بررسی چگونگی بازتاب اندرزگزاری و اندرزگزاران در دیوان حافظ

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 4، دوره 10، شماره 39، آذر 1397، صفحه 97-127   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

رویین تن فرهمند¹؛ لیدا صباحی گراغانی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ولی عصر رفسنجان

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ولیعصر رفسنجان

چکیده

ادب تعلیمی یکی از اغراض بنیادی‌ سخن، و هدف آن آموزش اخلاق، تهذیب نفس و مهارت‌های زندگی است. این گونۀ ادبی، از دیرباز در ادب فارسی حضوری برجسته داشته و در غزل فارسی نیز از موضوعات پربسامد بوده ‌است. غزل ‌حافظ سرشار از مضامین اندرزگونه ‌است. حافظ از اشارات اندرزی غافل نمی‌ماند و با بهره‌گیری از شیوه‌های خاص روایت، پردازش صحنه و انتخاب شخصیت مناسب، اندرزهای ترغیبی و تحذیری‌اش را با بهترین شیوه‌های فصاحت و بلاغت، با مخاطب در میان می‌گذارد. حافظ با آگاهی از میراث تعلیمی گذشتۀ ادب فارسی و عربی و شناخت این گونۀ ادبی، از شیوه‌های خاص برای بیان اندرزهایش بهره می‌گیرد. حافظ، بنا بر اقتضای کلام، از صحنه‌پردازی، شخصیت‌گزینی و چگونگی لحن بیان و دیگر شیوه‌های روایت، برای انتقال اندرز بهره می‌برد. در این پژوهش، به پیشینۀ ادب تعلیمی در گذشتۀ ادب فارسی، چگونگی اندرزگزاری، شأن و جایگاه اندرزگزاران، شیوه‌های انتقال اندرز، خاستگاه و سرچشمۀ اندرزهای حافظ و بسامد موضوعی اشعار حکمی شاعر، اشاره‌ شده‌ است. حافظ از داستان‌های شاهنامه و شخصیت‌های آن، قصص اسلامی، امثال، کلیله‌ودمنه و قابوس‌نامه، برای پردازش اندرزهایش بهره می‌برد. کاربرد عنصر طنز در پاره‌ای از اندرزهای حافظ، شیوه‌ای بلاغی برای مبارزه با ریاکاران است. حافظ در برابر مُفتی زمان ناشنیده پند است؛ اما فتوای پیر مغان را به گوش دل می‌شنود. در این پژوهش، به شیوه‌های اندرزگزاری حافظ از زبان سوم‌شخص، پیران، اندرزهای طنزآمیز و مقابله با طبقات ریاکار و اندرزپذیری از پیر مغان اشاره‌ شده و بسامد موضوعی اندرزهای حافظ به‌صورت نمودار نشان داده شده ‌است.
 

کلیدواژه‌ها

ادب تعلیمی؛ حافظ؛ اندرز؛ اندرزگزاران؛ شیوه‌های اندرز

مراجع

1. باقری‌خلیلی، علی‌اکبر و محرابی‌کالی، منیره (1390)، «بررسی ادراک واقعیت و پذیرش خود و دیگران در غزلیات حافظ. (بر اساس نظریۀ شخصیت/ خودشکوفایی ابراهام‌ مزلو)»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، دورۀ جدید، سال سوم، شمارۀ ۲، 1ـ18.

2. بهار، محمد‌تقی (1382)، بهار و ادب فارسی، تهران: شرکت کتاب‌های جیبی.

3. پایمرد، منصور (1390)، «شخصیت‌پردازی در دیوان حافظ»، حافظ‌پژوهی، دفتر چهاردهم، 59ـ78.

4. تفضلی، احمد(1383) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به‌کوشش ژاله آموزگار، نشر سخن.

5. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد (1374) دیوان اشعار، به‌اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.

6. حسن‌دوست، محمد (1393)، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

7. دشتی، علی (1380)، نقشی از حافظ، تهران: نشر اساطیر.

8. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، تهران: چاپ دانشگاه تهران.

9. رضی، احمد (1391)، «کارکردهای تعلیمی ادبیات فارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دانشگاه آزاد واحد دهاقان، سال چهارم، شمارۀ ۱۵، 97ـ120.

10. رضی، احمد و فرهنگی، سهیلا (1392)، «لحن تعلیمی در دیوان حافظ»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شمارۀ ۱۸، 79ـ۱۰۲.

11. رضایی، عربعلی (1382)، واژگان توصیفی ادبیات، تهران: فرهنگ معاصر.

12. ریاحی، محمدامین (1368)، گلگشت در شعر و اندیشۀ حافظ، تهران: علمی.

13. زرین‌کوب، عبدالحسین (1366)، از کوچۀ رندان، چ۵، تهران: نشر امیرکبیر.

14. سویدا، محمد جمال (1353)، «تضمین غزل حافظ در بحر طویل»، مجلۀ وحید، شمارۀ ۱۱، 865ـ872.

15. شمیسا، سیروس (1373)، انواع ادبی، تهران: فردوسی.

16. عنصرالمعالی، کیکاووس ‌بن اسکندر (1386)، قابوس‌نامه، به‌اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، چ۱۵، تهران: نشر علمی و فرهنگی.

17. فردوسی‌ طوسی، ابوالقاسم (1389)، شاهنامه، به‌کوشش جلال‌ خالقی مطلق، نشر مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.

18. فوشه‌کور، شارل ‌هانری (1377)، اخلاقیات (مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سدۀ سوم تا سدۀ هفتم هجری)، ترجمۀ محمدعلی امیرمعزی و عبدالمحمد روح‌بخشان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

19. کزازی، جلال‌الدین (1368)، درّ دری، تهران: نشر مرکز.

20. کسایی‌ مروزی، ابوالحسن (1367)، اشعار حکیم کسایی مروزی، تحقیق مهدی درخشان، چ۲، انتشارات دانشگاه تهران.

21. المتنبّی، ابوالطیّب (1986)، دیوان المتنبّی، وضعه عبدالرحمن البرقوقی، بیروت: دار الکتاب العربی.

22. محمدی ملایری، محمد (1388)، ادب و اخلاق در ایران پیش از اسلام، تهران: توس.

23. مؤتمن، زین‌العابدین (1364)، شعر و ادب فارسی، تهران: زرین.

24. یاحقی، محمدجعفر (1388)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها، تهران: نشر فرهنگ معاصر.

25. یلمه‌ها، احمدرضا (1390)، «بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ ۱۱، 1۵۳ـ1۷۵.

26. یوسفی، غلامحسین (1372)، برگ‌هایی در آغوش باد، تهران: نشر علمی.