تاریکی‌های ادبیات تعلیمی با تکیه بر اندرزنامه‌های سیاسی قرن پنجم تا هفتم (بدآموزی‌های اندرزنامه‌های سیاسی و چرایی وجود آن‌ها)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 6، دوره 10، شماره 39، آذر 1397، صفحه 157-193   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

حسین صدقی¹؛ فاطمه مهربانی ممدوح²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

²دانشجوی دکترای زیان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

ادبیات تعلیمی کهن‌ترین نوع ادبی در ایران است که از زیرشاخه‌هایی چون پند و اندرز، زهد و اخلاقیات تشکیل شده و پیوندی ناگسستنی با اخلاق دارد و همّ خود را در راستای پرورش قوای روحی و تربیت نفس انسانی به کار می‌گیرد. بخش وسیعی از ادبیات تعلیمی را اندرزنامه‌ها تشکیل می‌دهند که غالباً به‌صورت نثر و با نگرشی اخلاقی به‌منظور تعلیم شیوه‌های کشورداری و همچنین بهبود زندگی فردی و اجتماعی نگاشته شده‌اند. در نوشتار حاضر، برجسته‌ترین متون تعلیمی نثر فارسی که در فاصلۀ قرون پنجم تا هفتم، به شکل اندرزنامه‌های سیاسی‌ نگاشته شده‌اند، با رویکردی اخلاقی و با نیم‌نگاهی به اخلاق اسلامی مورد واکاوی قرار گرفت و نشان داده شد که مواردی چون تأکید بر نابرابری، جبرگرایی و اعتقاد به بخت و تقدیر، تعصبات نکوهیدۀ عقیدتی و مذهبی، تحقیر زن، پرداختن به آداب و فواید می‌خواری، عشق‌ورزی‌های حرام، تأیید و توصیۀ تلویحی برخی رذایل اخلاقی، ناپاکی زبان و رعایت نکردن عفت کلام، از بدآموزی‌های این نوع متون تعلیمی هستند و عامل اصلی وجود آن‌ها ساختار طبقاتی و استبدادی است و سایر عوامل مانند محتوای متون تعلیمی، آمیختگی جریان‌های فکری، واقع‌بینی نویسندگان و جهت‌گیری‌های آنان در ارتباط با عامل اصلی در پیدایش این بدآموزی‌ها مؤثر بوده‌اند.
 

کلیدواژه‌ها

رذایل اخلاقی؛ بدآموزی؛ اندرزنامه‌های سیاسی؛ نظام طبقاتی؛ استبداد

مراجع

1. قرآن کریم.

2. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1370)، جام جهان‌بین، تهران: توس.

3. الهامی، فاطمه (۱۳۹۱)، «جایگاه قابوس‌نامه در ادبیات تعلیمی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۴، شمارۀ ۱۶، ۱۳۱ـ۱۵۸.

4. باقری، مهری (1382)، تاریخ زبان فارسی، تهران: نشر نو.

5. پارسا‌نسب، محمد (1387)، جامعه‌شناسی ادبیات فارسی، تهران: سمت.

6. تفضلی، احمد (1376)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به‌کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.

7. جاحظ، عمرو بن بحر (1386)، تاج، ترجمۀ حبیب‌الله نوبخت، تهران: آشیانۀ کتاب.

8. حسینی، مریم (1388)، ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی، تهران: نشر چشمه.

9. دهقانیان، جواد و نیکوبخت، ناصر (1390)، «نقد اخلاق‌گرایی در کلیله‌ودمنه با نیم‌نگاهی به اندیشه‌های ماکیاولی»، فصلنامۀعلمی‌پژوهشی نقد ادبی،سال 4، شمارۀ 14، 133ـ159.

10. ذبیح‌نیا عمران، آسیه و سنگکی، سمیه (۱۳۹۱)، «تعلیم الگوی حکومت در کلیله‌ودمنه و گلستان سعدی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۴، شمارۀ ۱۳، ۱۹۷ـ۲۳۶.

11. رزمجو، حسین (1369)، شعر کهن فارسی در ترازوی نقد اخلاق اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی.

12. رضی، احمد (۱۳۹۱)، «کارکردهای تعلیمی ادبیات فارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۴، شمارۀ ۱۵،  97ـ۱۲۰.

13. رضی، هاشم (1343)، دین قدیم ایرانی، تهران: آسیا.

14. زرین‌کوب، عبدالحسین (1357)، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.

15. سعدی، مصلح‌الدین (1385)، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.

16. شمیسا، سیروس (1381)، شاهدبازی در ادبیات فارسی، تهران: فردوس.

17. صفا، ذبیح‌الله (1371)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس.

18. طباطبایی، سید جواد (1383)، زوال اندیشۀ سیاسی در ایران، تهران: کویر.

19. طوسی، نصیرالدین (1356)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.

20. طوسی، نظام‌الملک (1391)، سیاست‌نامه، به‌کوشش جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.

21. عبدالهی، منیژه (1391)، «یک‌سونگری در ادبیات تعلیمی و پندنامه‌های فارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 13، 87ـ۱۱۰.

22. علوی، هدایت‌الله (1377)، زن در ایران باستان، تهران: هیرمند.

23. علی‌مددی، منا (۱۳۹۴)، «تبارشناسی ادبیات تعلیمی (نگاهی به چرایی شکل‌گیری و گسترش ادبیات تعلیمی در ایران)»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ 7، شمارۀ 25، ۱۰۹ـ۱۳۸.

24. غزالی، محمد (1351)، نصیحة ‌الملوک، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: انجمن آثار ملی.

25. قندچی تهرانی، داود (مسعود) (1379)، اقتدارگرایی، تهران: نشر همراه.

26. کیکاووس بن اسکندر (1352)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

27. مختاری، محمد (1371)، انسان در شعر معاصر، تهران: توس.

28. مددپور، محمد (1388)، آشنایی با آرای متفکران دربارۀ هنر، تهران: سورۀ مهر.

29. مسعودی، علی بن الحسین (1404)، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: دارالهجره.

30. مشتاق‌مهر، رحمان و بافکر، سردار (۱۳۹۴)، «شاخص‌های محتوایی و صوری ادبیات تعلیمی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۷، شمارۀ ۲۶، ۱ـ۲۸.

31. مشرّف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن و دانشگاه شهید بهشتی.

32. مطهری، مرتضی (بی‌تا)، انسان و سرنوشت، قم: بی‌تا.

33. ـــــــــــ (1387)، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران: صدرا.

34. منشی، نصرالله (1374)، ترجمۀ کلیله‌ودمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.

35. نوری، یحیی (1385)، حقوق زن در اسلام و جهان، تهران: نوید نور.

36. وراوینی، سعدالدین (1388)، مرزبان‌نامه، به‌کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی علیشاه.