مضامین اخلاقی و تعلیمی مشترک در شعر زهیر و سعدی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 6، دوره 9، شماره 34، شهریور 1396، صفحه 129-168   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

محبوبه مسلمی زاده¹؛ مهدی ممتحن²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایذه

²استاد زبان و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت

چکیده

زهیر بن ابی سلمی ربیعه بن رباح المزنی،  در عصر جاهلی، حکیم‌الشّعراء و در میان ائمّۀ عرب، افضل شاعران بود. او در مدیح و حکمت برجسته بود و وظیفۀ شعر را تعلیم و هدایتگری می‌دانست. زهیر عمر خود را در دلسوزی و پند و اندرز و حق‌گویی و خیرخواهی گذراند و در اشعارش مفاهیم تعلیمی و اخلاقی به‌ویژه در معانی نکوهش و زهد سخت آشکار است. زهیر با تأثیر از محیط زندگی و شخصیت خود، برترین معیارهای اخلاقی و انسانی را خلق کرده و پرده از رایج‌ترین رذایل برداشته و انسان‌ها را از انجام آن منع کرده است. عظمت مقام سعدی، شاعر نامدار قرن هفتم هجری، در شعر و نثر و اخلاق و حکم آشکار است. سعدی به دلیل انس فراوان با شعر و شاعران عرب و برخورداری از محیط عربی در پی درنگ طولانی در آن سرزمین‌ها، چنان تأثیر پذیرفت که از راه شعر او، شعر فارسی نیز متأثّر شد. این مقاله با بررسی دیوان اشعار زهیر بن ابی سلمی، برخی محاسن و معایب اخلاقی متذکّر در شعر او را تبیین و اشتراکات تعلیمی و مضمونی آن را با شعر سعدی در بخش مواعظ و غزلیّات تحلیل کرده است. یافته‌های این پژوهش، دربردارندۀ آراء مشترک اخلاقی و اجتماعی و ارشادات این دو شاعر است.
 

کلیدواژه‌ها

زهیر بن ابی سلمی؛ سعدی؛ شعر جاهلی؛ مضامین تعلیمی؛ محاسن اخلاقی؛ شعر حکمت

مراجع

- آذرنوش، آذرتاش. ابن‌قتیبه. (1363). الشعر و الشّعراء. تهران: امیرکبیر.

2- آیتی، عبدالمحمّد (ترجمه). (1371). معلّقات سبع. ویرایش موسی اسوار. تهران: سروش.

3- ترجانی‌زاده، احمد. (1388). شرح فارسی معلقات سبع. مقدّمه جلیل تجلیل. تهران: سروش.

4- سعدی، مصلح بن عبدالله. (1384). کلّیات سعدی. براساس نسخۀ مصحّح محمّدعلی فروغی. تهران: فارابی.

5- مشایخ فریدنی، محمّدحسین. (1368). گزیدۀ الاغانی ابوالفرج اصفهانی. تهران: علمی و فرهنگی.

 

منابع عربی:

6- ابی‌الحجاج، یوسف بن سلیمان بن عیسی. (1323هـ) . شرح دیوان زهیر بن ابی سلمی المزنی. مصر: حمیدیه.

7- ------------------------- . (بی‌تا). اشعار الشعراء السته الجاهلیین. منتخب شمس‌الدّین ابراهیم. بیروت - لبنان: دارالکتب العلمیه.

8- بروکلمان، کارل. (بی‌تا). تاریخ الادب العربی. نقله الی العربیه عبد الحلیم النجار. قاهره: دارالمعارف.

9- زرکلی، خیرالدّین. (بی‌تا). الأعلام. بیروت - لبنان: دارالعلم للملایین.

10- الشنقیطی نزیل، ابن‌الامین احمد. (1993). المعلّقات العشر و اخبار شعرائها. قاهره: مکتبه الخانجی.

11- طمّاس حمدو. (2005). شرح دیوان زهیر بن ابی سلمی. بیروت - لبنان: دارالمعرفه.

12- فروخ، عمر. (2006). تاریخ الادب العربی. بیروت - لبنان: دارالعلم للملایین.

13- همّو، عبدالمجید (تحقیق و شرح). (2001). شرح المعلقات التسع المنسوب لأبی عمرو الشّیبانی. بیروت - لبنان: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.

 

مقالات:

14- رجایی، نجمه؛ افخمی عقدا، رضا. (فروردین 1385). «دنیا از دیدگاه زهیر بن ابی سلمی». دوره 38. شماره 4. 156-135

15- فاطمی، حسین؛ قبول، احسان. (زمستان 89). «تأثیر شعر جاهلی عرب بر شعر سعدی». شماره 73 و 74 و 75. از 247 تا 261.

16- قاسمی حاجی‌آبادی، لیلا. (زمستان 1389). «مرگ و زندگی در شعر شاعران عربی». دانشنامه. شماره 79 (زبان و ادبیات عرب). 114-99.

17- مؤمنی هزاوه، امیر. تیر 1384. «روابط ایران و عرب و تأثیر آن در ادبیات فارسی و عربی». کتاب ماه ادبیات و فلسفه. شماره 93. 77