بررسی مضامین تعلیمی در سفرنامه‌های ناصرخسرو، نزاری قُهستانی، خسی ‌در میقات جلال آل‌احمد

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 3، دوره 10، شماره 39، آذر 1397، صفحه 56-96   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

عبدالرضا مدرس زاده¹؛ معصومه پورسید²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان

چکیده

درون‌مایه و هدف اصلی سفرنامه‌ها انتقال تجربیات، دیده‌ها و شنیده‌های نویسنده است. نویسندگان کوشیده‌‌اند تفاوت‌های فرهنگی و مظاهر مختلف تمدن‌های هر ملت را در آثار خود نشان دهند. هرچند هدف آن‌ها بازتاب آموزه‌های اخلاقی و ایجاد اثری تعلیمی نیست، در پویش ناشناخته‌ها، عادات و اخلاق مردم را انعکاس می‌دهند. هدف مقالۀ حاضر یافتن آموزه‌های تعلیمی در سفرنامه‌هایی چون سفرنامۀ ناصرخسرو، اولین سفرنامۀ منثور نوشته‌شده در قرن پنجم، سفرنامۀ نزاری قهستانی از اولین سفرنامه‌های منظوم که اواخر قرن هفتم در قالب مثنوی سروده شد و بیشتر اثری تعلیمی است تا سفرنامه‌ای، و خسی در میقات جلال آل‌احمد، به‌عنوان نمونه‌ای از سفرنامه‌های معاصر، انتخاب شد که مشحون از نکات اخلاقی‌اجتماعی است. مبانی اخلاقی و اندرزی هر سۀ آن‌ها برجسته گردید. معیار گزینش این سه اثر آن بوده است‌ که توجه خوانندگان به همۀ انواع سفرنامه‌ها جلب شود؛ زیرا غالب تصور بر آن است که سفرنامه‌ها فقط به‌شکل نثر نگارش یافته‌اند. نکتۀ دیگر آنکه بزرگانی که به‌دلیل آثاری خاص مشهورند، اثرهایی هم دارند که می‌تواند در دیگر انواع ادبی بدرخشد. مهم‌ترین هدف، یافتن و معرفی ادیبانی است که آثار سفرنامه‌ای دارند. نتیجۀ پژوهش نشان می‌دهد تاکنون بخش بسیاری از سفرنامه‌ها از منظر ادب تعلیمی نادیده گرفته شده‌اند. به‌طور کلی، این آثار مصادیقی از ادبیات تعلیمی به شمار می‌روند. دستاورد بعدی آنکه ناصرخسرو بیشتر بر نکات اخلاقی در اجتماع تأکید دارد و نزاری بر رعایت اخلاق فردی؛ اما آل‌احمد اصلاح عقاید مذهبی را موجب تغییر در رفتار می‌داند.

کلیدواژه‌ها

سفرنامه؛ ادبیات تعلیمی؛ ناصرخسرو؛ نزاری قهستانی؛ آل‌احمد

مراجع

1. آل‌احمد، جلال (1396)، خسی در میقات، تهران: نشر جامه‌دران.

۲. بایبوردی، چنگیز غلامعلی (1370)، زندگی وآثار نزاری قهستانی، ترجمۀ مهناز افشار به‌اهتمام محمود رفیعی، تهران: علمی

۳. ـــــــــ (1391)، سفرنامۀ حکیم نزاری قهستانی، تصحیح محمود رفیعی، تهران: هیرمند.

۴. بهنام‌فر، محمد و وفایی‌فر، مریم (۱۳۹۳)، «نقد و تحیل سفرنامۀ حکیم نزاری قهستانی»، مجموعه‌مقالات همایش ملی نقد و تحلیل زندگی، شعر و اندیشۀ حکیم نزاری قهستانی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بیرجند، ۲۳۶۴ـ۲۳۸۵.

۵. جمال، نادیه.ا (1392)، بقای بعد از مغول نزاری قهستانی و تداوم سنت اسماعیلی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، چ2، تهران: فروزان.

۶. خرمشاهی، بهاءالدین (1375)، حافظ‌نامه، تهران: علمی و فرهنگی.

۷. خیام، عمر (1383)، رباعیات خیام، جوانبخت محترم، تهران: عابد.

۸. داد، سیما (1387)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، چ4، تهران: مروارید.

۹. دانش‌پژوه، منوچهر (1385)، بررسی سفرنامه‌های دورۀ صفوی، اصفهان: فرهنگستان هنر.

۱۰. درویشی، ابراهیم (1396)، مبانی فکری و شاخصه‌های سبکی جلال آل‌احمد، رشت: کادوسان.

۱۱. دستغیب، عبدالعلی (1391)، از دریچۀ نقد، تهران: مؤسسه خانۀ کتاب.

۱۲. ــــــــ (1371)، نقد آثار جلال‌ آل‌احمد، تهران: ژرف.

۱۳. دلاواله، پیترو (1381)، سفرنامۀ پیترو دلاواله، ترجمۀ شجاع‌الدین شفا، چ3، تهران: علمی و فرهنگی.

۱۴. ریپکا، یان (1381)، تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ عیسی شهابی، چ2، تهران: علمی و فرهنگی.

۱۵. سجادی، سید جعفر (1389)، فرهنگ اصطلاحات عرفانی، چ9، تهران: طهوری.

1۶. سعدی، مصلح بن عبدالله (1368)، گلستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ7، تهران: خوارزمی.

۱۷. شمیسا، سیروس (1393)، انواع ادبی، چ5، تهران: میترا.

۱۸. صفا، ذبیح‌الله (1369)، تاریخ ادبیات ایران، چ7، تهران: فردوس.

1۹. فراگنر، برت (1377)، خاطرات‌نویسی ایرانیان، ترجمۀ مجید جلیلوند، تهران: علمی و فرهنگی.

۲۰. کراچی، روح‌انگیز (1382)، «پویشی در گشتنامه‌ها»،مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ ۱۶۵، ۱۸۵ـ۱۹۶.

۲۱. ــــــ (138۲)، دیدارهای دور؛ پژوهشی در ادبیات سفرنامه‌ای همراه با کتاب‌شناسی سفرنامه‌های فارسی، تهران: چاپار.

۲۲. مدرس‌زاده، عبدالرضا (1396)، از سیستان تا تهران ‌سبک‌شناسی‌ شعر فارسی، کاشان: دانشگاه ‌آزاد اسلامی ‌واحد ‌کاشان.

۲۳. مکاریک، ایرناریما (1388)، دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر، محمد نبوی، چ3، تهران: آگاه.

۲۴. منشی، نصرالله (1374)، کلیله‌ودمنه، تصحیح مجتبی مینوی، چ13، تهران: امیبرکبیر.

۲۵. منصوری، فیروزی (1372)، نگاهی نو به سفرنامۀ ناصرخسرو، تهران: چاپخش.

۲۶. ناصرخسرو، حمیدالدین (1389)، سفرنامه، محمد دبیرسیاقی، چ10، تهران: زوّار.

۲۷. نزاری قهستانی، نعیم‌الدین (1391)، سفرنامۀ ‌حکیم نزاری قهستانی،محمود رفیعی، چ2، تهران: هیرمند.

۲۸. هروی، حسینعلی (1392)، شرح غزل‌های حافظ، تهران: نو.

۲۹. یلمه‌ها، احمدرضا و ذبیح‌نیا عمران، آسیه (1397)، «بررسی و تحلیل مضامین تعلیمی در منظومۀ عاشقانۀ هشت بهشت»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال دهم، شمارۀ 37، ۳۱ـ۵۸.