مطالعه میزان آلودگی میکروبی بستنی‌های سنتی تولید و عرضه شده در شهر مراغه در سال 1391

بهداشت مواد غذایی

مقاله 8، دوره 3، 3 (11) پاییز، آذر 1392، صفحه 75-82   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهوش انوری‌نژاد¹؛ حمید میرزایی^{* 2}

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ورامین- پیشوا، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مهندسی صنایع غذایی، ورامین، ایران

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، دانشیار گروه بهداشت مواد غذایی، تبریز، ایران

چکیده

   در ایران تولید بستنی‌های سنتی یا غیرپاستوریزه که به روش دستی تهیه می‌شود سابقه دیرینه داشته و مصرف آن در ماه‌های گرم سال بخصوص در بین کودکان بسیار رایج می‌باشد. آلودگی این محصول به میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا می‌تواند منجر به ایجاد مسمومیت و عفونت‌های میکروبی در مصرف‌کنندگان شود. هدف از مطالعه حاضر تعیین وضعیت آلودگی میکروبی بستنی‌های سنتی در واحدهای تولید و عرضه‌کننده موجود در شهر مراغه می‌باشد. برای این منظور ابتدا واحدهای تولید و عرضه بستنی سنتی در شهر مراغه بر اساس وضعیت بهداشت ظاهری واحد و کارکنان آن به واحدهای درجه یک تا سه دسته‌بندی شدند؛ سپس از آنها مجموعا 99 نمونه بستنی تهیه و بر اساس استاندارد ملی ایران از نظر شمارش کلی، شمارش انتروباکتریاسه، جستجوی اشریشیا کولای، جستجوی سالمونلا و جستجوی استافیلوکوکوس­های کوآگولاز مثبت مورد آزمایش قرار گرفتند. از نظر شمارش کلی 8/78 درصد، تعداد انتروباکتریاسه­ها 2/17 درصد، از نظر آلودگی به استافیلوکوکوس­های کوآگولاز مثبت 8/41درصد، از نظر آلودگی به اشریشیا کولای 4/21 درصد نمونه­ها آلودگی بالاتر از حد مجاز بر طبق استاندارد ملی ایران داشتند. از هیچ یک از نمونه­ها باکتری سالمونلا جدا نشد. به غیر از آلودگی استافیلوکوکی و اشریشیا کولای که در واحدهای درجه 3 به طور معنی‌داری (05/0> p) بیشتر از واحدهای درجه 1 بود، در بقیه موارد تفاوت معنی‌داری بین واحدهای درجه یک تا سه وجود نداشت. در مجموع نتایج تحقیق حاضر نشان داد که درصد بالائی از بستنی‌های سنتی تولید و عرضه شده در بازار مراغه از نظر آلودگی میکروبی در حد قابل قبول نبوده و نیز ظاهر واحدهای تهیه و عرضه بستنی سنتی نمی­تواند معیار معتبر جهت ارزیابی کیفیت بهداشتی محصول عرضه شده باشد.

کلیدواژه‌ها

بستنی سنتی؛ آلودگی میکروبی؛ مراغه

اصل مقاله

مقدمه

   بستنی از انجماد مخلوط همگن شیر یا فرآورده‌های آن، مواد قندی، چربی و پایدارکننده، امولسیفایر و طعم‌دهنده تشکیل می‌گردد. بستنی یک فرآورده شیری با ارزش است و شامل انواع شیری، شیری مغزدار، شیری میوه‌ای و شیر کاکائویی می‌باشد (مختاریان، 1388). تولید تقریبی بستنی شیری در دنیا بالغ بر 3437 میلیارد لیتر در سال است که 78 درصد آن در آمریکا تولید و مصرف می‌شود. مصرف سرانه مداوم این کشور 20 لیتر گزارش شده است. در کشور ما تولید بستنی در زمان ناصرالدین شاه و تولید صنعتی آن از حدود سال های 1340 تا 1350 در تهران متداول شده است (شکرفروش و جعفرپور، 1385).

   بستنی ارزش غذایی بالایی دارد و علاوه بر تأمین بخش قابل توجهی از نیازهای تغذیه‌ای، موجب خنثی کردن رادیکال‌های آزاد، پیشگیری از سرطان‌ها و افزایش مقاومت ایمنی در کودکان می‌شود (شکرفروش و جعفرپور، 1385). این محصول به دلیل مغذی بودن، pH معمولاً خنثی و قابلیت نگه‌داری طولانی مدت، محیط مناسبی برای حضور میکروارگانیسم‌های مختلف است. منابع اولیه آلودگی بستنی شامل شیر خام و آب و منابع ثانویه شامل وسایل، ترکیبات طعم‌دهنده و سایر افزودنی‌ها می‌باشد. در تولید بستنی سنتی استفاده از شیر خام، وسایل ساده و ابتدایی و روش دستی در تولید، تماس مداوم ترکیبات تشکیل‌دهنده در طی مراحل تولید با دست تولیدکننده‌هایی که معمولاً فاقد اطلاعات در زمینه ضوابط بهداشتی هستند و تولید در محیط‌های باز و آلوده می‌تواند به عنوان منابع آلودگی میکروبی در محصول باشند. به علاوه، از آنجایی که امکانات پاستوریزاسیون برای تولیدکنندگان سنتی بستنی وجود ندارد لذا امکان بروز آلودگی‌های میکروبی حتی بعد از تولید محصول محتمل است و از طرفی فروش دستی آن و نیز شرایط نگه‌داری نامناسب می‌تواند مشکل آلودگی میکروبی را افزایش دهد (کریم، 1371).

   بیماری‌های با منشأ غذایی به عنوان عوامل اصلی بیماری‌های مربوط به دستگاه گوارش در انسان شناخته شده‌اند و چهره اپیدمیولوژی این بیماری‌ها به سرعت در حال تغییر می‌باشد. بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی حدود یک و نیم میلیارد مورد اسهال در کودکان کمتر از 5 سال رخ می‌دهد که 5 میلیون مورد آن منجر به مرگ می‌شود (مختاریان، 1388). مواد غذایی آلوده از جمله شیر و فرآورده‌های آن نقش مهمی در این خصوص دارند. در تحقیقات مختلف جداسازی میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا از جمله اشریشیا کولای، استرپتوکوکوس، میکروکوکوس، استافیلوکوکوس اورئوس، سالمونلا انترتیدیس، یرسینیا انتروکولیتیکا و لیستریا مونوسیتوژنز از بستنی گزارش شده است. برخی از مطالعات اهمیت بستنی در ایجاد مسمومیت‌های غذایی را مورد ارزیابی قرار داده‌اند. مثلاً در مطالعه‌ای که در سال 1989 روی 103 مورد مسمومیت ناشی از محصول اخذ شده از قنادی و بستنی فروشی‌های شهر تهران صورت گرفت، میزان 3/88 درصد از موارد مسمومیت مرتبط با مصرف بستنی گزارش گردید (شکرفروش و جعفرپور، 1385). مطالعات دیگر، ویژگی‌های میکروبی بستنی‌های سنتی کشورهای مختلف را براساس استانداردهای مربوط به کشور مورد نظر را مورد بررسی قرار داده و گزارش حکایت از آن دارد که درصد بالایی از بستنی‌های سنتی در کشورهای مختلف جهان ( Joshi et al., 2004; Ojokon, 2006;  Wouafo et al., 1996; Tamsut et al., 1989; Aidara et al., 2000; Windrants et al., 2000; Yaman et al., 2006) و در شهرهای مختلف ایران دارای آلودگی بیش از حد مجاز بوده‌اند (شکرفروش و جعفرپور، 1385؛ مختاریان و همکاران، 1388؛ عفت پناه، 1380؛ سالاری و همکاران، 1385؛ نائم‌آبادی و همکاران، 1389).

   هدف از مطالعه حاضر تعیین وضعیت آلودگی بستنی‌های سنتی تولید و عرضه شده در شهر مراغه براساس استاندارد ملی ایران به شماره 2406 می‌باشد.

 

مواد و روش‌ها

نمونه­گیری

   مطالعه حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی است. در این مطالعه در فصول تابستان و پاییز 1391 تعداد 99 نمونه بستنی از بستنی­های غیر پاستوریزه تولید و عرضه شده در مغازه­های نقاط مختلف شهر مراغه به صورت تصادفی اخذ و در شرایط سترون و در ظروف استیل و در مجاورت یخ به آزمایشگاه بهداشت مواد غذایی منتقل شد و تا زمان آزمایش در دمای 20- درجه سلسیوس نگه‌داری شدند.

درجه‌بندی وضعیت ظاهری واحدهای تولید و توزیع بستنی

   هم‌زمان با نمونه­گیری، مغازه­های سطح شهر مراغه بر اساس معیارهای ارزیابی ظاهری واحدهای تولید بستنی اداره نظارت بر بهداشت مواد غذایی که شامل بهداشت ظاهری کارکنان، بهداشت ظاهری محیط بستنی فروشی و بهداشت لوازم و تجهیزات می‌باشد به واحدهای درجه 1، درجه 2 و درجه 3 تقسیم‌بندی شدند.

روش آزمایش

   شمارش کلی میکروارگانیسم‌ها بر اساس استاندارد ملی شماره 5272 (ISIRI, No. 5272) و شمارش انتروباکتریاسه­ها بر اساس استاندارد ملی شماره 2-2461 (ISIRI, No. 2461-2)، جستجوی استافیلوکوکوس‌های کوآگولاز مثبت بر اساس استاندارد ملی شماره 3-6806 (ISIRI, No. 6806-3)، جستجوی اشریشیا کولای بر اساس استاندارد ملی شماره 5234 (ISIRI, No. 5234) و جستجوی سالمونلا بر اساس استاندارد ملی شماره 4413 (ISIRI, No. 4413) انجام شد.

تجزیه و تحلیل آماری

   برای مقایسه میانگین تعداد کل باکتری‌ها و میانگین آنتروباکتریاسه‌ها بین نمونه‌های اخذ شده از واحدهای  تولید و عرضه درجه 1، 2 و 3 از آزمون آنالیز واریانس یک‌طرفه (One way ANOVA) و آزمون تعقیبی توکی (Tukey)، برای مقایسه میانگین کل میکروارگانیسم‌های شمارش شده در 90 نمونه با حد مجاز استاندارد ملی ایران از آزمون تی با یک نمونه (One sample T test) و برای مقایسه درصد نمونه‌های دارای آلودگی بیش از حد مجاز استاندارد ملی ایران بین واحدهای تولید و عرضه درجه 1، 2 و 3 از آزمون خی دو (Chi square) در سطح 05/0 α = استفاده شد.

 

یافته‌ها

   نتایج مربوط به شمارش و مقایسه میانگین تعداد کلی باکتری‌ها و آنتروباکتریاسه‌ها در نمونه‌های اخذ شده از واحدهای تولید و عرضه درجه 1، 2  و 3 مربوط به بازار مراغه در جدول 1 نشان داده شده است.

 

 

 

جدول1- مقایسه میانگین  بار میکروبی در نمونه‌ها در واحدهای مختلف تولید و عرضه بستنی‌های سنتی در شهر مراغه

واحدهای درجه سه (27)		واحدهای درجه دو (36)		واحدهای درجه یک (36)		حد مجاز	شاخص مورد بررسی
خطای استاندارد	میانگین	خطای استاندارد	میانگین	خطای استاندارد	میانگین
105×63/0	105×86/3 a	105×9/1	105×58/5 a	105×9/0	105×85/3 a	104×5	شمارش کلی
59/5	68/11a	29/5	20/15 a	63/1	62/3 a	10	آنتروباکتریاسه

a و b: در هر ردیف درصدهائی که دارای حروف متفاوت می‌باشند دارای تفاوت معنی‌دار می‌باشند (05/0p<).

  

 

   بر اساس آزمون تی با یک نمونه میانگین تعداد انتروباکتریاسه­ها در مجموع 99 نمونه مورد آزمایش (52/2 ± 93/9) تفاوت آماری معنی­داری با حد مجاز تعریف شده cfu/g 10 نداشت. ولی میانگین شمارش کلی باکتری‌ها در مجموع 99 نمونه مورد آزمایش cfu/g  10⁵)×79/0 ±48/4) بطور معنی­داری بیشتر از حد مجاز تعریف شده (cfu/g10⁴×5) بود (05/0p<).

   نتایج مربوط به جستجو و مقایسه درصد نمونه‌های دارای آلودگی میکروبی خارج از حد استاندارد در واحدهای تولید و عرضه بستنی‌های سنتی با درجه‌های 1، 2 و 3 موجود در شهر مراغه در جدول 2 نشان داده شده است.

 

 

جدول 2- مقایسه درصد نمونه‌های دارای آلودگی میکروبی خارج از حد استاندارد در واحدهای مختلف تولید و عرضه بستنی‌های سنتی شهر مراغه

شاخص مورد بررسی	واحدهای درجه یک (36)	درصد	واحدهای درجه دو (36)	درصد	واحدهای درجه سه (27)	درصد	مجموع واحدها (99)	در صد
	تعداد نمونه خارج از حد استاندارد		تعداد نمونه خارج از حد استاندارد		تعداد نمونه خارج از حد استاندارد		تعداد نمونه خارج از حد استاندارد
شمارش کلی	25	a 4/69	32	a 9/88	21	a 8/77	78	8/78
آنتروباکتریاسه	3	a   3/8	10	a 8/27	4	a 18/14	15	2/17
استافیلوکوکوس	8	a 2/22	24	b   7/66	9	b 6/34	41	8/41
اشریشیا کولای	2	a   6/5	10	b   6/28	9	b  3/33	21	4/21
سالمونلا	0	a   0/0	0	a 0/0	0	a   0/0	0	0/0

a و b: در هر ردیف درصدهائی که دارای حروف متفاوت می‌باشند دارای تفاوت معنی‌دار می‌باشند (05/0p <).

 

بحث و نتیجه‌گیری

   در این تحقیق 8/78 درصد نمونه­ها بار میکروبی بالاتر از استاندارد ملی ایران داشتند که این نتیجه با یافته­های سایر محققین نیز همخوانی دارد. در تحقیق مشابهی که توسط هژیر و همکاران در مورد بررسی نوع و میزان آلودگی بستنی‌های سنتی در استان کردستان انجام گرفته بود در 4/68 درصد نمونه­ها شمارش کلی بیش از حد مجاز بود (Hazhir et al., 2004).

   از نظر آلودگی استافیلوکوکی در مجموع 8/41 درصد نمونه­ها آلودگی بالاتر از حد استاندارد ملی ایران داشتند. که با سایر نتایج در داخل و خارج ایران در برخی موارد مغایرت و در برخی موارد همخوانی دارد. در مطالعه­ای که تعداد 100 نمونه بستنی غیرپاستوریزه و 30 نمونه بستنی پاستوریزه تهیه شده از مناطق شهر تهران مورد بررسی قرار گرفته بود، از 100 نمونه بستنی غیرپاستوریزه آلودگی به استافیلوکوکوس اورئوس، 74 درصد گزارش شده است (Efat panah, 2001) پژوهشی که در سال 1388 توسط دباغ و همکاران در مورد بررسی باکتری شناختی بستنی­های سنتی در مراکز تولید و توزیع شهرستان رشت انجام گرفت، هفت درصد نمونه­ها آلوده به استافیلوکوکوس اورئوس بودند (Moqadam, 2009). همانطور که از نتایج دریافت می‌شود، میزان آلودگی در تحقیقات متفاوت می­باشد. با توجه به اینکه این باکتری به طور اولیه از طریق شیر آلوده و بطور ثانویه از طریق تماس دست و ترشحات دهانی افراد باعث آلودگی بستنی می­شود، بنابراین رعایت بهداشت فردی و پاستوریزه نمودن شیر در جلوگیری از این آلودگی نقش بسزایی دارد (Pour Mohamadi et al., 2002).

   از نظر آلودگی به اشریشیا کولای  در مجموع 4/21 درصد نمونه­ها آلودگی بالاتر از حد استاندارد ملی ایران داشتند  (ISIRI, No. 2406). که با نتایج سایر محققین در برخی موارد همخوانی دارد ولی نتایج متفاوت بسیاری حاصل شده است. در طی بررسی که توسط شکرفروش و جعفرپور در سال 1385 در مورد مقایسه ویژگی‌های میکروبی بستنی­های سنتی شهر شیراز با استاندارد ملی ایران انجام گرفت، میزان آلودگی نمونه­ها به اشریشیا کولای در حدود 20 درصد گزارش شده است (Shekarforoush and Jafarpour, 2006). در مطالعه دیگری که در مورد میزان وقوع مسمومیت­های غذایی در شهر تهران و بر روی 390 نمونه بستنی از مناطق مختلف تهران انجام گرفته، 9/71 درصد نمونه­ها دارای آلودگی به اشریشیا کولای گزارش شده است (Efat panah, 2001). مانزانرا و همکاران در سال 1995 در کشور اسپانیا میزان آلودگی بستنی به این باکتری را 2 درصد گزارش کردند (Manzanera et al., 1995). آلودگی میکروبی بستنی به این باکتری ناشی از آلودگی آب مصرفی یا آلوده بودن شیر مطرح شده است. لازم بذکر است اشریشیاکولای شاخص آلودگی مدفوعی است و آلودگی زیاد به این باکتری می­تواند نشان‌دهنده عدم شستشوی صحیح دست­ها و عدم استفاده از دستکش در مراکز تهیه و توزیع باشد (Kanba Kan et al., 2004).

   از نظر آلودگی به انتروباکتریاسه­ها ، 2/17 درصد از نمونه­ها دارای آلودگی بیش از حد مجاز استاندارد ملی بود و در قیاس با یافته­های سایر محققین در برخی موارد همخوانی و در برخی موارد مغایرت داشت. در مطالعه­ای که توسط شهریاری و همکاران در شهر گرگان با عنوان ارزیابی آلودگی بستنی سنتی به اشریشیا کولای و انتروباکتریاسه­ها انجام شده، میزان آلودگی نمونه­ها به انتروباکتریاسه­ها در حدود 11 درصد ذکر گردیده است (Shahriyari et al., 2009).

   پژوهشی که در شهر گناباد در مورد بررسی میزان آلودگی باکتریایی بستنی­های سنتی توسط مختاریان و همکاران انجام گرفت، میزان آلودگی به انتروباکتریاسه بیش از حد مجاز در حدود 75 درصد ذکر گردید (Mokhtarian et al., 2009). از آنجایی که این باکتری‌ها در حفره دهان، بینی، مجاری تنفسی فوقانی و دستگاه ادراری و گوارشی وجود دارند و باکتری­های این خانواده در آب و خاک هم می­توانند رشد کنند، بنابراین رعایت موازین بهداشتی به ویژه رعایت بهداشت فردی و محیطی و استفاده از آب سالم می­تواند در کاهش میزان آلودگی نقش داشته باشد و اختلاف نتایج بدست آمده را توحیه نماید (Shahriyari et al., 2009).

    در این تحقیق از هیچ کدام از نمونه­ها باکتری سالمونلا جدا نشد که با نتایح سایر محققان نیز همخوانی دارد. که این یافته با اکثر تحقیقات انجام گرفته در داخل و خارج کشور نیز مطابقت دارد (Ojokon, 2006;  Wouafo et al., 1996; Tamsut et al., 1989; Aidara et al., 2000).

   در تحقیق حاضر آلودگی بیش از حد مجاز به استافیلوکوکوس و اشریشیا در واحدهای درجه 3 به طور معنی‌داری بیشتر از واحدهای درجه یک و دو بود (05/0p<) که این نتیجه حاکی از نامناسب­تر بودن بهداشت فردی پرسنل در واحدهای درجه 3 و2 نسبت به واحدهای درجه 1 می­باشد. در مجموع از مقایسه وضعیت میکروبی واحدها می­توان چنین نتیجه گرفت که وضعیت ظاهری واحدهای عرضه با کیفیت بهداشتی محصول آنها ارتباط معنی‌داری ندارد ولی از نظر بهداشت فردی پرسنل قابل اعتمادتر می­باشد.

   نتایج حاصل از تحقیق حاضر نشانگر وضعیت غیر بهداشتی و غیر قابل قبول بستنی‌های سنتی عرضه شده در شهر مراغه می­باشد که در مجموع به دلیل استفاده از ماده اولیه از جمله شیر نامناسب، نگه‌داری نامناسب شیر تا زمان فرآوری، عدم رعایت بهداشت محیط، عدم رعایت اصول بهداشتی در شستشو و ضدعفونی ظروف، وسایل کار، مخزن، دستگاه بستنی ساز، فریزر و غیره در این واحدها می­باشد و از ظاهر واحدهای تهیه و عرضه بستنی نمی­توان به کیفیت بهداشتی محصول عرضه شده پی برد و به آن اطمینان کرد.

   با توجه به نتایج این مطالعه لازم است مسئولین نظارت بر بهداشت و سلامت غذا در کشور با دادن آگاهی­های بهداشتی از طریق رسانه­های عمومی، فرهنگ استفاده از مواد غذایی پاستوریزه را ترویج داده و مراکز تهیه و توزیع بستنی­های سنتی را به رعایت تمامی بندهای قانون 13 مواد خوردنی، آشامیدنی و بهداشتی وزارت بهداشت ملزم نمایند. با توجه به عدم اجرای مقررات مواد غذایی در جلوگیری از فروش بستنی­های سنتی پیشنهاد می‌گردد تا ارزیابی آلودگی میکروبی بستنی­های سنتی در تمام نقاط کشور به صورت منظم انجام گیرد.

   در مجموع نتایج تحقیق حاضر نشان داد که درصد بالایی از بستنی‌های سنتی تولید و عرضه شده در بازار مراغه از نظر آلودگی میکروبی در حد قابل قبول نبوده و نیز ظاهر واحدهای تهیه و عرضه بستنی سنتی به تنهائی نمی­تواند معیار معتبر جهت ارزیابی کیفیت بهداشتی محصول عرضه شده باشد.

 

 

 

مراجع

• پور محمودی، عزیزاله؛ محمدی، جمشید؛ میرزائی، علی؛ محسن نژاد، محسن و افشار، رحمت اله (1381). آلودگی میکروبی در بستنی‌های سنتی شهر یاسوج. مجله ارمغان دانش، سال8، شماره 29، صفحات: 59 -65.
• سالاری، محمد حسین؛ شریفی، محمدرضا؛ گلزاری، محمد؛ سرآبادی، علی‌اصغر و کفیلیان، محمدحسین (1385). مطالعه آلودگی میکروبی شیر و فرآورده‌های شیری در یزد. نشریه بهداشت عمومی و موسسه تحقیقات بهداشت، دوره 4، شماره 1، صفحات: 37-43.
• شاکریان، امیر؛ کریم، گیتی؛ شفیعی، منصور و تاج بخش، الهه (1384). بررسی میزان آلودگی میکروبی بستنی سنتی در شهرکرد. فصلنامه علوم و صنایع غذایی ایران، دوره2، شماره4، صفحات: 21-26.                                            
• شکرفروش، سید شهرام و جعفرپور، بهشاد (1385). مقایسه ویژگی‌های میکروبی و شیمیایی بستنی‌های سنتی عرضه شده در شهر شیراز با استاندارد ملی ایران. فصلنامه علوم و صنایع غذایی ایران، دوره 3، شماره 2، صفحات: 11-16.
• شهریاری. علی؛ طبرسا، حسین؛ قاسمی، محمد؛ شاهینی، رحمان و مفیدی، ابراهیم (1388). ارزیابی آلودگی بستنی سنتی به اشرشیاکلی و انتروباکتریاسه‌ها در مراکز تولید و فروش بستنی شهر گرگان. مجله علمی پژوهشی سلامت و بهداشت اردبیل، دوره 1، شماره 2، صفحات: 14-7.                        
• عفت پناه، محمد (1380). بررسی میزان فراوانی آلودگی میکروبی بستنی‌های سنتی و آب میوه‌های دست‌ساز، آب هویج و شیر نارگیل در واحدهای صنفی قنادی و آب میوه فروشی منطقه 11 شهرداری تهران و برخی عوامل موثر بر آن درسال 1379. پایان‌نامه دوره عالی بهداشت عمومی، دانشکده بهداشت، دانشگاه تهران.
• کریم، گیتی (1371). بررسی آلودگی بستنی‌های سنتی ایران به باکتری‌های مهم عامل عفونت‌ها و مسمومیت‌های غذایی. مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، دوره 5، شماره 1 و 2، صفحات: 78-71.
• مختاریان، حسین؛ محسن‌زاده، محمد و خضری، محمد (1383). بررسی میزان آلودگی باکتریایی بستنی‌های سنتی شهرستان مشهد. مجله دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی- درمانی گناباد، دوره 10، شماره 1، صفحات: 42-46.     
• مختاریان، حسین؛ شریعتی‌فر، نبی؛ محمدزاده مقدم، مرتضی و قهرمانی، محمد (1388). بررسی میزان آلودگی باکتریایی بستنی‌های سنتی شهرستان گناباد. فصلنامه دانشکده علوم پزشکی وخدمات بهداشتی- درمانی گناباد، دوره 15، شماره 1، صفحات: 45-49.
• مقدم، آراسب؛ مدد جیرهنده، سکینه؛ قنبری، سقرلو و اکبریان، حسام (1388). بررسی باکتری‌شناختی بستنی‌های سنتی در مراکز تولید و توزیع شهرستان رشت. مجله دامپزشکی و آزمایشگاه، دوره 2، شماره 2، صفحات: 141-147.    
• موسسه اداره استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران (1385). میکروبیولوژی مواد غذایی و خوراک دام- روش جامع برای جستجوی استافیلوکوکوس‌های کوآگولاز مثبت (استافیلوکوکوس اورئوس و سایر گونه‌ها)، شماره 3 - 6806.
• موسسه اداره استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران (1386). میکروبیولوژی مواد غذایی وخوراک دام- روش جامع برای شمارش کلی میکروارگانیسم‌ها، شماره 5272.
• موسسه اداره استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران (1387). میکروبیولوژی شیر و فرآورده‌های آن- وی‍‍‍‍ژگی‌ها، شماره 2406. 
• موسسه اداره استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران (1387). میکروبیولوژی مواد غذایی و خوراک دام- روش جامع برای جستجو و شمارش انتروباکتریاسه‌ها، شماره 2- 4612.
• موسسه اداره استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران (1388). شیر و فرآورده‌های آن- جستجو و شناسایی سالمونلا، شماره 4413.
• موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران (1378). شیر و فرآورده‌های آن- شمارش اشرشیا کلی- روش بیشترین تعداد احتمالی، شماره 5234.    
• نائم آبادی، ابوالفضل؛ یزدانی، احمد؛ آرمات، محمدرضا و محمدیان، محمد حسن (1389). تعیین آلودگی میکروبی بستنی‌های سنتی و آب میوه‌های دست‌ساز در تابستان 1386 و تابستان1387 در بجنورد. نشریه علوم پزشکی دانشگاه خراسان شمالی، دوره 2، شماره 3، صفحات: 45-50.
• هژیر، محمد صالح؛ رشیدی، کیومرث؛ طاهائی، نجم؛ رشادمنش، ناصر و مفرح، نسرین (1384). بررسی نوع و میزان آلودگی بستنی‌های سنتی در استان کردستان و ارتباط آن با وضعیت بهداشت فردی و محیط اماکن. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی کردستان، دوره 10، صفحات: 53- 60.

 

• Aidara A., Ranaivo A., Spiegel A., Catteau M. and Rocourt J. (2000). Microbiological quality of street vendor ice cream in Dakar. Dakar Medicac, 45(1): 22-4.
• Joshi D.R., Shah P.K., Manandhar S., Sharma, S. and Banmali, P. (2004). Microbial quality of icecream sold in kathmandu. Journal of Nepal Health Research Council, 2(2): 37-40.
• Kanbakan, U., Con, A.h. and Ayar, A. (2004). Determination of microbiological contamination sources during ice cream production in Denizli Turkey. Food Control, 15(6): 463-470. 
• Manzanera Pelegrin, C.D., Mesguer, M. and Paredes, G.P. (1995). Hygienic Control of Ice Cream in Health Area III of the Murcia Region, Spain. Alimentaria, 263: 119-121.
• Masud, T. (1989). Microbiological quality and public health significance of ice-cream. Journal of Pakistan Medical Association, 39(4): 102-4.
• Ojokon A.O. (2006). Microbiological examination of ice cream sold in akure. Pakistan Journal of Nutrition, 6: 536-538.
• Tamsut, L.S. and Garcia, C.E. (1989). Microbiological quality of vanilla ice cream manufactured in Caracas, Venezuela. Archivos latinoamericanos de nutricion, 39(1): 46-56.
• Wouafo, M.N., Njine, T. and Tailliez, R. (1996). Hygiene and microbiologic quality of ice creams produced in Cameron a public health problem. Bulletin de la Societe de Pathologie Exotique, 89(5): 358-362.
• Yaman, H., Elmali, M., Ulukanli, Z., Tuzcu, M. and Genctav, K. (2006). Microbial quality of ice cream sold openly by retail outlets in Turkey. Revue de Medecine Veterinaire, 157(10): 457-462.