تأثیر کمپوست مصرفی قارچ دکمه‌ای و کود شیمیایی بر روند تغییرات بافت روده گونه های پرورشی گرمابی

مجله پلاسما و نشانگرهای زیستی

مقاله 2، دوره 11، شماره 4 - شماره پیاپی 43، آبان 1397، صفحه 11-25   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

خالد روشنفکر¹؛ رحیم عبدی^{* 2}؛ محمد علی سالاری علی آبادی¹؛ زهرا بصیر³

¹کارشناس ارشد گروه زیست شناسی دریا، دانشکده علوم دریایی، دانشگاه علوم وفنون دریایی خرمشهر. ایران.

²گروه زیست شناسی دریا، دانشکده علوم دریایی، دانشگاه علوم وفنون دریایی خرمشهر. ایران.

³استادیار گروه علوم پایه، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شهیدچمران اهواز. ایران.

چکیده

زمینه و هدف: خانواده کپور ماهیان پرورشی شامل گونه های کپور معمولی، کپور علفخوار یا آمور، کپور نقره‌ای یا فیتوفاگ و کپورسرگنده می باشد. این مطالعه به منظور تاثیر کمپوست مصرفی قارچ دکمه‌ای به عنوان یک جایگزین و کود شیمیایی بر ساختار بافتی روده چهار گونه ماهی کپور پرورشی گرمابی انجام گرفته است.
روش کار: برای این منظور بچه ماهیان یک ماهه با میانگین وزنی28/1± 6/69 گرم به مدت دو ماه در شش استخر یک هکتاری توسط کمپوست مصرقی قارچ دکمه ای و کود های شیمیایی در شرکت پرورش ماهیان گرمابی شهید احمدیان خرمشهر پرورش داده شدند. گروه شاهد طی مدت پرورش توسط کودهای شیمیایی و گروه تیمار نیز توسط کمپوست مصرفی قارچ دکمه‌ای تغذیه گردیدند. پس از پایان دوره زمانی مقرر و زیست سنجی، نمونه های بافتی به اندازه 5 میلی‌متر از قسمت ابتدایی، میانی و انتهایی روده برداشته و پس از تهیه مقاطع بافتی و رنگ آمیزی هماتوکسیلین - ائوزین به وسیله میکروسکوپ نوری مجهز به لنز داینولیت مورد مطالعه قرار گرفتند.
یافته ها: نتایج حاکی از افزایش تعداد سلول های موکوسی درکپور معمولی و کپور نقره‌ای در گروه تیمار، افزایش ضخامت اپی تلیوم در کپور سرگنده در گروه شاهد، افزایش ضخامت لایه عضلانی درکپور علفخوار و کپور نقره‌ای در گروه شاهد و افزایش طول پرز در کپور سرگنده و کپور نقره‌ای در گروه تیمار با کمپوست مصرفی قارچ دکمه‌ای بود(05/0 >p).
نتیجه­گیری: بر اساس نتایج این مطالعه می توان گزارش نمود که استفاده از کمپوست مصرفی قارچ دکمه ای نسبت به کودهای شیمیایی دارای تاثیرات مثبت در قسمت های مختلف بافت روده در اکثر گونه های پرورشی گرمابی بوده زیرا ترکیبات موجود در آن باعث هماوری و دریافت آسان مواد غذایی در موجودات مورد مطالعه بوده است. بدین منظورکمپوست می تواند به عنوان یک جایگزین مناسب جهت غنی سازی دراستخرهای پرورش ماهیان گرمابی باشد.

کلیدواژه‌ها

کمپوست مصرفی قارچ دکمه ای؛ کود شیمیایی؛ روده؛ کپور پرورشی

اصل مقاله

کپور ماهیان در سواحل جنوبی دریای خزر در اغلب استخرهای پرورشی ماهیان گرمابی و تالاب‌ها، آبگیرهای طبیعی و رودخانه‌های شرق، مرکزی، غرب و جنوب ایران پراکنش دارند. این ماهیان از جمله مهم‌ترین آبزیان برای رسیدن به یک تولید صنعتی قوی در کشور می­باشند. در واقع این ماهیان هم اکنون در میان اکثر ماهیان مهم اقتصادی بخش عمده ای از تولیدات سالیانه را در استخرهای ایران تشکیل می‌دهند. بر اساس مطالعات انجام گرفته بر روی ساختار و هیستولوژی مسیر گوارشی در بسیاری از گونه‌های ماهیان مشخص گردید که شباهت‌ها و از نظر ماکروسکوپیک و میکروسکوپیک تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای در شکل و عملکرد این کانال گوارشی در میان گونه‌های مختلف ماهیان دیده می‌شود(26). به‌طور کلی ساختار دستگاه گوارش در گونه‌های مختلف ماهیان بر اساس نوع غذا، رفتارهای تغذیه‌ای و شکل بدن متفاوت می باشد و یا در یک گونه بر حسب محل زندگی، فصل، سن و زمان تولید مثل تغییراتی در آن مشاهده می‌شود(21 و 10). به دلیل این که خانواده کپور ماهیان شامل گونه‌های تغذیه کننده گیاهی، کف زی خوار یا سایر انواع تغذیه کننده می‌باشند لذا دستگاه گوارش آن‌ها دارای تفاوت‌های عمده‌ای با یک دیگر می باشد(7). دستگاه گوارش از دهان تا مخرج امتداد یافته و عمدتاً شامل محوطه دهانی، حلق، مری، حباب روده‌ای و روده می‌باشد. روده در ادامه مارپیچ شده و تا مخرج ادامه می‌یابد. در مقطع عرضی روده به شکل لوله‌ای دیده می‌شود که به وسیله چین‌های بافتی از جنس اپی تلیوم موکوسی مفروش شده و به وسیله لامینا پروپریا و منطقه سلولی همبندی مجاور آن حمایت می‌شود این بافت‌ها به وسیله دو لایه عضله صاف و یک لایه سروزی از بافت همبند و عروق خونی احاطه شده است(20). ماهیان بر خلاف سایر مهره‌داران فاقد روده بزرگ مشخص بوده و روده در این موجودات مکان عمده هضم غذا بوده  و ساختار آن در ماهی‌های مختلف متغییر می باشد. روده شامل سه بخش ابتدایی، میانی و انتهایی است. روده ماهی‌ها از بافت پوششی استوانه‌ای به نام انتروسیت یا سلول‌های جذبی تشکیل شده که در میان آن ها سلول‌های گابلت قرار گرفته‌اند(2). این سلول‌ها که بافت پوششی داخل روده را تشکیل می‌دهند، با یک الگوی منظم به طور مداوم جایگزین می‌شوند. در بین سلول‌های روده‌ای سلول‌های جامی به‌صورت پراکنده وجود دارند که مملو از دانه‌های ترشحی بوده موکوس مترشحه توسط سلول‌های جامی و سایر ترشحات گوارشی، یک لایه مرزی را ایجاد می‌کند که بافت پوششی روده را می‌پوشاند(14، 1). از جمله وظایف کلیدی بافت پوششی روده دفاع در مقابل تهاجم عوامل بیماری‌زا می باشد. هم چنین بافت پوششی روده در تنظیم اسمزی خصوصاً در گونه‌ی ماهی‌های دریازی نقش مهمی دارد(31). کمپوست یک ماده ارگانیک و مملو از مواد مغذی با بستری یکنواخت که در آن مواد مغذی مورد نیاز برای قارچ با استفاده از مواد اولیه مشخص مورد استفاده قرار می‌گیرد به صورتی که در این عملیات مواد آلی ناپایدار به یک محصول پایدار از طریق تنفس هوازی تبدیل می شوند(11). هدف از این مطالعه تشخیص تأثیرگذاری کمپوست مصرفی قارچ دکمه‌ای به عنوان یک ماده ارگانیک و کود شیمیایی برروی برخی شاخص‌های بافت شناسی روده گونه های مورد نظر مانند تعداد سلول‌های موکوسی، ضخامت اپی تلیوم، لایه عضلانی و طول پرز روده بوده است تا نقاط ضعف و نقاط قوت آن در مقایسه با کود شیمیایی معلوم گردد زیرا در بسیاری از استخرهای پرورشی ماهیان گرمابی در شمال و جنوب کشور از دو ماده فوق به عنوان ترکیبات اولیه و در حین پرورش جهت غنی سازی استخر و به عنوان ماده تغذیه ای به وفور مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مواد و روش‌ها

جهت بررسی عملکرد کمپوست مصرفی قارچ دکمه‌ای(جدول 1) در محیط استخرهای پرورش ماهیان گرمابی و مقایسه آن با کود‌ شیمیایی تعداد شش استخر یک هکتاری به مدت دو ماه مورد بررسی قرار گرفتند. عملیات انجام گرفته در این استخرها شامل، تعیین تیمارها، آماده سازی، ضدعفونی استخر، آبگیری، ذخیره سازی بچه ماهیان(جدول 2) و نمونه برداری ها از ماهیان بوده است. برای انجام این تحقیق بچه ماهیان یک ماهه با خصوصیات زیست سنجی مشابه به دو گروه تیمار و شاهد تقسیم شده به این ترتیب که گروه شاهد در سه استخر و به مدت دو ماه تنها با کود شیمیایی تغدیه شده و گروه تیمار در سه استخر به مدت دو ماه با کمپوست مصرفی قارچ دکمه ای تغذیه شدند. شایان ذکر است منبع تأمین کننده آب این استخرها همگی از یک منشاء و از رودخانه کارون و شرایط استخرها از نظر قدمت و جنس خاک و بستر یکسان و از نظر آماده سازی کاملاً مشابه بودند کود شیمیایی از مراکز خدمات کشاورزی و کمپوست مصرفی قارچ نیز از یکی از کارخانه‌های پرورش قارچ منطقه تأمین شد. میزان و نوبت دهی کودها با توجه به شرایط لازم برای کود‌دهی که شامل در نظر­گیری دمای آب، شرایط جوی و کدورت آب بوده تنظیم و اعمال گردید. به منظور حل شدن بهتر کودها نیز از وان های 1000 لیتری استفاده شد. با توجه به این که کود اوره زود حل و سوپرفسفات دیر حل می باشد در طول تحقیق، یک روز قبل از کود‌دهی، نسبت به خیساندن و حل کردن این کود اقدام می شد و کمپوست مصرفی نیز 24 ساعت قبل از تزریق، در داخل وان ها ریخته و پس از هم زدن، به صورت شیرابه درآمده و روز بعد این شیرابه به داخل آب تزریق می شد(21). زمان کود دهی در ساعات اولیه صبح انجام می‌پذیرفت و در هر بار کود‌ دهی، شیرابه و یا محلول کود شیمیایی در نقاط مختلف استخر در آب پخش می‌گردید مقادیر کودهای تزریق شده در هر روز به آب استخرها تابع حاصل‌‌خیزی آب، دما و آفتابی بودن روز و میزان شدت نور، از 50 تا 150 کیلوگرم کمپوست و 2 تا 5 کیلوگرم از انواع کود شیمیایی در هر استخر نیم هکتاری در نوسان بوده و با توجه به اندازه گیری مقدار کدورت آب از سی شی دیسک اقدام می‌ گردید(30). به منظور مطالعات مقایسه‌ای روده در گونه های مورد مطالعه در هر یک از گروه های تیمار و شاهد نمونه برداری حدود20 قطعه از ماهیان سالم از هر دو جنس و دارای خصوصیات بیومتری مشابه انجام گرفت. بدین منظور ماهیان پس از انتقال به صورت زنده به آزمایشگاه زیست شناسی دریا دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر، بلافاصله پس از بیهوش کردن ماهی ها با استفاده از پودر گل میخک وزن کل ماهی ها سنجیده شد، سپس محوطه شکمی ماهی شکافته و نمونه‌های بافتی به ابعاد 5/0 سانتی‌متر از قسمت ابتدایی، میانی و انتهایی روده بین تیمارهای مذکور جدا شده و در محلول تثبیت کننده ی بافر فرمالین 10 درصد قرار داده شد(16)، پس از 48 ساعت اقدام به تعویض فرمالین نمونه‌ها و جایگزینی آن‌ها با الکل 70 درصد سپس طبق روش معمول بافتی، آماده شده و پس از گذراندن مراحل پاساژ بافتی با استفاده از دستگاه پاساژ بافت به نام هیستوکینت انجام گرفت(19). نمونه‌ها پس از قالب­گیری با پارافین و برش گیری به ضخامت 6-4 میکرون توسط دستگاه میکروتوم و رنگ آمیزی هماتوکسیلین ائوزین با میکروسکوپ نوری و استفاده از لنز Dino-Lite مورد بررسی، عکس برداری، تعداد سلول‌های موکوسی، طول پرز، ضخامت اپی تلیوم و لایه عضلانی روده اندازه‌گیری شد(5). داده‌های مربوط به تغییرات بافتی دستگاه گوارش اندازه‌گیری شده به صورت میانگین ±خطای استاندارد بیان و برای تعیین نرمالیتی داده‌ها از تست Shapiro-wilk استفاده شد. جهت مقایسه شاخص‌ها در تیمارهای مختلف از آنالیز واریانس یک طرفه(one-way ANOVA) و نرم افزارSPSS  و در صورت اختلاف معنی دار بین تیمارهای مختلف از آزمون دانکن جهت مقایسه در تیمارهای مختلف استفاده و اختلاف در سطح اطمینان 95 %(05/0>P) پذیرفته گردید(29).

نتایج

نتایج حاصل از اندازه‌گیری میزان وزن ماهی بر اساس Mean± Se نشان داد که بیشترین وزن با 44/1±610 گرم در گروه تیمار و برای کپور نقره‌ای و کم ترین آن 11/1±541 گرم برای کپور معمولی در گروه شاهد گزارش گردید.

در مطالعات میکروسکوپی روده چهار گونه ماهی مورد مطالعه مشخص شد که این بافت همانند سایر بافت­های حفره ای شکل دارای ساختاری شامل لایه های مخاطی، زیر مخاط، ماهیچه‌ای و سروز می باشد. اپیتلیوم مخاط روده ازنوع استوانه‌ای ساده همراه با سلول‌های جامی فراوان است. پارین از بافت هم بندی سست فاقد غدد بوده و در زیر آن و حد فاصل پارین با زیر مخاط لایه ی نازکی ازماهیچه ی مخاطی به‌صورت رشته‌های عضلانی صاف پراکنده مشاهده ‌گردید. هم چنین زیرمخاط نیز فاقد غدد و از نوع بافت هم بند سخت بود. طبقات عضلانی از نوع صاف و در دو لایه طولی و حلقوی به طوری که در بین دو لایه ی بافت هم بندی سست به همراه عروق خونی، اعصاب و ازسمت خارج توسط بافت هم بند و یک لایه ی سلول‌های سنگفرشی به ‌عنوان سروز مفروش شده بود. نیز از ابتدا به سمت انتهای روده برتعداد سلول‌های جامی افزوده و چین‌های مخاطی در قسمت ابتدایی روده بلندتر از سایر قسمت‌های روده که به سمت فضای داخلی روده کشیده شده‌ بودند(اشکال 1 الی 7).

جدول 1- آنالیز پارامترها و ترکیبات معدنی موجود در کمپوست که مقادیر رطوبت، ازت کل، فسفر، پتاس، کلسیم، منیزیم برحسب درصد و مقادیر آهن، منگنز، روی، مس وآمونیاک برحسب PPM می باشد.

رطوبت	ازت کل	فسفر	پتاس	کلسیم	منیزم	آهن	منگنز	روی	مس	آمونیاک
71	88/1	87/0	63/1	5/2	5/0	772	35	227	7/31	05/0

 

جدول 2-گونه و تراکم ماهیان در هر یک از استخرها

نوع ماهی	تراکم (درصد)
کپور نقره‌ای Hypophthalmichthysmolitrix	55
کپور معمولی Cyprinus carpio	20
کپور سرگنده Hypophthalmichthy nobilis	15
کپور علف خوار Ctenopharyngodonidon idella	10
جمع	100

جدول3-مقادیر (Mean± Se) وزن ماهیان گروه های مختلف در گونه های مورد مطالعه در سطح(05/0>P) و حروف غیر مشابه نشان از معنی داری اختلاف بین گروه ها می باشد.

گروه	کپور علف خوار	کپور سرگنده	کپور نقره‌ای	کپور معمولی
شاهد(کودشیمیایی)	a 29/1± 570	a 423/1± 584	a 24/1± 590	a 11/1± 541
تیمار(کودکمپوست)	b 78/1± 594	a 39/1± 589	b 44/1± 610	a 33/1± 552

 

 

هم چنین در مطالعات هیستومتری تعداد سلول‌های موکوسی، طول پرز، ضخامت اپی تلیوم و ضخامت لایه عضلانی در گونه های مورد مطالعه و در دو گروه مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از Mean± Se شاخص‌های بافت شناختی ماهیان گروه های شاهد و تیمار برای این فاکتورها در بافت رودهبر اساس جداول که در سطح(05/0>P) بیان شده است. در شمارش تعداد سلول‌های موکوسی ابتدای روده در چهار گونه ماهی مشخص گردید که تعداد این سلول‌ها در کپور نقره‌ای در گروه تیمار بیشتر از گروه شاهد بود. در کپور سرگنده، کپور علفخوار و کپور معمولی در گروه شاهد تعداد این سلول ها بیشتراز گروه تیمار و در قسمت میانی روده در چهار گونه ماهی کپور نقره‌ای، بیگ هد، کپور علفخوار و معمولی نتایج نشان داد که در کپور نقره‌ای و معمولی تعداد سلول جامی در گروه تیمار بیشتر از گروه شاهد و در کپور سرگنده و کپور علفخوار تعداد سلول­های موکوسی در گروه شاهد بیشتر از گروه تیمار بود. هم چنین تعداد سلول‌های جامی انتهای روده در ماهی کپور نقره‌ای وکپور معمولی در گروه تیمار بیشتر از شاهد بوده اما در کپور سرگنده تعداد این سلول‌ها در انتهایی روده در گروه شاهد بیشتر از گروه تیمار مشاهده گردید(05/0>P)(جدول 4).

 

 

شکل1- تصویر میکروسکوپی پرز ابتدای روده ماهی کپور سرگنده گروه شاهد، سلول‌های جامی(A)، هسته بیضی سلول‌های استوانه‌ای(B)، زیرمخاط(C)، لایه عضلانی مخاط(D)، (H&E, x2900).

 

 

شکل2-تصویر میکروسکوپی وسط روده کپور نقره‌ای گروه شاهد، بافت پوششی استوانه‌ای لایه مخاطی(A)، لایه پارین(B)، زیر مخاط(C)، لایه ضخیم عضلانی صاف(D) و (E)، سروز(F)، روش اندازه گیری طول پرز(خطوط قرمز)، (H&E, x725).

 

 

شکل3- تصویر میکروسکوپی انتهای روده کپور بیگ هد گروه تیمار، مخاط با سلول‌های پوششی استوانه‌ای(A)، سلول‌های جامی بزرگ(B)، زیر مخاط (C)، لایه عضلانی صاف(E) و (D)، سروز(F)، (H&E, x290).

 

 

شکل 4- تصویر میکروسکوپی ابتدای روده ماهی کپور علفخوار با پرزهای بسیار بلند در گروه تیمار، مخاط بافت پوششی استوانه‌ای(A)، سلول جامی(B)، پارین(F)، زیر مخاط(C)، لایه عضلانی صاف(D)، (H&E, x290).

 

 

شکل 5- تصویر میکروسکوپی ابتدای روده ماهی کپور معمولی گروه شاهد، مخاط با بافت پوششی استوانه‌ای(A)، زیر مخاط(C)، لایه عضلانی صاف(D)، سروز(B)، (H&E, x290).

 

 

شکل 6-تصویر میکروسکوپی وسط روده کپور معمولی گروه شاهد، سلول‌های جامی به تعداد زیاد در بین سلول‌های پوششی استوانه‌ای با قطر و اندازه متفاوت(A)، پارین(B)، زیر مخاط(C)، لایه عضلانی صاف(D)، سروز(E)،

(H&E, x290).

 

 

شکل 7-تصویر میکروسکوپی انتهای روده کپور معمولی گروه تیمار، بافت پوششی استوانه‌ای(A)، زیر مخاط(C)، عروق خونی(D)، لایه عضلانی صاف(F) به همراه اندازه گیری ضخامت آن(پیکان)، سروز(E)، (H&E, x725).

 

 

مقدار ضخامت اپی تلیوم در چهار گونه مورد مطالعه سنجیده نتایج نشان داد که در ماهی کپور نقره‌ای، سرگنده و علفخوار ضخامت اپی تلیوم ابتدای روده در گروه شاهد بیشتر از گروه تیمار است، همچنین در ماهی کپور معمولی ضخامت اپی تلیوم ابتدای روده در گروه تیمار بیشتر از گروه شاهد و این مقدار در قسمت میانی در چهار گونه در گروه تیمار نسبت به گروه شاهد بیشتر گزارش گردید. مقدار ضخامت اپی تلیوم در قسمت انتهای روده چهار گونه ماهی در دو گروه مذکور نشان داد که مقدار آن در کپور نقره‌ای، سرگنده وعلفخوار در گروه شاهد بیشتراز گروه تیمار و در ماهی کپور معمولی در گروه تیمار بیشتر از گروه شاهد بوده است(05/0>P) (جدول5). مقدار ضخامت لایه عضلانی در کپور علفخوار و سرگنده در ابتدای روده در گروه تیمار بیشتر از گروه شاهد بود. اما این مقدار در قسمت میانی روده در ماهی کپور نقره‌ای، سرگنده وعلفخوار در گروه تیمار بیشتر از شاهد می باشد. نیز در ماهی کپور معمولی ضخامت لایه عضلانی وسط روده در گروه شاهد بیشتر از گروه تیمار بود. مقدار ضخامت لایه عضلانی انتهای روده در کپور سرگنده، کپور علفخوار و معمولی در دو گروه شاهد و گروه تیمار سنجیده شد که ضخامت لایه عضلانی در گروه تیمار بیشتر از شاهد و در ماهی کپور نقره‌ای ضخامت لایه عضلانی وسط روده در گروه شاهد بیشتر از گروه تیمار بود(05/0>P)(جدول 6). مقدار طول پرز ابتدای روده در چهار گونه ماهی سنجیده و مشخص گردید که طول پرز ابتدای روده در کپور نقره‌ای و سرگنده در گروه تیمار بیشتر از گروه شاهد اما این مقدار در کپور علفخوار و کپور معمولی در گروه شاهد بیشتراز گروه تیمار بود. هم چنین مقدار طول پرز قسمت میانی روده در چهار گونه ماهی نشان داد که در کپور نقره‌ای و کپور معمولی این مقدار در گروه شاهد بیشتر از گروه تیمار و در بیگ هد و علفخوار در گروه تیمار بیشتراز گروه شاهد بوده است. مقدار طول پرز انتهای روده در چهار گونه ماهی نشان داد که طول پرز انتهای روده ماهی کپور نقره‌ای و کپور سرگنده در گروه تیمار بیشتر از گروه شاهد و در ماهی کپور علفخوار و کپور معمولی در گروه شاهد بیشتراز گروه تیمار گزارش گردید(05/0>P)(جدول 7).

 

جدول 4- (Mean± Se) تعداد سلول‌های موکوسی روده (ابتدا، میانی و انتها) در گروه های شاهد و تیمار در سطح(05/0>P) و حروف غیر مشابه نشان از معنی داری اختلاف بین گروه ها می باشد.

گروه	کپورعلفخوار	کپورسرگنده	کپورنقره‌ای	کپورمعمولی
شاهد(کودشیمیایی)	a15/1±13/34	a 15/1±1/30	a47/1±77/28	a 25/1±15/27
تیمار(کودکمپوست)	b 15/1±11/32	b53/1±17/23	b18/1±1/34	b12/1±12/31

جدول 5- (Mean± Se) ضخامت اپی تلیوم روده(ابتدا، میانی و انتها) در گروه های شاهد و تیمار در سطح(05/0>P) و حروف غیر مشابه نشان از معنی داری اختلاف بین گروه ها می باشد.

گروه	کپور علفخوار	کپور سرگنده	کپور نقره‌ای	کپور معمولی
شاهد(کودشیمیایی)	a21/1±27/74	a36/1±11/54	a24/2±12/70	a16/13±32/64
تیمار(کودکمپوست)	b 27/1±23/64	b 15/2±14/67	b 12/1±15/60	b 11/1±23/56

جدول 6-(Mean± Se) ضخامت لایه عضلانی روده(ابتدا، میانی و انتها) در گروه های شاهد و تیمار در سطح(05/0>P) و حروف غیر مشابه نشان از معنی داری اختلاف بین گروه ها می باشد.

گروه	کپورعلفخوار	کپور سرگنده	کپور نقره‌ای	کپورمعمولی
شاهد(کودشیمیایی)	a19/21±14/176	a12/21±19/135	a 11/13±33/107	a82/11±66/133
تیمار(کودکمپوست)	b14/19±33/367	b22/11±33/212	b22/10±23/111	b32/15±63/124

جدول 7- (Mean± Se) طول پرز روده(ابتدا، میانی و انتها) در گروه های شاهد و تیمار در سطح(05/0>P) و حروف غیر مشابه نشان از معنی داری اختلاف بین گروه ها می باشد.

گروه	کپور علف خوار	کپور سرگنده	کپور نقره‌ای	کپور معمولی
شاهد(کودشیمیایی)	a21/53±28/929	a61/12± 24/559	a25/37±28/355	a 34/11±24/674
تیمار(کودکمپوست)	b21/15±54/800	b 15 /22±25/693	b 22/18±14/459	b 11/42±12/442

 

بحث و نتیجه گیری

روده محل اصلی هضم غذا و جذب مواد در نتیجه استفاده بهینه از مواد مغذی جیره به عملکرد مؤثر این اندام بستگی دارد(22). از این رو تغییرات بافت‌شناسی این اندام‌ها می‌تواند اطلاعات مفیدی در مورد کیفیت جیره، سوخت و ساز بدن و وضعیت تغذیه‌ای ماهی ارائه دهد(25). ماهیان از منابع مختلفی که در لایه‌های مختلف آب یافت می‌شوند تغذیه می‌کنند، به طوری که تشریح لوله گوارش و عادات تغذیه‌ای آن ها اطلاعات بافت­شناختی، بیولوژیکی و اکولوژیکی مفیدی را فراهم می‌کند(26). بر اساس مطالعات میکروسکوپی مشخص گردید که دیواره روده در ماهی کپورنقره‌ای، سرگنده، علفخوار و کپور معمولی از 4 لایه اصلی تشکیل شده بود که از داخل به خارج شامل لایه مخاطی، زیر مخاط، لایه عضلانی و سروزی می‌باشد که با بررسی‌های انجام شده روی دستگاه گوارش قزل‌آلای رنگین کمان(4)، مارماهی(2)، ماهی آزاد دریای خزر(18)، ماهی سردابی گوبی(2) و بیشتر ماهیان آب شیرین(6) انطباق دارد. اما در این 4 گونه ماهی مورد مطالعه لایه متراکم دانه‌دار در لایه زیر مخاط همانند ماهی قزل‌آلای که توسط محققین دیگر مشخص گردید مشاهده نشد. در مطالعه اخیر بر اساس نتایج هیستولوژیکی و هیستومتریک سلول‌های جامی ترشح کننده مخاط و تعداد آن ها در میان سلول‌های استوانه‌ای در قسمت انتهایی روده، هر چهار گونه مورد مطالعه بیشتر از قسمت های ابتدایی گزارش گردید و این مطلب در ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان و ماهی گلی نیز مشاهده شده است. سلول‌های جامی ترشح‌کننده موکوس به طور عمومی و به ویژه به تعداد زیاد در روده ماهیان استخوانی دیده می‌شود. هم چنین محققین گزارش کردند که وجود مواد مخاطی در داخل روده به تنظیم اسمزی، لغزنده سازی و دفع مواد زائد کمک شایانی می‌کند اما بر خلاف مطالعه انجام گرفته، در گربه ماهی اروپایی سلول‌های جامی در بین چین‌های مخاطی روده به ندرت دیده شد. کیفیت مواد مخاطی روده به طور کامل ارتباط مستقیمی با شرایط محیطی و هم چنین نوع عملکرد کانال تغذیه دارد(15). نوع ماده موکوسی ترشح شده بر اساس گونه ماهیان و نیز مسیرهای مختلف دستگاه گوارش متفاوت می باشد(23). تعداد سلول‌های جامی ابتدای روده در ماهی کپور نقره‌ای در گروه تیمار بیشتر از گروه شاهد و اختلاف معناداری بین دو گروه مشاهده گردید اما در سه گونه دیگر تعداد سلول‌های جامی ابتدای روده در گروه شاهد بیشتر از گروه تیمار اما بین دو گروه اختلاف معناداری مشاهده نگردید. با مطالعه‌ بر روی اثرات هیستوپاتولوژیک کلریدجیوه بر بچه تاسماهی ایرانی Acipenser persicus کاهش تعداد سلول‌های جامی در سه قسمت روده توسط محققین گزارش شد. محققین نقش افزایش این سلول ها و مخاط ترشح شده از آن ها به ویژه در این قسمت از روده را افزایش نیاز به غشاء محافظ و روان سازی اپی تلیوم برای سهولت حرکت مواد غذایی در حال گوارش ذکر کردند(32). مطابق یافته اخیر در مطالعات جایگزینی جیره، که با جایگزینی آرد ماهی توسط کنجاله سویا در جیره غذایی ماهی ازون برون انجام پذیرفت،Acipencer stellatus افزایش و تراکم تعداد سلول‌های جامی درون بافت روده را گزارش کردند. هم چنین با مطالعه تأثیر جایگزینی آرد ماهی توسط آرد سویا در جیره غذایی ماهی پاکوی قرمز Piaractus brachypomus تفاوتی در تعداد سلول‌های جامی گزارش نکردند(5). نیز Raji و Norouzi در سال 2010 با مطالعه تأثیر انواع تغذیه بر پایه کمپوست تهیه شده از مواد با پایه گیاهی افزایش تعداد سلول‌های جامی درون بافت لوله گوارشی را گزارش کردند(28). با توجه به نتایج به دست آمده از ضخامت اپی تلیوم روده می‌توان گفت که کمپوست باعث افزایش اپی تلیوم به ویژه در قسمت میانی روده شده و قابلیت جذب مواد غذایی را افزایش داده است و این مؤید اثر مثبت کمپوست در این قسمت می‌باشد که با مطالعاتCaballero و همکاران در سال 2003که با بررسی دستگاه گوارش آزاد ماهیان دریای خزر Salmo truttacaspius در اثر تغذیه با سطوح مختلف اسیدهای چرب ضروری و ویتامین E جیره مطابقت دارد(9). ضخامت اپی تلیوم انتهای روده در چهار گونه ماهی مدنظر در دو گروه تیمار و شاهد سنجیده شد که نتایج نشان دادند همانند ضخامت اپی تلیوم ابتدای روده ماهی کپور نقره‌ای، کپور سرگنده و کپور علفخوار ضخامت در گروه شاهد بیشتر از گروه تیمار بوده و اختلاف در هر سه ماهی معنادار بود. هم چنین در ماهی کپور معمولی این میزان ضخامت در گروه تیمار بیشتر از گروه شاهد برخلاف سه گونه دیگر و دارای اختلاف معناداری است. احتمالاً کاهش ضخامت به دلیل کاهش عملکرد و جذب در انتهای روده فیتوفاگ، بیگ هد و آمور می باشد. Raskovic و همکاران در سال 2011 با مطالعه بر بافت‌شناسی کبد و روده گروهی از ماهیان تحت تأثیر تغذیه متفاوت کاهش ارتفاع سلول انتروسیت و کاهش ضخامت اپی تلیوم در ماهی تحت تأثیر جایگزینی پودر ماهی با پروتئین گیاهی را نشان دادند(29). لایه عضلانی روده در این چهار گونه متشکل از فیبرهای عضلانی صاف که در دو طبقه حلقوی و طولی با ضخامت متفاوت قرار گرفته بود که این حالت برای ماهی‌های بنی Sparus aurata(13) و گربه ماهی آمریکای جنوبی Rhamdia quelen(17) نیز گزارش شده است. مطالعه ای بر روی روی روده عنبر ماهی نشان از وجود 3 لایه عضلانی در سرتاسر آن بوده است(33). در مورد ضخامت لایه عضلانی روده چهار گونه مشاهده شد که نازک‌ترین عضله در قسمت میانی روده و به سمت قسمت انتهایی روده بر ضخامت این لایه افزوده که با گزارش Abdulmanafi و همکاران در سال 2006بر روی روده گوبی انجام پذیرفت هم­خوانی دارد(2). میزان ضخامت لایه عضلانی به ویژه در قسمت انتهایی روده در چهار گونه مورد مطالعه در دو گروه شاهد و تیمار نشان داد که در ماهی فیتوفاگ، بیگ‌هد و کپور علفخوار ضخامت لایه عضلانی انتهایی روده در گروه شاهد بیشتر از گروه تیمار و در هر سه گونه دارای اختلاف معناداری بود ولی در ماهی کپور معمولی ضخامت این لایه در گروه تیمار بیشتر از گروه شاهد گزارش گردید. در تحقیقی مشابه در تغذیه با عصاره سیر بر روی ماهی خاویاری نتایج مشابهی همانند مطاله اخیر گزارش گردید(21). در این تحقیق بر اساس هیستومورفومتری طول پرزهای روده در چهار گونه مورد مطالعه از قسمت ابتدا به سمت انتهای روده به صورت بارز در هر دو گروه کاسته شد که نتایج مشابهی در قزل‌آلای رنگین‌کمان Oncorhynchus mykiss و سنجاقک ماهی Stegastes fuscus(5) و گل ماهی Pseudophoxinus antalyae ارائه گردید(34). هم چنین در مقایسه بین گروه های مورد مطالعه در این تحقیق طول پرز ابتدای روده در ماهی کپور نقره‌ای و بیگ هد در گروه تیمار بیشتر از گروه شاهد و اختلاف معناداری را نشان داد. با توجه به این نتایج و مطالعات صورت گرفته می‌توان گفت کمپوست باعث افزایش طول چین‌های مخاط روده شده و و باعث افزایش قابلیت جذب مواد غذایی شده است و این امر مؤید اثر مثبت کمپوست در این خصوص می‌باشد. در تعیین میانگین طول پرز در روده در ماهی کپور علفخوار و کپور معمولی کمپوست باعث کاهش طول پرز نسبت به گروه کود شیمیایی با اختلاف معنادار شد که با توجه به گونه ماهی و روش تغذیه قابل توجیه می باشد. هم چنین در یک تحقیق که به بررسی تأثیر سطوح مختلف آرد آزولا در جیره غذایی بر عملکرد رشد ماهی کپور معمولی پرداخته شد نشان دادند که با افزایش سطح آزولا در جیره غذایی کپور معمولی تا سطح یک پنجم جیره، تأثیر منفی بر عملکرد رشد نداشته ولی تاثیر آن بر روی دستگاه گوارش بچه ماهیان با افزایش سطح آزولا بیش از این مقدار به طور معناداری باعث کاهش در تمامی فاکتورهای بافت شناختی روده خواهد شد(24). در مجموع در مطالعه اخیر استفاده از کمپوست قارچ دکمه اینشان از تاثیر مثبت آن در قسمت های مختلف بافت روده نسبت به گروه شاهد بود زیرا ترکیبات موجود در کمپوست مصرفی قارچ دکمه ای باعث هماوری و دریافت آسان مواد غذایی در گونه های مورد مطالعه بوده است. محققین افزایش حجم وتعداد عده‌های غذایی را از عوامل تاثیرگذار در ترکیب ساختار روده در ماهی ذکر کرده­اند(3). به طوری که افزودن ماده غذایی سهل الوصول به عنوان یک روشی سودمند برای افزایش انرژی مصرفی در این ماهیان نتایج خوبی داشته است. با در نظر گرفتن این نکته که برای تشکیل ساختار بافت روده نیاز به دریافت کافی ماده غذایی می باشد اگر در رژیم غذایی ماهی کفایت ماده غذایی دریافتی مدنظر قرار گیرد سرعت این روند افزایش می‌یابد. هم­چنین محققین ذکر کردند که علاوه بر نوع ماده غذایی دریافتی عوامل دیگری مانند ترکیب عناصر سازنده و ویتامین های موجود در آن(27) که به ویژه در کمپوست مصرفی قارچ دکمه ای به خوبی لحاظ شده در ماده غذایی در تکامل چرخه سلولی و تولید سلول‌های جدید نقش قابل توجهی ایفا می کند(9). کیفیت محصولات غذایی دریافتی توسط آبزیان از جنبه‌های مختلف به عوامل و پارامترهای بیولوژیکی و غیر بیولوژیکی زیادی وابسته می‌باشد(8). تغذیه ماهی به واسطه اثر گذاری بر فاکتورهای مختلف از قبیل مورفولوژی ظاهری و ویژگی‌های ساختاری بافت کانال گوارشی ماهی را تحت تأثیر قرار داده و این پارامترها به طور اساسی از جیره غذایی متأثر می‌شوند(12).

تشکر و قدردانی

ازمسئولین محترم دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر به لحاظ حمایت مالی این پروژه در غالب پایان نامه کارشناسی ارشد تشکر می گردد. هم چنین از کارکنان زحمت کش و خدوم شرکت پرورش ماهیان گرمابی شهید احمدیان خرمشهر، مدیران و کارگران استخرهای مورد آزمایش به خاطر صبر، حوصله و زحمات بی دریغ شان در طی مدت زمان اجرای این پروژه نهایت تشکر و قدردانی به عمل می آید.

مراجع

1.Abdel-Hameid, N. A. (2009). A protective effect of calcium carbonate against arsenic toxicity of the Nile catfish, Clarias gariepinus. Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 9(2); 23-29.‏

2.Abdulmanafi, A. B., Liem, P. T., Van, M. V., Ambak, M. A. (2006). Histological ontogeny of the digestive system of marble goby(Oxyeleotris marmoratus) larvae. Journal of Sustain and Managing Science, 2; 79-86.

3.Aderolu, A. Z., Seriki, B. M., Apatira, A. L., Ajaegbo, C. U. (2010). Effects of feeding frequency on growth, feed efficiency and economic viability of rearing African catfish (Clarias gariepinus, Burchell 1822) fingerlings and juveniles. African Journal of Food Science, 4(5); 286-290.

4.Banankhojasteh, S. M. (2012). The morphology of the postgastric alimentary canal in teleost fishes: a brief review. International Journal of Aquatic Science, 3(2); 71-88.

5.Bhaskara, C., Wallace, S.N., Naisandra, B.S., Sathyabama, C. (2012). Morphohistology of the digestive tract of the damsel fish (Stegastes fuscus) (Osteichthyes: Pomacentridae). Journal ScientificWorld, 3; 787-316.

6.Bilard, R., Depshi, Z. H. (2002). Review of fish embryology. Translate by: Abedi M. Ghaemshahr Branch, Islamic Azad University Press, pp: 72-75.

7.Biswas, G., Thirunavukkarasu, A. R., Sundaray, J. K., Kailasam, M. (2010). Optimization of feeding frequency of Asian seabass Lates calcarifer) fry reared in net cages under brackish water environment. Aquaculture, 305; 26-31.

8.Brauge, C., Corraze, G., Medale, F. (1995). Effect of dietary levels of lipid and carbohydrate on growth performance, body composion, nitrogen excreton and plasma glucose levels in rainbow trout. Journal of Reproduction Nutrition Development, 35; 517-520.

9.Caballero, M. J., Izquierdo, M. S., Kjorsvik, E., Montero, D., Socorro, J., Fernandez, A. J. (2003). Morphological aspects of intestinal cells from gilthead seabream(Sparus aurata) fed diets containing different lipid sources. Aquaculture, 225(1); 325-340.‏

10.Carrasson, M., Grau, A., Dopazo, L.R., Crespo, S. (2006). A histological, histochemical and ultrastructural study of the digestive tract of Dentex dentex(Pisces, Sparidae). Journal of Histology and Histopathology, 21; 579-593.

11.Hardy, Z.J., Hardy, R.W., Usry, J.L. (2003). Plant protein ingredients with lysine supplementation reduce dietary protein level in rainbow trout(Onchorhynchus mykiss) diets, and reduce ammonia nitrogen and soluble phosphorus excretion. Aquaculture, 218; 553-565.

12.Deng, J., Mai, K., Ai, Q., Zhang, W., Tan, B., Xu, W. (2010). Alternative protein sources in diets for Japanese flounder paralich thysolivaceus(Temminck and Schlegel): II. Effects on nutrient digestibility and digestive enzyme activity. Aquaculture Research, 41; 861-870.

13.El-Bakary, N., El-Gammal, H. (2010). Comparative histological,histochemical and ultrastructural studies on the proximal intestine of flathead grey mullet(Mugil cephalus) and sea bream(Sparus aurata). Journal of Sciences, 8(4); 477-485.

14.Gabriel, U.U., Obomanu, F.G., Edori, O.S. (2009). Haematology plasma enzymes and organ indices of Clarias gariepinus after intramuscular injection with aqueous leaves extracts of Lepidagathis alopecuroides. African Journal of Biochemistry Research, 3(9); 312-316.‏

15.Goff, G. P., Murray, H. M.; Wright, G. M. (1996). A comparative histological and histochemical study of the post-gastric alimentary canal from three species of pleuronectid, the Atlantic halibut, the yellowtail flounder and the winter flounder. Journal of Fish Biolog, 48; 187-199.

16.Harpaz, S. (2005). L-carnitine and its attributed functions in fish culture and nutrition a review. Aquaculture, 249(1); 3-21.‏

17.Hernandez, D.R., Perez Gianeselli, M., Domitrovic, H.A. (2009). Morphology, histology and histochemistry of the digestive system of the south american catfish(Rhamdia quelen). International Journal of Morphology, 7; 51-56.

18.Holder, L., Tomos G., Cycro K. (2005). Upbringing of Carp and other farmed fish. Translate by: Khoshkholgh M.R. Gilan University Press, pp; 77-79.

19.Imtiaz, A. (2010). Effect of dietary niacin on growth and body composition of two Indian major carpsrohu, Labeoro hitaandmrigal, Cirrhinus mrigala (Hamilton), fingerlings based on dose–response study. Aquaculture Internationa, 19; 567–584.

20.Kaiser, H., Collett, P.D., Vine, N.G. (2011). The effect of feeding regimen on growth, food conversion ratio and size variation in juvenile dusky Kob Argyrosomus japonicas (Teleostei: Sciaenidae). African Journal of Aquatic Science, 63(1); 83-88.

21.Lee, D.O., Ra, C.H., Song, Y.H., Kim, J. D. (2012). Effects of Dietary Garlic Extract on Growth, Feed utilization and whole body composition of juvenile sterlet sturgeon (Acipenser ruthenus). Asian-Australian Journal of Animal Science, 25(4); 577-583.

22.Liu, H., Wu, X., Zhao, W., Xue, M., Guo, L., Zheng, Y. (2009). Nutrients apparent digestibility coefficients of selected protein sources for juvenile Siberian (Acipenser baerii Brandt), compared by two chromic oxide analyses methods. Aquaculture Nutrition, 15(18); 25-34.

23.Lokesh, J., Fernandes, J.M., Korsnes, K., Bergh, O., Brinchmann, M.F., Kiron, V. (2012). Transcriptional regulation of cytokines in the different plant protein sources in Nile tilapia (Oreochromis niloticus) diets. Global Veterinaria, 2; 157-164.

24.Manoon, M.R., Hossain, M.D. (2011). Food and feeding habit of Cyprinus carpio var. specularis. Journal of Science Foundation, 9(2);163-169.

25.Meng, Q., Shaoxiong, D., Xiaojing, X., Minghui, S., Yingzhe, Y., Yongquan, S. (2012). Ontogenetic development of the digestive system and growth in coral trout (Plectropomus leopardus). Aquaculture, 334; 132–141.

26.Nasopoulou, C., Stamatakis, G., Demopoulos, C.A., Zabetakis, I. (2011). Effects of olive pomace and olive pomace oil on growth performance, fatty acid composition and cardio protective properties of gilthead sea bream (Sparus aurata) and sea bass (Dicentrarchus labrax). Food Cemistry, 129; 1108-1113.

27.Oner, M., Atli, G., Calin, M. (2008). Changes in serum biochemical parameters of freshwater fish Oreochromis niloicus following prolonged metal(Ag, Cd, Cr, Cu, Zn) exposure. Environmental Toxicology and Chemistry, 27; 54-60

28.Raji, A. R., Norouzi, E. (2010). Histological and histochemical study on the alimentary canal in Walking catfish (Claris batrachus) and piranha (Serrasalmus nattereri). Iranian Journal of Veterinary Research, 11(3); 255-261.

29.Raskovic, B. S., Stankovie, M. B., Markovic, Z. Z., Poleksic, V. D. (2011). Histological methods in the assessment of different feed effects on liver and intestine of fish. Journal of Agricultural Sciences, 56(1); 87-100.‏

30.Sadekarpawar, S., Parikh, P. (2013). Gonadoosmatic and hepatosmatic indices of freshwater fish Oreochromis mossambicus in response to a plant nutrient. World Journal of  Zoology, 8(1); 110-118.

31.Sicuro, B., Barbera, S., Daprà, F., Gai, F., Gasco, L., Paglialonga, G. (2010). The olive oil by‐product in ‘rainbow trout Onchorynchus mykiss(Walbaum) farming: productive results and quality of the product. Aquaculture Research, 41; 475-486.

32.Srivastava, A.S., Oohara, I., Suzuki, T., Shenouda, S., Singh, S.N., Chauhan, D.P. (2004). Purification and properties of cytosolic alanine aminotransferase from the liver of two freshwater fish,(Clarias batrachus) and (Labeo rohita). Comparative Biochemistry and Physiology, 137(23); 197-207.

33.Vielma, J., Ruohonen, K., Gabaudan, J., Vogel, K. (2004). Top spraying soybean meal-based diets with phytase improves protein and mineral digestibilities but not lysine utilization in rainbow trout, Oncorhynchus mykiss(Walbaum). Aquaculture Research, 35; 955-964.

34.Witeska, M., Kosciuk, B. (2003). The changes in common carp blood after short-term zinc exposure. Environmental Science and Pollution Research, 10(5); 284-286.‏