انتقام و انگیزه‌های آن در شاهنامۀ فردوسی و ایلیاد و اودیسۀ هومر

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 7، دوره 10، شماره 39، آذر 1397، صفحه 194-220   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

مریم محمدزاده

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهر

چکیده

انتقام‌‌ که امروزه نوعی ناهنجاری اخلاقی و عدالت بدوی به شمار می‌رود، از جمله پندارهای حاکم بر آثار حماسی است که در ایلیاد و اودیسۀ هومر، همانند حلقه‌های ارتباطی، حوادث را منطقی و پیوسته کرده و در هر سه بخش اساطیری، پهلوانی و تاریخی شاهنامه، امری بسیار مهم و واجد قداست تلقی شده است. با توجه به اینکه یکی از بهترین روش‌های تبیین هر مسئله‌ای، مقایسۀ آن با نمونه‌ای هم‌شأن و هم‌جنس است، نوشتار حاضر با هدف بررسی رویکرد اقلیم‌های حماسه‌ساز ایران و یونان در خصوص انتقام، اقسام انتقام و انگیزه‌های شکل‌گیری آن را در حماسه‌های مذکور بررسی کرده تا به این پرسش پاسخ دهد که چرا انتقام از بن‌مایه‌های شاخص آثار حماسی و اصل‌اساسی و قابل احترام بوده است؟ یافته‌های تحقیق که به روش‌توصیفی‌تحلیلی انجام شده، نشان می‌دهد که انتقام‌های مقدس در این آثار، انتقام‌هایی ‌اجتماعی هستند که در غیاب هنجارهای قانون رسمی کشور، در قالب قصاص و مجازات خطاکاران به وقوع پیوسته‌ است. این انتقام‌ها که صورت ابتدایی کیفر و مجازات عمومی به شمار می‌روند، در شاهنامه، بیشترین و در اودیسه، کمترین فراوانی را دارند و به‌دلیل برخورداری از جنبۀ تأدیبی و تأمینی، ضمن جلوگیری از گسترش فساد و ناامنی در جامعه، ضامن اجرای عدالت و حیات افراد بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها

انتقام؛ اودیسه؛ ایلیاد؛ شاهنامه؛ فردوسی؛ هومر

مراجع

. ایرانی، دین‌شاه (1343)، اخلاق در ایران باستان، چ۳، بمبئی: انجمن زرتشتیان ایرانی.

2. اسلامی ندوشن، محمدعلی (‌1378)، ایران و یونان در بستر باستان، چ۲، تهران: انتشار.

3. ـــــــــــ (1395)، جام‌جهان‌بین، تهران: قطره.

4. امن‌خانی، ‌عیسی، و نظام‌اسلامی، ‌زهرا (‌1392)، «بررسی‌تطبیقی مفهوم عدالت در شاهنامه (ایران باستان)‌ و آثار افلاطون»، فصلنامۀ ادبیات‌ عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال نهم، شمارۀ 30، 23ـ۴۵.

5. انوری، حسن (1381)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.

6. جعفری قریه، حمید، فرهمند، رویین‌تن، و روستا، مریم (‌1392)، «مقایسۀ تطبیقی مهر و کین در شاهنامه و ایلیاد»، مجلۀ مطالعات ایرانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال دوازدهم، شمارۀ 23، 21ـ۴۵.

7. جمالی، کامران (1368)، فردوسی و هومر، تهران: اسپرک.

8. دهخدا، علی‌اکبر (‌1339)، لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.

9. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین‌ بن‌ محمد بن ‌فضل (1347)، مفردات الفاظ قرآن، ترجمۀ سید غلامرضا خسروی حسینی، تهران: مرتضوی.

10. ریاحی، محمدامین (‌1375)، فردوسی، زندگی و شعر او، چ۱، تهران: قطره.

11. زرین‌کوب، عبدالحسین (‌1389)، نامورنامه، تهران: سخن.

12. سبحانی، جعفر (بی‌تا)، مفاهیم ‌القرآن، قم: مؤسسۀ امام صادق^(ع).

13. سرّامی، قدمعلی (1378)، از رنگ گل تا رنج خار، چ۳، تهران: علمی و فرهنگی.

14. صفا، ذبیح‌الله (1363)، حماسه‌سرایی در ایران، چ۴، تهران: امیرکبیر.

15. طریحی، فخرالدین ‌بن ‌محمد (1387)، مجمع ‌البحرین، تصحیح محمود عادل، قم: دفتر فرهنگ اسلامی.

16. طباطبایی، سید ‌محمد‌حسین (‌1374)، تفسیر المیزان، ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

17. عبادیان، محمود (‌1369)، فردوسی و سنّت‌آوری در حماسه‌سرایی، چ۱، تهران: گهر.

18. عباسی، ‌حجت، و قبادی، حسینعلی (1389)، «مقایسۀ‌ جایگاه‌ زن در شاهنامۀ ‌فردوسی با ایلیاد و اودیسۀ هومر»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال ششم‌، شمارۀ 19، 66ـ۸۵.

19. غلامپور‌دهکی، سکینه، و پشت‌دار، علی‌محمد (‌1394)، «کارکردهای پیشگویی در حماسه‌های‌بزرگ جهان (شاهنامه، ایلیاد و اودیسه)»، فصلنامۀ ادبیات‌ عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال یازدهم‌، شمارۀ 41، ‌251ـ۲۸۱.

20. فردوسی، ابوالقاسم (‌1387)، شاهنامه، به‌کوشش دکتر سعید‌حمیدیان، چ۹، تهران: قطره.

21. قبادی، ‌حسینعلی، بزرگ‌بیگدلی، سعید، و ‌عباسی، ‌حجت (‌1389)، «بررسی‌ و مقایسۀ ‌‌سبک ‌‌حماسه‌سرایی ایلیاد و شاهنامه از منظر تعهد ادبی»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال ششم‌، شمارۀ 18، 86ـ۱۱۰ .

22. کزازی، میرجلال‌الدین (1386)، نامۀ باستان، چ۶، تهران: فرهنگ و ارشاد اسلامی.

23. گات‌ها (‌1377)، ترجمۀ ابراهیم پورداود، تهران: اساطیر.

24. مزداپور، کتایون (1387)، «نوروز و شاهنامه»، فرهنگ مردم، سال هفتم، شمارۀ 2۴ـ2۵، 51ـ۶۶ .

25. مسکوب، شاهرخ (‌1350)، سوگ سیاوش، چ۱، تهران: خوارزمی.

26. هومر (‌1372)، ایلیاد، ترجمۀ سعید نفیسی، تهران: علمی و فرهنگی.

27. ـــــ (‌1371)، اودیسه، ترجمۀ سعید نفیسی، تهران: علمی و فرهنگی.

28. یشت‌ها (1356)، گزارش ابراهیم پورداود، به‌کوشش بهرام فره‌وشی، تهران: دانشگاه تهران.