها (رودخانه، لوله‌کشی، چشمه و چاه) جهت تعیین مقدار آرسنیک برداشت شد. نمونه‌برداری از دام در هر روستا شامل 8 نوع بافت گوسفند (کبد، بافت ریه، طحال، کلیه، قلب، گوشت دست، گوشت ران وگوشت راسته) می‌باشد. تعداد 142 نمونه دامی و 85  نمونه شیر دامی مورد سنجش قرار گرفت. در روستای گیلکلو شیر دام جهت نمونه‌برداری موجود نبود. تعداد کل نمونه‌های اندازه‌گیری شده آرسنیک در آب شرب، محصولات کشاورزی، فرآورده‌های دامی و شیر 983 نمونه می‌باشد.

تعیـین مقدار آرسنیک درنمونه‌های آب

   مراحل آماده‌سازی و تعیـین غلظت آرسنیک درنمونه‌های آب بر اساس روش استاندارد شماره ASTM-D2927 و با روش اسپکترومتری جذب اتمی انجام گردید.

هضم نمونه‌های محصولات کشاورزی جهت تعیـین مقدار آرسنیک

   هریک از انواع محصولات کشاورزی باحفظ شرایط زمان نمونه‌برداری همراه با رطوبت طبیعی و با توجه به اینکه هیچکدام از محصولات کشاورزی در معرض سمپاشی دفع آفات قرار نگرفته‌اند مورد بودند. از لحاظ دانه‌بندی و کیفیت محصول، کاملاً یکنواخت گردیده و حدود نصف مقدار نمونه‌برداری شده (حدود 250 گرم) را با استفاده از آسیاب برقی به صورت غیر پیوسته (جلوگیری ازگرم شدن نمونه‌ها و هدر رفتن احتمالی ترکیبات فرار آرسنیک) تبدیل به پودر mesh 200 گردیدند. حدود 8/0 گرم از هر نمونه پودر شده، توزین و به بمب تفلونی انتقال گردید و با افزایش ml 6 اسید نیتریک غلیظ به هر یک از نمونه‌ها مدت دو ساعت در میکروویو در دمای 150 درجه سلسیوس عمل هضم انجام شد. نمونه‌های هضم‌شده به بالن‌های حجمی انتقال‌یافته و حجم هر کدام از نمونه‌ها در ml 25 تنظیم گردید. بـه مـنـظـور دسـتـ‌‌یـابــی بــه شـرایـط اپـتـیـمــم هـضــم از میکروویو بـا مشـخصات مولتی‌ویو 3000 در طی بررسی تغییرات عوامل مؤثر (درجه حرارت، فشار، معرف‌های شیمیائی و زمان هضم) استفاده گردید.

هضم نمونه‌های دامی جهت تعیـین مقدار آرسنیک

   هر یک از هشت نوع نمونه اجزاء بدن دام (کبد، بافت ریه، طحال، کلیه، قلب، گوشت دست، گوشت ران و گوشت راسته) با استفاده از ماشین خردکن آزمایشگاهی کاملاً خرد شده و به صورت مخلوط یکنواخت تهیه گردیدند. سپس حدود 5/1 گرم از هر نمونه دامی خرد شده، توزین و به بمب تفلونی انتقال داده شد و مقادیر ml 10 اسید نیتریک غلیظ و ml 2 اسید پرکلریک غلیظ به هر یک از نمونه‌ها افزوده و به مدت 5/1 ساعت در میکروویو در دمای 90 درجه سلسیوس عمل هضم انجام گردید. نمونه‌های هضم‌شده که به صورت محلول شفاف تغییر حالت یافته بودند به بالن‌های حجمی انتقال داده و در حجم ml 25 جهت اندازه‌گیری جذب آماده شدند.

هضم نمونه‌های شیر جهت تعیـین مقدار آرسنیک

   جهت برداشت دقیق نمونه شیر برای هضم شیمیائی و آنالیز، ابتدا نمونه‌ها به کمک هموژن‌کننده آزمایشگاهی در دمای محیط آزمایشگاه کاملاُ یکنواخت گردیده، سپس مقدار  ml 5 از هر نمونه شیر یکنواخت شده به بمب تفلونی انتقال داده شد و به هر کدام از نمونه ها مقادیر ml 5  اسید نیتریک غلیظ و ml 1 اسید پرکلریک غلیظ افزوده و به مدت یک ساعت در میکروویو در دمای  90 درجه سلسیوس عمل هضم انجام گردید. محلول نمونه‌های شیر هضم شده پس از صاف کردن بصورت محلول شفاف به بالن‌های حجمی انتقال یافته و در حجم ml 25 جهت اندازه‌گیری جذب آماده گردید. مراحل اندازه‌گیری میزان جذب نمونه‌ها مشابه نمونه‌های دامی انجام شد و نهایتاً غلظت آرسنیک در نمونه‌های شیر محاسبه گردید.

اندازه‌گیری آرسنیک نمونه‌ها

   برای اندازه‌گیری میزان آرسنیک در محصولات کشاورزی، دستگاه اسپکترومتر جذب اتمی مدل GTA- 110 شرکت ورین (Varian) و اتمایزر کوره گرافیتی (Graphite Tube Atomizer) مورد استفاده قرار گرفت. برای اندازه‌گیری میزان آرسنیک در نمونه‌ها، دستگاه اسپکترومتر جذب اتمی به تکنیک مولد بخار مدل زیمن 280Z   شرکت ورین و دستگاه تولید بخار مدل VGA-77  شرکت ورین مجهز گردید. تکنیک مولد بخار جهت تعیین مقدار بعضی از عناصر مانند آرسنیک و سلنیوم و غیره در مواردی که غلظت‌ها پائین‌تر از حد تشخیص در روش اندازه‌گیری جذب با شعله باشد بکار گرفته می‌شود. استاندارد آرسنیک مورد استفاده از شرکت مرک (Arsenic Standard Cat-No. 109939 , Merck Compay)  تهیه شد.

یافته‌ها

   نتایج بیانگر آن است ضریب افزایش غلظت آرسنیک در نمونه آب روستاها متغیر است و حداکثر آن در آب لوله‌کشی روستای علی‌آباد (174 برابر بیشتر از مقدار مجاز ملی و سازمان جهانی بهداشت) مشاهده گردید (جدول 1).

   با توجه به اینکه استاندارد ملی حداکثر مجاز آرسنیک در محصولات کشاورزی و یا فرآورده‌های دامی تاکنون تدوین نگردیده است و همان طوریکه در نتایج تعیین مقدار آرسنیک در انواع محصولات نمونه‌برداری شده ملاحظه گردید که میزان آرسنیک بیشتر از حداکثر مجاز تعیـین شده (mg/l 1) درمواد غذائی کشورهای جهان نمی‌باشد به عبارت دیگر میزان آرسنیک در کلیه محصولات نمونه‌برداری شده در حد مجاز می‌باشد (جدول 2).

   میانگین غلظت آرسنیک در نمونه‌های دامی روستاهای قوجاق و گیلکلو نسبت به دو روستای گوندک و علی‌آباد بیشتر است، در حالی که غلظت این عنصر در محصول جو در روستای گوندک در بالاترین سطح قرار دارد و با توجه به تغذیه دام‌ها با مجصول جو، انتظار می‌رفت غلظت این عنصر در نمونه‌های دامی و شیر در این روستا بیشتر باشد، اما نتایج برخلاف انتظار حاصل شده است (جدول 2).

   همان‌طوری که در جدول شماره 2 مشاهده می‌گردد میانگین غلظت آرسنیک در نمونه‌های گندم در چهار روستا در حدود mg/Kg 14/0- 04/0 متغیر است که بالاترین آن در نمونه روستای گیکلو و گوندک می‌باشد. میانگین تغییرات غلظت آرسنیک در 21 نمونه جو در حدود mg/Kg 11/0- 015/0 متغیر بوده که بالاترین غلظت آن در نمونه روستای گوندک می‌باشد. میانگین غلظت آرسنیک تعیین مقدار شده در نمونه نخود در حدود mg/Kg 013/0- 01/0 است بطوری‌که غلظت این عنصر در نمونه‌های اندازه‌گیری شده تمامی روستاها به‌جزء نمونه روستای گیلکلو (معادل mg/Kg 025/0) حدود mg/Kg 01/0 می‌باشد. تغییرات غلظت آرسنیک در عدس سه روستای نمونه‌برداری شده (در روستای علی‌آباد نمونه عدس موجود نبود) در حدود  mg/Kg 017/0- 01/0 بود. میانگین غلظت آرسنیک در نمونه سیب‌زمینی و لوبیای قرمز موجود در روستای قوچاق که زمین کشت آن از نوع آبی بود کمتر از  mg/Kg 01/0 بدست آمد.

   جدول 2 و نمودار 1 بیانگر آن است که میانگین آرسنیک تعیـین مقدار شده در اجزاء نمونه‌های دامی در چهار روستای نمونه‌برداری شده در حد 167/0- 095/0 میلی‌گرم در کیلوگرم نمونه‌ها متغیر است. بطوری‌که میانگین غلظت آرسنیک در نمونه‌های دامی روستاها 18- 6 بار از حداکثر میزان مجاز قانونی مواد غذایی کشور استرالیا (19-2) کمتر است. همچنین نمودار 1 بیانگر آن است که بیشترین و کمترین میزان آرسنیک اندازه گیری شده در هشت نوع نمونه اجزاء بدن دام (کبد، بافت ریه، طحال، کلیه، قلب، گوشت دست، گوشت ران و گوشت راسته) به ترتیب در گوشت ران (mg/kg 143/0) و کلیه (mg/kg 07/0) بدست آمد.

   مطابق جدول شماره 2، تغییرات میانگین غلظت آرسنیک در نمونه‌های شیر در سه روستای مذکور در حد 0129/0- 0087/0 میلی‌گرم در لیتر بوده که نسبت به حداکثر مجاز بسیار کمتر است (در روستای گیلکلو شیر جهت نمونه‌برداری موجود نبود). با مقایسه تغیـیرات میزان آرسنیک در نمونه‌های دامی و در نمونه‌های شیر دام‌ها در همان روستاها نشان داد که میزان آرسنیک در نمونه‌های دامی در حد چندین برابر بیشتر از نمونه‌های شیر می‌باشند. بطوری‌که بیشترین میانگین میزان آرسنیک در نمونه‌های دامی روستای قوجاق  19/19 برابر بیشتر از میزان آرسنیک در میانگین نمونه‌های شیر در همین روستا بدست آمد (نمودار 2).

   جدول 3 بیانگر آن است که بیشترین میزان غلظت آرسنیک در نمونه‌های گندم، جو، نخود و عدس چهار روستا از نظر موقعیت جغرافیایی به‌ترتیب در غرب روستای گوندک (mg/kg 225/0)، جنوب روستای گوندک (mg/kg 185/0)، شمال روستای گیکلو (mg/kg 015/0) و شرق روستای قوجاق (mg/kg 024/0) بدست آمد.

 

 

جدول 1- میزان غلظت آرسنیک در نمونه‌های آب چهار روستای مورد نظر برحسب میلی‌گرم در لیتر

نام روستا	محل نمونه	تعداد نمونه	غلظت آرسنیک mg/L	استاندارد آرسنیک در آب آشامیدنی  mg/L(WHO, 2003)	فاکتور افزایش غلظت آرسنیک نسبت به استاندارد
قوجاق	آب لوله کشی	20	286/0	01/0	6/28
قوجاق	آب چاه حمام	15	167/0	01/0	7/16
قوجاق	آب قنات	12	133/0	01/0	3/13
گیلکلو	آب لوله کشی	10	175/0	01/0	5/17
گیلکلو	آب رودخانه	15	162/0	01/0	2/16
گوندک	آب لوله کشی	10	445/0	01/0	5/44
علی آباد	آب لوله کشی	10	737/1	01/0	7/173
علی آباد	آب چشمه گاه خزان	13	017/0	01/0	7/1

 

 

 

جدول 2- میزان آرسنیک 4 روستا در 152 نمونه محصولات کشاورزی، دامی و شیر دام‌ها بر حسب میلی‌گرم در کیلوگرم (شیر برحسب میلی‌گرم در لیتر)

نام روستا

سیب زمینی

لوبیا

میانگین

حداقل

حداکثر

میانگین

حداقل

حداکثر

میانگین

حداقل

حداکثر

میانگین

حداقل

حداکثر

میانگین

میانگین

میانگین

حداقل

حداکثر

میانگین

حداقل

حداکثر

قوچاق

08/0

01/0

24/0

015/0

01/0

03/0

01/0

>01/0

01/0

017/0

01/0

07/0

01/0

01/0

167/0

123/0

226/0

0087/0

0045/0

0115/0

گیلکلو

14/0

02/0

51/0

022/0

01/0

03/0

013/0

>01/0

05/0

01/0

01/0

01/0

-

-

14/0

035/0

272/0

-

-

-

گوندک

14/0

01/0

61/0

11/0

02/0د

25/0

01/0

>01/0

01/0

01/0

01/0

01/0

-

-

055/0

037/0

074/0

0129/0

0033/0

0287/0

علی آباد

04/0

01/0

13/0

016/0

01/0

06/0

01/0

>01/0

01/0

-

-

-

-

-

095/0

063/0

119/0

0091/0

0067/0

0113/0

تعداد کل نمونه‌ها

5

5

 

جدول 3- میانگین میزان آرسنیک در نمونه های اندازه گیری شده بر حسب میلی گرم در کیلوگرم و موقعیت جغرافیایی

علی آباد

گیلکلو

گوندک

قوجاق

نام روستا

شمال غربی

شمال

جنوب شرقی

جنوب

شرق

غرب

جنوب

شمال

شرق

غرب

جنوب

شمال

جنوب شرقی

شمال شرقی

شرق

غرب

جنوب

شمال شرقی

شرق

غرب

-

-

02/0

057/0

035/0

025/0

-

19/0

155/0

08/0

-

-

072/0

22/0

18/0

225/0

-

-

11/0

04/0

-

03/0

01/0

02/0

01/0

01/0

-

02/0

-

025/0

185/0

02/0

-

05/0

-

-

-

03/0

01/0

-

01/0

-

01/0

01/0

01/0

01/0

01/0

015/0

01/0

01/0

-

-

01/0

01/0

01/0

01/0

01/0

-

-

01/0

-

-

-

-

-

-

-

01/0

-

-

-

-

01/0

-

-

-

-

-

024/0

01/0

 

 

 

 

نمودار 1- میانگین غلظت آرسنیک در بافت‌های مختلف گوسفند

 

 

نمودار2 - فاکتور افزایش میزان آرسنیک در نمونه‌های دامی نسبت به نمونه‌های شیر در روستای مربوطه

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

   دسترسی به شبکه‌های آب آشامیدنی یکی از شاخص‌های مهم بهداشت و توسعه‌یافتگی می‌باشد. امروزه در بسیاری از کشورهای جهان، غلظت بالای آرسنیک غیرآلی در آب شرب یک نگرانی بزرگ بهداشتی است (Smedley and Kinniburgh, 2002). آرسنیک به عنوان یک ماده شیمیایی می‌تواند از طرق پوسته زمین وارد منابع آب زیر زمینی شود. براساس نتایج حاصل از مطالعه حاضر غلظت آرسنیک در تمامی نمونه‌های اندازه‌گیری شده 4 روستا بالاتر از استاندارد ملی ایران (mg/l 01/0) بدست آمد، بطوری‌که بالاترین میزان آن مربوط به آب لوله‌کشی روستای علی‌آباد (mg/l 737/1) است که حدود 7/173 برابر بیشتر از استاندارد ایران می‌باشد. این مطالعه با تحقیق Mosaferi و همکاران هم‌خوانی دارد. در مطالعه Mosaferi و همکاران بیشترین میزان آرسنیک در آب شرب روستای قوپوز با غلظت حدود µg/l 2000 (حدود 200 برابر استاندارد ایران) گزارش شد (Mosaferi et al., 2008).

از نظر موقعیت جغرافیایی بیشترین میانگین میزان غلظت آرسنیک برای گندم در غرب روستای گوندک (mg/kg 225/0)، جو در جنوب روستای گوندک (mg/kg 185/0)، نخود در شمال روستای گیکلو (mg/kg 015/0) و عدس در شرق روستای قوجاق (mg/kg 024/0) می‌باشد. بطورکلی بیشترین و کمترین میانگین میزان غلظت آرسنیک در محصولات کشاورزی برای گندم به ترتیب در روستای گیکلو و گوندک (mg/kg 14/0) و روستای علی آباد (mg/kg 04/0)، برای جو به ترتیب در روستای گوندک (mg/kg 11/0) و روستای قوجاق (mg/kg 015/0)، برای نخود به ترتیب در روستای گیکلو (mg/kg 013/0) و بقیه روستاها (mg/kg 01/0) و برای عدس به ترتیب در روستای قوجاق (mg/kg 017/0) و روستای گیکلو و گوندک (mg/kg 01/0) بدست آمد. همچنین بیشترین و کمترین میانگین غلظت آرسنیک در نمونه‌های دامی به ترتیب در روستای قوجاق (mg/kg 167/0) و روستای گوندک (mg/kg 055/0)، برای شیر دام به ترتیب در روستای گوندک (mg/l 0129/0) و روستای قوجاق (mg/l 0087/0) می‌باشد. میزان آرسنیک در سیب‌زمینی و لوبیا حدود mg/kg 01/0 بدست آمد. مطالعه‌ای که توسط وزارت کشاورزی، شیلات و غذا در کشور انگلستان انجام شد نشان داد که میانگین غلظت آرسنیک در غلات و حبوبات کمتر از mg/kg 02/0، گوشت کمتر از mg/kg 03/0 و برای شیر کمتر از mg/l 01/0 می‌باشد www.inchem.org/documents/jecfa/jecmono/V18je17. Htm). نتایج مطلعه Cevval Ulman  و همکاران که میزان آرسنیک را در شیر گاو بررسی کرده بودند نشان داد که میانگین میزان آرسنیک در شیر گاو 932/4 میکروگرم در لیتر می‌باشد (Cevval et al., 1998). مطالعه Fang-Jie Zhao و همکاران که میزان آرسنیک را در دانه گندم بررسی کرده بودند نشان داد که غلظت این عنصر در دانه گندمg/kg µ  7/7 بدست آمد (Zhao et al., 2010).

   بر اساس مطالعاتی که در کشور استرالیا با هماهنگی تحقیقاتی آژانس بین‌الملـلی انرژی اتمی انجام گرفته، حداکثر میزان آرسنیک در غلات و حبوبات، گوشت، سبزیجات به ترتیب 07/0، 09/0، 08/0 میلی‌گرم در کیلوگرم و حداقل میزان آن‌ها 01/0 میلی‌گرم در کیلوگرم می‌باشد. میزان آرسنیک در اجزاء مختلف گوسفند مورد بررسی قرار گرفت که با توجه به نتایج بدست آمده بیشترین و کمترین میانگین غلظت آرسنیک به ترتیب در گوشت ران (mg/kg 143/0) و  کلیه (mg/kg 07/0) می‌باشد که با مطالعه Vos و همکاران مطابقت دارد. مطالعه Vos و همکاران نشان داد که میزان آرسنیک در گوشت، کبد و کلیه به ترتیب 003/0، 054/0 و mg/ kg 098/0 است (Vos  et al., 1988).

   نتایج آرسنیک اندازه‌گیری شده در تمامی نمونه‌های انواع محصولات کشاورزی، نمونه‌های دامی و شیر دام‌ها در مقایسه با حداکثر میزان مجاز آرسنیک در مواد غذائی سایر کشورها در سطوح خیلی پائین‌تری قرار دارند (حداکثر میزان مجاز آرسنیک در مواد مورد نظر مذکور در استاندارد جهانی معادل  mg/Kg 1 می‌باشد. هر چند تاکنون استاندارد ملی در این موارد تدوین نگردیده است). میزان آرسنیک تعیـین مقدار شده در نمونه آب روستاها در تمامی موارد در مقایسه با حداکثر میزان مجاز آرسنیک در آب آشامیدنی (استاندارد ملی mg/l 01/0) 174 برابر بیشتر است که در این زمینه بررسی جامع‌تر باید انجام گیرد.

مراجع

• مسافری، محمد (1384). بررسی عوارض بهداشتی ناشی از آرسنیک در آب استان کردستان و روش‍‌های حذف آن از آب آشامیدنی. پایان‌نامه دکتری در رشته بهداشت محیط، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران، دانشکده بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتی گروه مهندسی بهداشت محیط.

 

• Arsenic and compounds. (2004). http://www.scorecard.org/chemical-rofiles/html/arsenic.html.
• Karim, M. (2000). Arsenic in groundwater and health problems in Bangladesh. Water Research, 34(1): 304-310.
• Alam, M.B. and Sattar, M.A. (2000). Assessment of arsenic contamination in soils and waters in some areas of Bangladesh. Water Sience and Technology, 42(7-8):185-193.
• Cevval, K., Semra, G., Ozden, A. and Uzeyir, K. (1998). Arsenic in Human and Cows Milk: A Reflection of Environmental Pollution. Water, Air, and Soil Pollution, 101: 411–416.
• Eisler, R. (2000). Handbook of chemical, Risk assessment/ Arsenic. Vol 3, Chapter 28, pp. 1501-1566.
• Fecher, P. and Ruhnke, G. (1988). Determination of arsenic and selenium in foodstuff, methods and Erros, Atomic Spectroscopy, 19 (6): 204-206.
• Feroze, A.M. (2005). An Overview of Arsenic Removal Technologies in Bangladesh and India. http://www.unu .edu/env/Arsenic/Ahmed.
• Jiang, J.Q. (2001). Removing arsenic from groundwater for the developing word-a review. Water Science and Technology, 44(6): 89-98.
• Mosaferi, M. (2004). Examine the health effects of arsenic removal from drinking water and methods of Kurdestan. Thesis for PhD of Tehran University of Medical Sciences.
• Mosaferi, M., Taghipor, H., Hasani, A. and Borghee, M. (2008). Study of arsenic levels in drinking water: a case study. Journal of Health and Environment, 1(1): 19-28.
• Shaole, W.U., Xinbang, F. and Adolph, W. (1997). Microwave Digestion of Plant and Grain Reference Materials inNitric Acid or a Mixture of Nitric Acid or a Mixture of Nitric Acid and Hydrogen Peroxide for the Determination of Multi-elements by Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry. Journal of Analytical Atomic Spectrometry, 12(8): 797-806.
• Smedley, P.L. and Kinniburgh, A. (2001). Review of the source, behavior and distribution of arsenic in natural waters. Applied Geochemistry, 17: 517-568.
• Smedley, P.L. and Kinniburgh, D.G.A. (2002). Review of the source, behavior and distribution of arsenic in natural waters. Journal of Applied Geochemistry, 17: 517.
• Vos, G., Lammers, H. and Van Delf, W. (1988). Arsenic, cadmium, lead and mercury in meat, livers and kidneys of sheep slaughtered in The Netherlands. European Food Research and Technology, 187(1): 1-7.
• WHO. (2003). Arsenic in drinking water. Background Document for Preparation of WHO Guidelines for Drinking Water Quality. Geneva: World Health Organization.
• www.inchem.org/documents/jecfa/jecmono/v18je17. Htm
• Zhao, F.J., Stroud, J.L., Eagling, T., Dunham, S.J., McGrath, S.P. and Shewry, P.R. (2010). Accumulation, Distribution, and Speciation of Arsenic in Wheat Grain. Journal of Environmental Science & Technology, 44 (14): 5464–5468.