بینامتنیت قرآن و حدیث در اشعار تعلیمی حافظ شیرازی بر اساس نظریه های ناقدان ادبی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 2، دوره 8، شماره 32، اسفند 1395، صفحه 29-68   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

احمد خواجه ایم¹؛ سیدمحمد علوی مقدم²؛ عباس محمدیان¹؛ مسلم رجبی³

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

³دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

یکی از رموز مانایی و ماندگاری اشعار تعلیمی حافظ، پیوند ناگسستنی آن با آیات و احادیث است. این شاعر زبردست در بهره بردن از این مضامین وحیانی و روایی، چنان استادانه و ماهرانه عمل می­کند که عواطف هر خواننده­ای را برمی­انگیزد و او را به تأمّل در این آموزه­­های قرآنی- روایی وا‌می‌دارد. از آن جا که بینامتنیّت یکی از مهم­ترین مباحثی است که توجّه پژوهشگران ساختارگرا و پساساختارگرا را به خود معطوف کرده است و این دستاورد نوین در حوزۀ ادبیات، به بررسی وجوه تشابه و تفارق و نیز تأثیرپذیری یک متن از متون دیگر می­پردازد و مقتضی آن است که ادیب از متون قدیمی یا معاصر خود آگاهی لازم را داشته باشد تا بتواند از آن متون در اثر خود بهره گیرد. ما در این پژوهش برآنیم تا دیوان اشعار حافظ را بر اساس نظریۀ بینامتنی ناقدانی هم چون باختین، کریستوا، بارت، ریفاتر، لوران ژنی، ژرار ژنت و ... نقد و بررسی کنیم تا وام­گیری­هایِ آگاهانه یا غیرمستقیم خواجه از آیات و روایات و نیز ترفندهای ادبی بیان این مضامین، بیشتر بر همگان مکشوف گردد.

کلیدواژه‌ها

بینامتنیّت؛ نظریه‌های ادبی؛ قرآن؛ حدیث؛ اشعار تعلیمی حافظ

مراجع

1- قرآن کریم.(1392). ترجمۀ محمّد مهدی فولادوند. تهران: هلیا.

2- امام علی ابن ابی‌طالب علیه‌السلام.(1380). نهج‌البلاغه (سید رضی). ترجمه محمد دشتی. قم: امیرالمؤمنین.

3- ابن منظور، محمد بن مکرم.(1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر.

4- اسلامى نژاد آرانى، عباس.(1379). اثر پذیرى حافظ از قرآن و حدیث. کاشان: مرسل.

5- اشرف زاده، رضا.(1381). پیغام اهل راز. تهران: اساطیر.

6- افراسیاب پور، علی اکبر.(1391).فضیلت صبر در ادبیات تعلیمی. پژوهش نامه ادبیات تعلیمی. سال چهارم، شمارۀ شانزدهم، ص. ص. 130-103.

7- اقبال لاهوری، محمّد.(1371). دیوان اشعار. تهران: علمی.

8- امامی، زهره.(1393). بررسی بینامتنیّت قرآنی در اشعار دیک الجن الحمصی. مجموعه مقالات همایش ملّی بینامتنیّت. به کوشش سید محمد رضی مصطفوی نیا (1/ ص. ص. 351-323). قم: پویشگر.

9- امانی، رضا؛ احمدی، محمدنبی و شادمان، یسرا.(1392). بررسی چگونگی ارتباط قرآن و شعر جاهلی با رویکرد بینامتنیت. فصلنامۀ­ مطالعات ادبی - قرآنی. دانشکدۀ اصول دین قم. سال اول، شماره 1، ص. ص. 93-73.

10- اناری بزچلوئی، ابراهیم و رنجبران، سـکینه. (1391 ش). بررسی اصطلاحات بینامتنی در زبان فارسی و عربی با تکیه بر نظریه ژرار ژنت. فصلنامۀ ادب پژوهی دانشگاه گیلان. شماره 21، ص. ص. 190-171.

11- انطون، الیاس.(1370). فرهنگ نوین. ترجمه سید مصطفی طباطبایی. تهران: کتاب فروشی اسلامیه.

12- اهور، پرویز.(1372). کلک خیال انگیز یا فرهنگ جامع دیوان حافظ. تهران: اساطیر.

13- بروجردى، آقا حسین.(1380 ق‏).‏ منابع فقه شیعه (ترجمه جامع أحادیث الشیعة). ترجمه عدّه­ای از فضلا. تهران: فرهنگ سبز.

14- بهار، محمد تقی.(1371). دیوان کامل اشعار. تهران: علمی.

15- بیگ باباپور، یوسف.(1384). تأثرات مولانا از آثار سنایی. کتاب ماه ادبیات و فلسفه. شماره 95، ص. ص. 107-96.

16- پرتو علوى، عبدالعلى.(1363). بانگ جرس. تهران: خوارزمی.

17- تمیمى آمدى، عبدالواحد.(1366 ‏). تصنیف غررالحکم و درر الکلم. قم: دفتر تبلیغات‏.

18- جاوید، هاشم.(1377). حافظ جاوید. تهران: فرزان روز

19- جمعه، حسین.(2003). المسبار فی النقد الادبی. دمشق: اتحاد الکتاب العرب.

20- حافظ، شمس‌الدین محمد.(1362). دیوان حافظ شیرازى. تصحیح خانلری. تهران: خوارزمی.

21- حق شناس، محمد علی.(1387). مولانا و حافظ، دو همدل یا دو همزبان. فصلنامه نقد ادبی دانشگاه تربیت مدرس. سال اول، ص. ص. 28-11.

22- حکیمی، محمدرضا؛ حکیمی، محمّد و حکیمی، علی.(1380). الحیاه. ترجمۀ احمد آرام. تهران: فرهنگ اسلامی.

23- حلبی، احمد طعمه.(2007). التناص بین النظریه و التحقیق: شعر البیاتی نموذجا. دون رقم الطبع. دمشق: وزاره الثقافه.

24- حلى، حسن ابن یوسف‏.(1982 م). نهج الحق و کشف الصدق. بیروت: دارالکتاب اللبنانی‏.

25- حیدری، فاطمه و دارابی، بیتا.(1392). بینامتنیّت در شرق بنفشه اثر شهریار مندنی پور. فصلنامه جستارهای ادبی دانشگاه تربیت مدرس. شمارۀ دو. ص.ص. 74-55.

‏‏26- خسروی، کبری؛ میرزایی، محمود و فتاحی، زینب.(1393). بینامتنیّت قرآنی در اشعار نزار قبانی. مجموعه مقالات همایش ملّی بینامتنیّت. به کوشش سید محمد رضی مصطفوی­نیا (3/ ص.ص. 201-175). قم: پویشگر.

27- راستگو، سید محمد.(1376). تجلّی قرآن و حدیث در شعر فارسی. تهران: سمت.

28- الرباعی، عبدالقادر.(2009 م). الصورة الفنیة فی النقد الشعری (دراسة فی النظریة و التطبیق). عمـان: دارجریر.

29- رحیمیان، سعید. (1388). چکیدۀ عقل ناب. رساله رهایی از هراس از مرگ. تهران: بنیاد ابن سینا.

30- رستم پور، رقیه.(1384 ش). التناص القرآنی فی شعر محمود درویش. مجله انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی تهران. شماره 3، ص. ص. 34-15.

31- رسولی، حجت؛ ظهیری، محمد و زرگانی، مصطفی.(1391). التناص القرآنی فی شعر حسان بن ثابت الانصاری. دراسات فی نقد الادب العربی، شماره 5 ص.ص. 44-27.

32- رنجبر، جواد و احمدی، خاطره.(1394). «روابط بینامتنی داستان حضرت موسی با رمان طارق السماء». فصلنامۀ مطالعات قرآنی، سال ششم، شمارۀ 21، ص. ص. 26-9.

33- روضاتیان، مریم و میرباقری فرد، سید علی اصغر.(1390). خوانش بینامتنی، دریافت بهتر متون عرفانی. کاوش­نامه زبان و ادبیات فارسی. شماره 23، ص. ص. 112 – 89.

34- رضی، احمد و فرهنگی، سهیلا.(1395). لحن تعلیمی در دیوان حافظ. پژوهشنامهادبیاتتعلیمی دهاقان. سال پنجم، شمارة هجدهم، ص. ص. 102-79.

35- زیانی، جمال. (1385). گل­واژه­های شعر حافظ. شیراز: نوید شیراز.

36- ساسانی، فرهاد.(1383). بینامتنیت؛ پیشینه و پسینۀ نقد بینامتنی. فصلنامۀ هنر و معماری. شمارۀ 5 ص. ص. 185-172.

37- سالم، سعدالله محمد.(2007). مملکه النص. بیروت: دارالکتاب العالمی.

38- سعدی، مصلح بن عبدالله.(1374). کلیّات سعدی. مقدّمه عبّاس اقبال آشتیانی. تهران: اقبال.

39- سلمانی، محمد علی؛ یاری، علی اصغر و قاسمیان نسب، راضیه.(1390). بینامتنی لفظی شعر بدوی جبل با قرآن کریم. فصلنامۀ لسان مبین. سال سوم، شماره ششم، ص. ص. 123-107.

40- سنایی، ابوالمجد مجدود ابن آدم.(1370). حدیقه‌الحقیقه. تصحیح مدرس رضوی. تهران: علمی.

41- شاه نعمت الله ولی، سید نورالدین نعمت الله.(1363). دیوان اشعار. تصحیح صغری دهشت. تهران: سنایی.

42- شبل، محمد عزه.(2007). علم اللغه النص النظریه و التطبیق. تقدیم سلیمان العطار. القاهره: مکتبه الاداب.

43- صائب تبریزی، میرزا محمد علی.(1357). کلیات اشعار صائب. تهران: فرهنگ.

44- صافیان، محمد جواد و مهدی غیاثوند.(1390). هرمنوتیک گادامری و تأویل بینامتنی. نشریه ذهن. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. شمارۀ 48، ص.ص. 78-51.

45- صدوق، محمد ابن علی‏.(1404 ق‏). من لا یحضره الفقیه‏. قم: جامعه مدرسین‏ حوزه علمیه قم‏.

46- صلاحی مقدّم، سهیلا و امیری، اکرم.(1392). تأثیرپذیری امام خمینی (ره) و حزین لاهیجی از حافظ در موسیقی کناری (ردیف) بر اساس نظریۀ­ ترامتنیت. هفتمینهمایشپژوهش‌هایزبانوادبیاتفارسی (ص.ص. 1212-1220) هرمزگان.

47- العامری، لیلا.(بی‌تا). مفهوم التناص. لبنان: مکتبه الشامله.

48- العانی، شجاع مسلم.(1998). اللیث و الخراف المهضومه دراسه فی بلاغة التناص الأدبی. بغداد: دار الشؤون الثقافیه.

49- العانی، شجاع مسلم.(1999 م). قراآت فی الأدب و النقد. دمشق: اتحاد الکتاب العرب.

50- عبدالعاطی، کیوان.(1998). التناص القرآنی فی شعر أمل دنقل. قاهره: مکتبه النهضه العربیه.

51- فردوسی، ابوالقاسم.(1357). شاهنامه با مقدّمه عبدالصمد سیفیان. تهران: پیمان.

فرید، طاهره. (1376). ایهامات دیوان حافظ. تهران: طرح نو.

52- فلسفى، محمدتقى.(1368). الحدیث- روایات تربیتى. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى.‏

53- قزوینى، ملا خلیل بن غازى‏.(1429 ق). الشافی فی شرح الکافی. تصحیح محمد حسین‏ درایتى. قم: دار الحدیث‏.

54- قیصری، حشمت و مهری نژاد، سیده رقیه.(1394). تأثیرپذیری حافظ از نظامی در آموزه­های اخلاقی و تعلیمی. پژوهشنامهادبیاتتعلیمی دهاقان. سال هفتم، شمارة بیست و ششم، ص. ص. 156-129.

55- کراجکى، محمد بن على‏.(1410 ق‏). کنز الفوائد. قم: دار الذخائر.

56- کلینی، محمِّد ابن یعقوب.(1363). الکافی. تهران: اسلامیه.

57- گودرزى، محمود.(1379). حافظ از دیدگاه فنون بلاغى. قم: ظفر.

58- ماضی، شکری عزیز.(2005 م). فی نظریة الأدب. بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات و النشر.

59- مجلسی، سید محمد باقر.(1380). بحار الانوار. قم: نور.

60- مسبوق، سید مهدی و دریادل موحد، اعظم.(1391). بینامتنی قرآن و حدیث در شعر شیعی طلائع بن رُزِّیک. دوفصلنامهتخصصیپژوهش­هایمیان رشته­ای قرآنکریم جهاد دانشگاهی. سال سوم، شماره یک، ص. ص.40-31.

61- مولوی، جلال‌الدین.(1375). مثنوی. تصحیح استعلامی. تهران: علمی

62- میرزایی، فرامرز و واحدی، ماشاءالله. (1388). روابط بینامتنی قرآن با اشعار احمد مطر. نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شماره 25: ص.ص. 322-300.

63- ناصر خسرو قبادیانی، ابومعین.(1364). دیوان اشعار. تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: فرهنگ.

64- نامور مطلق، بهمن.(1390). درآمدی بر بینامتنیّت؛ نظریه­ها و کاربردها. تهران: سخن.

65- ناهم، احمد.(2004). التناص فی شعر الرواد. بغداد: دارالشؤون الثقافیه العامه.

66- نجم، مفید.(2001 م). التناص الداخلی فی تجربه الشاعر محمود درویش. الرافد. مجلة شهریه ثقافیة جامعة، عدد 51، ص. ص. 90-71

67- نظری، علی؛ عزیزی، نعمت؛ باقری، کلثوم و صحرایی، الهام.(1393). بازتاب مضامین دینی در شعر برهان‌الدین عبوشی. مجموعه مقالات همایش ملّی بینامتنیّت. به کوشش سید محمد رضی مصطفوی نیا (6/ ص. ص. 574-553) قم: پویشگر.

68- نعیسه، جهاد عطاء.(2001 م). فی مشکلات السرد الروائی. دمشق: اتحاد الکتاب العرب.

69- ورام ابن ابى فراس‏.(1371). مجموعة ورام (تنبیه الخواطر). قم: مکتبه فقیه‏.

70- یلمه­ها، احمدرضا.(1390). بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ. پژوهشنامهادبیاتتعلیمی دهاقان. سال سوم، شمارة یازدهم، ص. ص. 175-153.

71- ----------- .(1395). بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران. پژوهشنامهادبیاتتعلیمی دهاقان. سال هشتم، شمارة بیست و نهم، ص. ص. 91-60.