بررسی توصیه‌های عام و خاص (وصیت‌نامه) در ساقی‌نامه‌ها (بر مبنای تذکرۀ میخانه، پیمانه، ساقی‌نامه‌سرایان آذربایجان و سایر ساقی‌نامه‌ها)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 2، دوره 11، شماره 44، اسفند 1398، صفحه 27-54   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

مهدی ملک ثابت¹؛ سمیرا صدیقی مورنانی^{* 2}

¹استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد، یزد، ایران

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد، یزد، ایران

چکیده

ساقی‌نامه‌ها از انواع ادبی غنایی هستند که شاعر در آن‌ها ابیاتی خطاب به ساقی، مغنّی و مطرب سروده، از او طلب باده و نواختن ساز و سرود می‌کند. سرایندگان در این نوع ادبی، علاوه بر مضامین خمری و میخانه‌ای و توصیف‌ باده، جام، ساقی و... مضامینی دیگری دربارۀ دنیای فانی و بی‌اعتباری مقام و منصب ظاهری، ناهنجاری روزگار، دورویی مردم زمانه و... نیز آورده‌ و در ضمن آن‌ها کلمات حکمت‌آمیز هم افزوده‌اند. یکی از مفاهیم پرکاربرد و موضوعات مهم در ساقی‌نامه‌ها نکات اخلاقی و تعلیمی و عبرت‌آموز است. نگارندگان در این جستار، توصیه و وصیت‌نامه در ساقی‌نامه‌ها را بررسی می‌کنند. این پژوهش با شیوۀ توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، به بررسی و تحلیل موضوع توصیه به‌شکل عام و وصیت‌نامه به‌شکل خاص در ساقی‌نامه‌ها پرداخته است. بررسی‌ها نشان از آن دارد که سفارش و توصیۀ عام در این نوع ادبی شامل اندرزها و پندهای اخلاقی (اعم از سفارش به انجام فضایل و نیکی‌ها و ترک رذایل و بدی‌ها) عرفانی، خیامی و کشورداری است. توصیه‌های خاص (وصیت‌نامه) که مراد از آن سفارش‌هایی در سیاق وصیت‌نامۀ شرعی با بیانی ادیبانه است نیز در شعر برخی از ساقی‌نامه‌سرایان چون ملاهادی سبزواری و والی کرمانی و محمدحسن سهایی وجود دارد که سرایندگان در آن‌ها سفارش به امور مربوط به مرگ و خاک‌سپاری را در فضایی میخانه‌ای به تصویر کشیده‌اند.

کلیدواژه‌ها

ادب غنایی؛ ساقی‌نامه؛ تعلیمات خاص؛ توصیه؛ وصیت‌نامه

مراجع

1. قرآن کریم (1382)، ترجمۀ مهدی الهی قمشه‌ای، قم: امّ ابیها.

2. نهج‌البلاغه (1378)، ترجمۀ جعفر شهیدی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

3. ابن بابویه، محمد بن علی (1362)، الخصال، ترجمۀ مرتضی مدرس گیلانی، تهران: جاویدان.

4. ابن شعبه، حسن بن علی (1382)، تحف العقول، ترجمۀ صادق حسن‌زاده، قم: آل علی^(ع).

5. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1391)، جام جهان‌بین، چ۳، تهران: نشر قطره.

6. جامی، عبدالرحمن (1368)، هفت اورنگ، تصحیح و مقدمۀ مرتضی مدرس گیلانی، چ۵، تهران: انتشارات سعدی.

7. جعفر بن محمد^(ع) (بی‌تا)، مصباح الشریعه، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

8. حافظ، شمس‌الدین محمد (1386)، دیوان، تهران: نشر معیار علم.

9. حالت، ابوالقاسم (1370)، دیوان خروس لاری، چ۴، تهران: کتابخانۀ سنایی.

10. حسینی کازرونی، سید احمد (1385)، ساقی‌نامه‌ها (نگرشی به ساقی‌نامه‌های ادب فارسی)، تهران: انتشارات زوار.

11. ــــــــــ (1388)، «ویژگی‌های سبکی و تحلیل محتوایی خمریه‌ها و ساقی‌نامه‌ها در شعر فارسی»، دانشنامه، دورۀ 2، شمارۀ 4، 59ـ70.

12. حویزى، عبد على بن جمعه (1415ق)، تفسیر نورالثقلین، تصحیح هاشم رسولی، قم: اسماعیلیان.

13. خواجوی کرمانی، کمال‌الدین ابوالعطاء محمود بن علی‌ (1370)، خمسۀ خواجوی کرمانی، تصحیح سعید نیازکرمانی، کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.

14. خیام، عمر بن ابراهیم (1369)، رباعیات، مقدمۀ محمدعلی فروغی، بی‌جا: اسماعیلیان.

15. دهخدا، علی‌اکبر (1373)، لغت‌نامه، چ۲، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

16. رضایی، احترام (1388)، ساقی‌نامه در شعر فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

17. سبزواری، ملاهادی (بی‌تا)، دیوان، بی‌جا: کتابفروشی محمودی.

18. سهایی (صباغ)، محمدحسن (1340)، دیوان صباغ، به‌اهتمام عبدالحسین اسماعیلی شهرضایی، شهرضا: انتشارات اتفاق.

19. شجاع‌کیهانی، جعفر (1388)، «ساقی‌نامه»، دانشنامه زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 560ـ564.

20. فخر‌الزمانی، عبد‌النبی (1390)، تذکرۀ میخانه، به‌اهتمام احمد گلچین معانی، تهران: انتشارات اقبال.

21. فیض کاشانی، محسن (1373)، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ترجمۀ محمدرضا عطایی، مشهد: آستان قدس رضوی.

22. کاشانی، عندلیب (1363)، دیوان، بی‌جا: انتشارات فروغی.

23. کزازی، میرجلال‌الدین و داود باقری‌زاد (1393)، «گرامیداشت دم (اغتنام فرصت) در اندیشۀ خیام با نگاهی تطبیقی به مولوی»، فصلنامۀ عرفانیات در ادب فارسی، دورۀ 5، شمارۀ 18، 11ـ26.

24. گلچین معانی، احمد (1368)، تذکرۀ پیمانه، تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.

25. مجلسی، محمدباقر (1375)، بحارالانوار، تهران: المکتبة الاسلامیة.

26. محجوب، محمد‌جعفر (1339)، «ساقی‌نامه‌ـ مغنّی‌نامه»، سخن، سال یازدهم، شمارۀ 1، 69ـ79.

27. مقیسه، محمدحسن (1392)، «درونمایۀ ساقی‌نامه‌ها (با نگاهی بر تاریخ، قوالب و اوزان و ساختار ساقی‌نامه‌سرایی)»، بهارستان سخن، سال نهم، شمارۀ 22، 141ـ160.

28. موسوی خمینی، روح‌الله (1387)، رسالۀ توضیح المسائل، چ۷، بی‌جا: مؤسسۀ تنظیم نشر آثار امام خمینی.

29. میر‌هاشمی، سید مرتضی (1393)، «نکته‌ای چند دربارۀ تحول شکلی و معنایی ساقی‌نامه‌ها»، ادب فارسی، سال چهارم، شمارۀ 2 (پیاپی 14)، 81ـ99.

30. نوری، حسین بن محمدتقی (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق مؤسسة آل البیت^(ع) لاحیاء التراث، بیروت: مؤسسة آل البیت^(ع) لاحیاء التراث.

31. یوسفی، غلامحسین (1373)، چشمۀ روشن، تهران: انتشارات علمی.