بررسی هیستوآناتومی غده لوزالمعده درگاومیش رودخانه‌ای بالغ

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 3، دوره 6، 1 (21) بهار، خرداد 1391، صفحه 1447-1455   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

محمد علی ابراهیمی^{* 1}؛ حامد جاوید فر²

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، دانشکده دامپزشکی، گروه علوم پایه، تبریز، ایران

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، دانشکده دامپزشکی، دانش آموخته دامپزشکی، تبریز، ایران

چکیده

غده لوزالمعده یکی از غدد بزرگی است که با مجرای گوارشی ارتباط دارد. این غده از یک بخش اگزوکرین ویک بخش آندوکرین تشکیل شده است. دراین مطالعه بررسی کالبدشناسی و بافت شناسی غده فوق در گاومیش صورت گرفته است. در این مطالعه 10 نمونه غده پانکراس همراه با بافت­های اطراف و دوازدهه تهیه و بررسی­های لازم از نظر کالبدشناسی و بافت­شناسی انجام گرفت. بررسی­های آناتومیکی مشخص کرد که این غده درگاومیش از لوب­های راست و چپ طویل و بدنه کوچک تشکیل شده است. لوب راست به سمت دوازدهه نزولی و لوب چپ به سمت معده و در کنار پیلور قرار می­گیرد. درحالت کلی غده پانکراس مابین دو بخش نزولی و صعودی دوازدهه و با رنگ صورتی پررنگ قرار می­گیرد. طول کلی غده تقریباً برابر 2/63 سانتی­متر و حداکثر عرض و ضخامت آن به ترتیب برابر 4/15 سانتیمتر و 12/1 سانتی­متر اندازه گیری شد. پانکراس دارای یک مجرای مرکزی جهت ترشحات اگزوکرین می­باشد. ازنظر بافت­شناسی بخش اگزوکرینی از واحدهای ترشحی سروزی تشکیل شده که سلول­های مرکز آسینی دراکثر آنها دیده می­شود. جزایر لانگرهانس به مقدار فراوان در مقاطع بافتی مشاهده شد که دارای سلول­های آلفا در اطراف وسلول­های بتا درمرکز می­باشند. همچنین در کپسول غده عضله صاف دیده نشد. 

کلیدواژه‌ها

لوزالمعده؛ گاومیش؛ هیستوآناتومی

اصل مقاله

مقدمه

 

     لوزالمعده یک قسمت غده ای دستگاه گوارش است که بخش برون ریز آن بسیاری از آنزیمهای هضمی ضروری و بسیاری از الکترولیت­ها را ترشح می­کند. این بخش یک غده لوله­ای- حبابی مرکب است که درنشخوارکنندگان قسمت لوله­ای غالب است. بخش درون­ریز آن نیز ازتوده­های سلولی نامنظمی بنام جزایر پانکراتیکی تشکیل شده که در بین ساختارهای ترشحی لوزالمعده پراکنده و به قطر 1/0 تا 5/0 میلی­متر می­باشند (9). تعداد این جزایر در ناحیه دم لوزالمعده انسان زیادتر و مجموع آنها در لوزالمعده انسان درحدود دویست هزار تا یک میلیون وهشتصد هزار است (2 و 6). درانسان این جزایر برخی دارای چند سلول و برخی بیش از 12000 سلول دارند. ولی به­طور متوسط در هر جزیره درحدود 2500 سلول وجود دارد. جزایر نقش کلیدی را در تنظیم مواد غذایی بر عهده دارند. جزایر به اندازه­های مختلف از قطر 10 تا چند هزار میکرون مشاهده می­شود (9). مطالعات هیستولوژیک گوناگونی بر روی لوزالمعده حیوانات مختلف ازجمله بز، سگ، گاو، اسب، غاز، موش و شتر انجام شده است (19 و 23). مطالعات مورفومتریک صورت گرفته بر روی قطر  و تعداد جزایر درون ریز لوزالمعده نیز محدود به سگ، موش صحرایی­، اسب و گاو می­باشد (19 و 26). با توجه به آنکه مطالعات هیستوآناتومیکی بر روی لوزالمعده گاومیش صورت نگرفته است، لذا این بررسی با هدف فوق بر روی لوزالمعده گاومیش نژاد رودخانه­ای انجام گرفته است.

مواد و روش­ها

    در این مطالعه تعداد 10 نمونه غده پانکراس گاومیش بالغ سالم مورد مطالعه قرارگرفت. ابتدا دوازدهه به طور کامل همراه با پانکراس از بدن جدا گردید. سپس توسط اسکالپل و پنس دندان موشی شروع به تمیز کردن غده از بافت­ها وچربی­های مجاور شد. بعد از تمیز کردن نواحی اطراف و آشکار شدن کامل غده، اقدام به مطالعه غده مذکور گردید. در مطالعه آناتومیکی مشخصات بیومتریک غده از نظر طول، عرض و ضخامت، تعیین حدود و حوزه گسترش پانکراس، مشخصات مجاری غده پانکراس و مسیر و دهانه ورودی آن به روده مورد بررسی قرار گرفت. برای مشخص کردن مشخصات بیومتریک غده پانکراس، طول غده در طویلترین بخش و عرض غده (فاصله طرفین غده) در سه نقطه یعنی در انتها، قسمت میانی و بخش ابتدایی آن توسط خط­کش اندازه­گیری گردید. همچنین در ضخیم­ترین قسمت غده در بخش­های مذکور توسط کولیس ضخامت قسمت مربوطه اندازه­گیری و ثبت شد. بعد از جدا کردن بافت­های اطراف غده، حوزه گسترش این غده بررسی و مجاورات و موقعیت و همسایه­های غده بررسی و ثبت گردید. در بررسی مجرای غده از بخشی که مجرا قابل رویت است تا بخشی که وارد روده می­شود مجرا بررسی شد. محل ورود مجرا به روده با تزریق ماده رنگی و پخش آن، مشخص گردید. جهت مطالعه بافت­شناسی قطعات یک سانتی­متر مکعبی از غده جدا و بعد از شستشو با سرم نرمال به­مدت 24 ساعت، در داخل فرمالین بافر10% پایدار گردیدند. سپس ضمن انجام مراحل گوناگون آماده سازی بافت، با استفاده از دستگاه اتوتکنیکن و تهیه
قالب­های پارافینی، مقاطعی با ضخامت 5 میکرون تهیه و با استفاده از  رنگ­آمیزی  هماتوکسیلین – ائوزین مطالعه ساختار بافتی غده انجام شد. مقاطع رنگ­آمیزی شده توسط میکروسکوپ نوری مطالعه و فتومیکروگراف از آنها تهیه گردید.

یافته­ها

     نتایج این بررسی به دو بخش تقسیم می­شود:

1- نتایج آناتومیکی

2- نتایج بافت شناسی

1- نتایج آناتومیکی: نتایج آناتومیکی به نتایج ظاهری (اعم از شکل، رنگ و وضعیت غده)، نتایج موقعیت، نتایج بیومتری و نتایج مجرای ترشحی غده تقسیم می­گردد.

نتایج ظاهری (اعم از شکل، رنگ و وضعیت غده): غده پانکراس در گاومیش از دو لوب راست و چپ که در بخش بدنه به هم متصل شده شکیل شده­اند (نگاره 1). بدنه غده که در نزدیکی بخش جلویی دوازدهه و پیلور واقع شده است، در سمت مقابل دارای یک بریدگی برای عبور ورید باب می­باشد (نگاره 1). بدنه که مابین دو لوب راست و چپ قرار دارد، یک بخش تقریباً کم عرض و باریکی را شامل می­شود به­طوری که در طرفین بدنه لوب­های راست و چپ شروع به عریض شدن می­کنند. لوب راست که در سمت راست بدنه قرار می­گیرد تقریباً مثلثی شکل بوده به­طوری که قاعده مثلث به سمت بدنه و راس مثلث به سمت خم خلفی دوازدهه واقع می­شود. ارتفاع مثلث فوق نسبت به قاعده بزرگتر بوده و راس مثلث یک حالت نوک تیز به خود می­گیرد. ضلعی از مثلث که به سمت دوازدهه نزولی قرار دارد، تقریباً مستقیم و ضلعی که به سمت دوازدهه صعودی قرار می­گیرد دارای یک حالت تعقر مانند می­باشد. لوب چپ که در سمت چپ بدنه قرار می­گیرد دارای حالت بی­شکل بوده به­طوری که در ابتدا دو زایده از بخش ابتدایی آن بیرون می­زند. زواید فوق مثلثی شکل هستند و قاعده آنها به سمت هم می­باشد. بخش بعدی لوب چپ مثلثی شکل یا تقریباً مستطیل بی­نظم بوده به­طوری که بخش نزدیک آن کمی باریک­تر و بخش دور آن نسبت به بدنه کمی عریض تر دیده می­شود. رنگ غده صورتی تیره است که دارای قوام گوشت آلود می­باشد. همچنین غده فوق از نظر ظاهری دارای حالت لوبوله بوده و قطعات فوق با چشم معمولی قابل تشخیص هست (نگاره­های 1، 2 و 3).

نتایج موقعیت غده: از نظر محل قرارگیری، غده پانکراس ما بین دو بخش نزولی و صعودی دوازدهه بر روی پرده مزانتر قرار داشته و غده فوق تقریباً فضای مابین این دو بخش از دوازدهه را پر می­کند. همچنین غده فوق از سمت راست محوطه بطنی در بخش فوقانی قابل رویت می باشد (نگاره 1).

نتایج بیومتری غده:

 میانگین طول لوب راست که در واقع ارتفاع مثلث مذکور
می­باشد برابر 27/3 ±6/42 سانتی­متر، میانگین عرض لوب راست در قاعده غده برابر 84/0 ±4/15 سانتی­متر، میانگین عرض لوب راست در انتها که راس مثلث می­باشد برابر 550/0±45/2 سانتی­متر، میانگین عرض لوب چپ برابر 07/1±6/20 سانتی­متر، میانگین لوب چپ در ابتدا که در واقع جمع ارتفاع زواید مثلث شکل ابتدای لوب چپ می­باشد برابر 13/1±2/11 سانتی­متر، میانگین عرض لوب چپ در انتها برابر 03/1±8/13 سانتی­متر، میانگین عرض لوب چپ در بخش میانی برابر 747/0 ±35/5 سانتی­متر، میانگین طول بدنه برابر 417/0±89/3 سانتی­متر، میانگین عرض بدنه 313/0±64/3 سانتی­متر، میانگین بیشترین ضخامت غده که در نزدیکی ابتدای لوب چپ دیده می­شود برابر 09143/0±126/1 سانتی­متر، کمترین ضخامت غده که در نزدیکی انتهای لوب راست واقع می­شود برابر 04581/0±341/0 سانتیمتر اندازه­گیری شد.

نتایج مجرای ترشحی غده: با توجه به بررسی دقیق مخاط داخلی دوازدهه و مزانتر بخش فوق و اتصالی مابین غده پانکراس و دوازدهه فقط یک دهانه مجرا در بخش داخلی روده تقریباً در محدوده خم خلفی دوازدهه رویت شد (نگاره­های 1 و 2). دهانه مجرای فوق که تحت عنوان پرز کوچک دوازدهه­ای نامیده
می­شود، محل ترشح ترشحات پانکراس به داخل دوازدهه
می­باشد. تزریق ماده رنگی از دهانه مجرا به داخل مجرا وجود یک مجرای طویل در طول کل غده و انشعابات فرعی از همین مجرای اصلی به کل غده را نشان داد. پس به عبارت دیگر مجاری اصلی در این حیوان که همراه با مجرای صفراوی وارد دوازدهه می­شود دیده نمی­شود و مجرای فرعی هم که به پرز کوچک دوازدهه­ای وارد می­شود به­صورت یک مجرای منفرد، مستقیم، و تقریباً عریض در طول کل غده کشیده شده است. مجرای فوق با چشم معمولی قابل رویت بوده و از کناره­ها به مجاری خارج لوبولی وصل می­شود (نگاره­های 1 و 2).

2- نتایج بافت­شناسی: در مقطع بافتی غده پانکراس کپسول نازک همبندی در اطراف غده وجود دارد (نگاره 4) و مقداری بافت چربی در اطراف این کپسول قابل مشاهده است. پارانشیم غده از لوب­های مشخص تشکیل شده است و فضای بین
لوب­ها توسط بافت همبند سست به همراه رگ­های خونی مشاهده می­شود. در داخل لوب­ها دو بخش اگزوکرین و آندوکرین قابل تفکیک است. بخش اگزوکرین از واحدهای ترشحی سرزوی، حاوی سلول­هایی با سیتوپلاسم ائوزینوفیلی، هسته­های اوکروماتیک که در دیواره واحدهای آسینی قرار گرفته­اند دیده می­شود (نگاره­های 5 و 6). قسمت مرکزی واحدهای ترشحی رنگ متفاوت از قسمت­های قاعده­ای دارند. قسمت مرکزی واحدهای آسینی رنگ نارنجی­تر به خود گرفته در حالی­که قسمت­های قاعده­ای و اطراف هسته رنگ بازوفیلی­تر دارند (نگاره­های 5 و 6). این وضعیت در برخی واحدها مشخص­تر و در برخی وضوح کمتری دارند که بستگی به فاز ترشحی بافت سروزی خواهند داشت. در تعداد محدودی از واحدهای ترشحی سلول­های مرکز آسینی مشاهده می­شود که شروع مجرای غده برون­ریز می­باشد (نگاره 6). مجرای داخل لوبولی در مقاطع طولی و عرضی مابین واحدهای ترشحی جلب توجه می­کند. سیتوپلاسم سلول­های پوششی این غدد کاملاً ائوزینوفیلیک هستند و هسته­های اوکروماتیک در دیواره آنها دیده می­شود. بافت پوششی این مجاری از سنگفرشی ساده تا مکعبی ساده می­باشد. در مقاطع بافتی مجاری داخل لوبولی چندان قابل تشخیص و مشاهده نیست. در بخش آندوکرین غده، جزایر لانگرهانس به مقدار فراوان در مقاطع بافتی مشاهده
می­شود. در قسمت داخلی جزایر لانگرهانس سلول­های آلفا و بتا مشاهده می­شود. سلول­های آلفا که به تعداد محدود و عمدتاً در قسمت­های کناری می­باشند (هرچند تعدادی از این سلول­ها در بخش میانی هم مشاهده می­شود). اندازه این سلول­ها درشت، هسته اوکروماتیک و سیتوپلاسم ائوزینوفیلی است. تعداد زیادی سلول بتا نیز در بخش مرکزی و تعدادی نیز در کنار جزایر لانگرهانس مشاهده می­شود. اندازه این سلول­ها کوچکتر بوده و هسته تیره و گرد و سیتوپلاسم بازوفیلی نسبت به سلول­های آلفا دیده می­شود (نگاره 7). در داخل جزایر لانگرهانس مابین سلول­ها مقاطع رگ­های خونی نیز مشاهده می­شود.

 

 

نگاره 1- نمای پشتی جانبی از غده پانکراس و دوازدهه

1-لوب چب 2- بدنه 3- لوب راست 4- بریدگی ورید باب 5- خم خلفی دوازدهه 6- دوازدهه نزولی 7- دوازدهه صعودی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره 2-  نمای پشتی جانبی از غده پانکراس و دوازدهه

1- لوب چب 2- بدنه 3- لوب راست 4- پرز بزرگ دوازدهه­ای 5- پرز کوچک دوازدهه­ای

 

نگاره 3- نمای پشتی جانبی از غده پانکراس و دوازدهه

1- لوب چب 2- بدنه 3- لوب راست  4-  خم خلفی دوازدهه­ای 5- پرز کوچک دوازدهه­ای 6- امتداد مجرای فرعی پانکراس

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره 4- نمایی از غده پانکراس × 100 (H&E)

1- کپسول غده 2- آسینی های سروزی 3- جزایر لانگرهانس

 

 

نگاره 5- نمایی از غده پانکراس × 1000 (H&E)

1- واحد آسینی سروزی 2- هسته­های بازوفیلی 3- زیموژن­های ائوزینوفیلی

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره 6- نمایی از غده پانکراس × 1000 (H&E)

1- هسته­های بازوفیلی در قاعده آسینی­های سروزی 2- دانه­های زیموژن

3- سلول مرکز آسینی

 

 

نگاره 7- نمایی از جزایر لانگرهانس غده پانکراس × 1000 (H&E)

1- سلول­های α  2- سلول­های β

 

 

 

 

 

بحث و نتیجه­گیری

    پانکراس عضوی است پشت صفاقی و بعد از کبد بزرگترین غده­ای است که با مجرای گوارشی ارتباط دارد. این غده از یک بخش اگزوکرینی و یک بخش آندوکرینی تشکیل شده است. برخلاف کبد که عمل درون ریزی و برون ریزی تواماً توسط سلول­های کبدی صورت می­گیرد، در پانکراس این اعمال توسط گروه­های مختلفی از سلول­ها انجام می­پذیرد (7).

پانکراس در گاومیش در فضای مابین دو شاخ دوازدهه، یعنی دوازدهه نزولی و صعودی قرار می­گیرد. این موقعیت تقریباً در تمام حیوانات اعم از سایر نشخوارکنندگان، تک سمی­ها، و حتی پرندگان یکسان می­باشد (23 و 26).

غده پانکراس در گاومیش از دو لوب راست و چپ که در وسط توسط بخش بدنه به هم متصل شده­اند تشکیل شده است. بدنه غده که در نزدیکی بخش جلویی دوزادهه و پیلور واقع شده است در سمت مقابل دارای یک بریدگی برای عبور ورید باب می­باشد. بدنه که مابین دولوب راست و چپ قرار دارد، یک بخش تقریباً کم عرض و باریکی بوده، به­طوری­که در طرفین بدنه، لوب­های راست و چپ شروع به عریض شدن می­کنند. بدنه در سایر نشخوارکنندگان و گوشتخواران نیز بریدگی ورید باب را نشان داده ولی در خوک و تک سمی­ها ورید مذکور بخش بدنه را سوراخ کرده و سوراخی در بدنه پانکراس ایجاد می­کند (26). سوراخ فوق در نزدیکی لبه پشتی پانکراس قرار می­گیرد. در گاو لوب راست تقریباً مثلثی شکل بوده به­طوری­که قاعده مثلث به سمت خم خلفی دوازدهه واقع می­شود. در این حیوان لوب چپ در سمت چپ بدنه قرار گرفته و بی شکل می­باشد. بخش اعظم لوب چپ مثلثی یا تقریباً مستطیل بی شکل بوده به­طوری­که بخش نزدیک آن کمی باریکتر و بخش دور آن نسبت به بدنه کمی عریض­تر دیده می­شود. در گوشتخواران پانکراس U شکل بوده و دارای یک بخش مرکزی به نام بدنه و لوب­های راست و چپ در کنار آن می­باشد (26). در سایر نشخوارکنندگان بدنه نسبتاً کوچک بوده که به سمت راست طویل می­شود (26). در خوک بدنه وسعت بیشتری پیدا کرده
به­طوری­که ورید باب را احاطه می­کند. در این حیوان بدنه دارای یک زائده به سمت خلف می­باشد (26). همچنین درخوک، لوب چپ برخلاف سایر حیوانات بسیار بزرگ بوده درحالی­که لوب راست کوچک مانده است (26).

پانکراس اسب به­صورت یک بخش فشرده شده­ای دیده می­شود، به­طوری­که بدنه کاملاً بزرگ و حجیم بوده و لوب چپ نیز به همان نسبت بزرگ و طویل می­باشد. در اسب لوب راست کوچک مانده است (26).

پس در حالت کلی می­توان نتیجه گیری کرد که از نظر شکل و حجم غده پانکراس گاومیش جزو غدد بزرگ و طویل می­باشد در حالی­که در بعضی از حیوانات مثل اسب غده پانکراس بزرگ و حجیم است. از نظر ابعاد غده پانکراس گاومیش دارای طول 2/63 سانتی­متر و عرض 4/15 سانتی­متر در عریض­ترین بخش آن می­باشد. در منابع هیچ گزارشی نسبت به ابعاد غده پانکراس سایر حیوانات وجود نداشته و به همین خاطر مقایسه­ای با سایر حیوانات صورت نگرفته است. رنگ غده در گاومیش به­صورت صورتی پررنگ وگوشتالود بوده در حالی­که در سایر حیوانات رنگ غده صورتی کم­رنگ، کرمی و حتی سفید گزارش شده است (23).

مجرای برون ریز غده پانکراس در گاومیش به­صورت یک مجرای طویل بوده که سرتاسر غده را از لوب چپ، بدنه و در نهایت لوب راست طی نموده و به مرز بین دوازدهه نزولی و دوازدهه صعودی وارد می­شود. مجرای فوق چون جدا از مجرای صفراوی وارد دوازدهه شده است، بنام مجرای فرعی پانکراس نامیده می­شود و چون مجرایی که همراه با مجرای صفراوی وارد دوازدهه شود وجود ندارد پس در گاومیش مجرای اصلی پانکراس دیده نمی­شود. در حالت کلی مجرای بخش برون ریز پانکراس در گاومیش، یک مجرای طویل بنام مجرای فرعی پانکراس که در انتهای بخش نزولی دوازدهه وارد آن می­گردد. با این توصیف در داخل دوازدهه پرز دوازدهه­ای بزرگ مخصوص صفرا و پرز کوچک دوازدهه­ای مخصوص مجرای فرعی پانکراس دیده می­شود. در اسب و سگ هر دو مجرای اصلی و فرعی پانکراس وجود دارند. به­طوری­که در اسب پرز کوچک دوازدهه­ای تقریباً در نزدیکی و مقابل پرز بزرگ دوازدهه­ای واقع شده و هر دو مجرا در نزدیکی هم وارد دوازدهه می­شود. درسگ پرز کوچک دوازدهه­ای چند سانتی­متر دورتر از پرز بزرگ دوازدهه­ای وارد دوازدهه خواهد شد (23 و 26). در خوک و گاو فقط مجرای فرعی پانکراس وجود داشته و به پرز کوچک دوازدهه­ای وارد می­شود. به عبارت دیگر در این حیوانات پرز بزرگ دوازدهه­ای خاص مجرای صفرا و پرز کوچک خاص مجرای پانکراس می باشد (23 و 26).

در نشخوارکنندگان کوچک و گربه نیز فقط مجرای اصلی پانکراس وجود داشته که همراه با مجرای صفراوی وارد دوازدهه می­شود (19). به عبارت دیگر در این دو دسته حیوان مجرای فرعی در نتیجه پرز کوچک دوازدهه ای وجود نداشته و در داخل دوازدهه فقط یک پرز بزرگ دوازدهه­ای دیده می­شود (23 و 26). پس در حالت کلی از نظر مجاری، غده پانکراس گاومیش شبیه سایر نشخوارکنندگان بزرگ و خوک می­باشد.

از نظر بافت شناسی غده پانکراس گاومیش دارای یک کپسول همبندی ظریف می­باشد که از این نظر شبیه سایر حیوانات
می­باشد. در انسان و اکثر خیوانات نیز کپسول همبندی سست دیده می­شود (4 و 7). در گوسفند نر نژاد مهربان کپسول نسبتاً ضخیمی که از رشته­های کلاژن، الاستیک و رتیکولر تشکیل شده است لوزالمعده را می­پوشاند. در بز نیز کپسول لوزالمعده نسبتاً ضخیم می­باشد (14). عضله صاف در کپسول و چهارچوب غده گوسفند مشاهده نشد که این نشان دهنده غیرانقباضی بودن کپسول و عدم همکاری کپسول در خروج ترشحات از لوزالمعده گوسفند می­باشد (14). همچنین مقداری بافت چربی نیز در اطراف غده لوزالمعده گاومیش نیز دیده می­شود. پارانشیم غده از لوب­های مشخص تشکیل و فضای بین لوب­ها نیز توسط بافت همبند سستی به همراه رگ­های خونی اشغال شده است. چنین وضعیتی در سایر حیوانات نیز دیده می­شود (7 و 18). در گوسفند رشته­های رتیکولر آسینی­های برون ریز و جزایر درون ریز را احاطه کرده ولی به داخل جزایر وارد نمی­شود. در
حالی­که در غاز رشته­ها به داخل جزایر نیز نفوذ کرده­اند (8). در گاو نیز پارانشیم غده شامل بافت برون ریز و درون ریز می­باشد (14). ساختمان این غده از نظر میکروسکوپیک تقریباً شبیه غده پاروتید بوده ولی عدم حضور مجاری مخطط و حضور جزایر لانگرهانس موجب تفکیک دو غده فوق از هم می­شود. در گاومیش بخش اگزوکرینی از واحدهای ترشحی سروزی حاوی سلول­هایی با سیتوپلاسم ائوزینوفیلی، هسته­های اکروماتیک دیده می­شوند. قسمت مرکزی و لوله­های ترشحی رنگ متفاوت­تری نسبت به قاعده سلول­ها دارند. یعنی قسمت مرکزی واحدهای آسینی رنگ نارنجی­تر در حالی که قسمت­های قاعده­ای و اطراف هسته رنگ بازوفیل­تری دارند. همچنین در تعداد معدودی از واحد­های ترشحی سلول­های مرکز آسینی نیز مشاهده می­شود. موارد فوق در سایر حیوانات نیز گزارش شده است (15 و 18). مجاری داخل لوبولی در مقاطع طولی و عرضی مابین واحد­های ترشحی جلب توجه می­کند. از نظر سلول­های پوششی، مجاری فوق تفاوتی با مجاری سایر حیوانات نداشتند. به عبارت دیگر مجاری داخل لبولی مکعبی کوتاه، مجاری بین لبولی استوانه­ای کوتاه و مجاری خارج لبولی استوانه­ای بلند و ندرتاً استوانه­ای شبه مطبق دیده می­شود (4). در گوسفند بافت پوششی مجاری بین لبولی به دو صورت استوانه­ای ساده و یا استوانه­ای شبه مطبق مژه­دار مشاهده می­شود (6). در گوسفند بافت برون­ریز از واحدهای ترشحی لوله­ای – حبابی تشکیل شده که قسمت
لوله­ای غالب­تر است (6). همچنین در داخل جزایر لانگرهانس گاومیش سلول­های α و β مشاهده می­شود. سلول­های α در کناره­ها واقع شده و دارای هسته اوکروماتیک می­باشند. در
حالی­که سلول­های β در مرکز جزایر بوده و دارای هسته کوچکتر و تیره­تر می­باشند. فقط در تک سمی­ها سلول­های α در مرکز و سلول­های β در حاشیه واقع می­شوند. در سایر حیوانات وضعیت شبیه گاومیش می­باشد (17 و 18). در گوسفند نحوه قرارگیری سلول­های درون ریز به صورت نامنظم و بدون آرایش خاصی می­باشد و در هر جزیره انواع سلول­های درون­ریز مشاهده می­شود (6). در گاومیش همانند گوسفند و سگ جزابر تک سلولی که تنها از یک سلول بتا بشکیل شده­اند دیده نشد (6). همچنین کمپلکس نورواینسولار که در بز، سگ، شتر و گوسفند گزارش شده بود(6، 14، 25 و 27) در این حیوان دیده نشد.

مراجع

1. پوستی، ا.، 1386، بافت‌شناسی مقایسه‌ای هیستوتکنیک، صفحات: 310-313.
2. رادمهر، ب.، شهراسبی،ح.، 1363، کالبد‌شناسی مقایسه‌ای دستگاه گوارش پستانداران اهلی، مرکز نشر دانشگاهی، صفحات: 255-258.
3. رجحان، م.ص.، 1368 بافت‌شناسی انسانی، جلد دوم، صفحات: 532-538.
4. رضاییان، م.، 1385، بافت‌شناسی و اطلس رنگی دامپزشکی، انتشارات دانشگاه تهران، صفحات: 241-243.
5. مبینی، ب.، تجلی،م.، منصوری،س.ه.،1386، مطالعات هیستومورفولوژیک و مورفومتریک  لوزالمعده گوسفند نر نژاد مهربان، مجله تحقیقات دامپزشکی،شماره6،دوره62، صفحات: 354-351.
6. مبینی، ب.، شاه‌زمانی، پ.، 1385، مطالعه مورفومتریک جزایر پانکراس غاز نژاد پیشانی سفید، مجله‌ی دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار، سال اول، شماره پنجم، صفحات: 27.
7. مبینی، ب.، گیلانپور، ح.، 1385، ارزیابی کمی بافتهای مختلف در پانکراس بوقلمون، مجله‌ی علوم دامپزشکی ایران، شماره 2، سال3.
8. مه‌پیکر، ح.، 1380، شناخت و پرورش گاومیش، انتشارات عمیدی، صفحات:10-20.
9. Aughey, E., Fry, F.L., 2001, Comparative Veterinary Histology With Clinical Correlates, Manson Publishing Ltd, pp:129-130.
10. Banks, W.J., 1993, Applied Veterinary Histology, Third edition, Mosby, year book.
11. Bonner-Weir, S., Orci, L., 1982, New perspectives on the microvasulature of the islets of Langerhans in the rat. Diabetes, 31:883-889.
12. Das, A., Das, R.K., Parida, S., Mishra, U.K. and Solanki, D., 2003, Histomorphological study on pancreas of duck (Anas boscas). Ind. J. Ani. Sci. 73:598-599.
13. Dellmann, H.D. and Eurell, J., 1993, Text book of veterinary Histology, Fifth edition., Williams, pp: 190-191, 282-283.
14. Dyce, K.M., Sack, W.O., Wensing C.J.G., 2002, Text book of veterinary Anatomy, pp: 138-139, 430,538,541,686.
15. Eurell,j.a., Frappier,b.l.,2006, Dellmanns text book of veterinary histiligy,sixth edition, pp: 206-209.
16. Fayazi,A.,Mobini,B., 2005, Histomorphological study of goose pancrease. DVM theses. No. 416, Islamic Azad University of Shahrekord, Iran.
17. Furuoka, H., Ito, H., Hamada, M., Suwa, T., Satoh, H., Itakura, C., 1988, Immunocytochemical component of endocrine cells in pancreatic islets of horses, Japan. J. Vet. Sci., 51(1).35-43.
18. Galabova, R., Petkov, P. 1975, Electron microscopy of the endocrine pancreas of cattle (Bos Taurus L.), Acta., Anat., 92:560-569.
19. Getty, R., 1975, Sisson and Grasmans., The anatomy of domestic animals, 5^th, Saunders company, pp: 111,154,491,492,931,935,1554,1866,1868,1873,1880.
20. Grube, D., Weimann, J., 1985, Cellular organization of human pancreatic islets, Acta Endocrinol, 267[suppl]: 45.
21. Hellerstrom, C., Hellman, B., 1960, Some aspects of silver impregnation of the islets of langerhansin the rat, Acta., Endocrinologica, 35: 518-532.
22. Lone, T., K., Prasad, G., Sinha, R., D., 1989, Histological studies on the exocrine pancreas of goat ( Capra hircus), Ind., Vet. J. 66:333-335.
23. Malic, M. R., Prakash, P., 1972, Comparative histology of the pancreas, Ind. J., Ani., Sci. 42:681.
24. Mukherjee, G., Singh, L., p., Barnwal, A., K. and Sharan, A., 1988, Endocrine pancreas of sheep. Ind. J. Ani. Sci. 58:91-93.
25. Mukherjee, G., Singh, L., p.,Roy, M., K., Barnwal, A., K. and Sharan, A., 1986, Acinar cell types of sheep pancreas, Ind., J., Ani., Sci.56: 930-934.
26. Nickel, R., Schummer, A., and Seferle, E., 1979, The Vicera of the domestic animals, 2^nd edition, verlag paul parey, Berlin-Humburg, pp: 119-122, 179-180.
27. Rahier, J., Wallon, J., Henguin, J.C., 1981, Cell population in the endocrine pancreas of human neonates and infans, Diabetologia, 20:540-546.
28. Redecker, P., Seiplet, A., Jorns, A., Bargsten, G., Guube, D., 1992, The microanatomy of canine islets of Langerhans, implication for intraislet regulation, Anat, Embryol, 185:131-141.
29. Samuelson,D.,A., 2007, Textbook of Veterinary Histology,355,356,416.
30. Tajalli, M. And Meamary, A., (1998), Histological and histochemical studies on pancreas of camels (Camelus dromedaries), Camel Practice and Reserch, 5(1): 61-66.
31. Trimble, E.R., Renold, A.E., 1981, Ventral and dorsal areas of rat pancreas, islet hormone content and secretion, Amer. J. Physiol, 240: E 422 – E 427.
32. Wattanabe, S., Wakuri, H., Mutoh, K., 1989, Histological studies on the endocrine pancreas in the dog. Anat. Histol. Embryol. 18:150-156.
33. Weir, G.C., Bonner-Weir, S., 1990, Islets of Langerhans, The puzzle of intraislet interactions and their relecance to diabetes, J. Clinical Investigation, 85: 983-987.
34. Wieczorek, G., Pospischil, A., Perentes, A.,G., 1998, A comparative immunohistochemical study of pancreatic islets in laboratory animals ( rats, dogs, minipigs, and nonhuman primates), Exp Toxicol Pathol 50:151.