راهکارهای مولانا برای مقابله با ترس‌های مذموم در مثنوی با نگاهی به دیدگاه روان‌شناسان

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 7، دوره 12، شماره 45، خرداد 1399، صفحه 157-186   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

پرستو یمینی¹؛ کامل احمدنژاد^{* 2}؛ فریده محسنی هنجنی³؛ افسانه لطفی عظیمی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب (نویسنده مسؤول)

³استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

چکیده

مولانا در آموزه‌های عرفانی خویش، همۀ ابعاد شخصیت انسان را مورد توجه قرار داده است و برای هریک از بیماری‌های ذهنی و روانی او راهکار ارائه می‌کند. یکی از بیماری‌های ذهنی‌وهمی که او در مثنوی معنوی به آن پرداخته شده، ترس است. مفهوم ترس از نگاه کل‌نگر او، به دو نوع ترس مذموم و ممدوح تقسیم می‌شود؛ ترس مذموم که مورد نظر ماست از من دروغین و کاذب ناشی می‌شود؛ هرچند مولوی ترس را معمار اصلاح جهان مادی و در جای خود مفید می‌داند. راهکارهایی که برای مقابله و رهایی از ترس‌های مذموم که برخی از زمینه‌های فکری ایجادگر آن ترس از مرگ، غم غربت و تنهایی وجودی، ترس از قضا و مشیت، ترس از شرّ اضداد، ترس از اختیار و آزادی انتخاب، ترس از گناه و... است، از نگاه تیزبین او رویکرد به دین و مذهب، توبه، توکل و تسلیم، یافتن من حقیقی (گنج درون)، ترک فرافکنی، پذیرش تعارضات درونی و استفاده از موهبات آن، هیچ نخواستن در سایۀ فقر و فنای عرفانی، آشنای با سازوکارهای گناه در جهت رشد و تعالی و... است. پژوهش حاضر به‌صورت توصیفی‌تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای انجام شده است. در این جستار از آنجایی که مقولۀ ترس به حوزۀ روان‌شناسی نیز مرتبط می‌شود و مولوی از قرن‌ها پیش از روان‌شناسان امروز به ارائۀ مفاهیم درمانی (هرچند بار رویکرد و اهدافی متفاوت) پرداخته است، (غیر از دیدگاه روان‌شناسی تحلیلی کارل گوستاو یونگ) از روان‌شناسان انسان‌گرا و وجودگرایی مثل رولومی، اریک فروم، ویکتور فرانکل، اروین یالوم، ابراهام مزلو، سورن کرکگور، کارن هورنای و... استفاده می‌شود تا هم به غنا و گستردگی این مفاهیم بیفزاییم و هم به اثبات این مهم که مولوی قرن‌ها پیش از روان‌شناسی امروز به مفاهیم و سازوکارهایی برای مقابله با ترس دست یافته که می‌تواند از خلال قصه‌های مثنوی به‌طور آشکار و یا ضمنی مورد استفادۀ آیندگان قرار بگیرد؛ لذا آموزه‌های پیشینیان ادب و عرفان ایرانی را نباید دست‌کم گرفت.
 

کلیدواژه‌ها

مثنوی معنوی؛ ترس مذموم؛ زمینه‌های ترس؛ راهکارهای ترس؛ دیدگاه روان‌شناسان

مراجع

 

1. قرآن کریم.

2. پراودفوت، وین (1383)، تجربۀ دینی، ترجمۀ عباس یزدانی، تهران: طه.

3. پورنامداریان، تقی (1389)، گمشدۀ لب دریا، تهران: سخن.

4. جاسلسن، روتلن (1393)، اروین یالوم، ترجمۀ سپیده حبیب، تهران: دانژه.

5. زرین‌کوب، عبدالحسین (1368)، بحر در کوزه، تهران: علمی.

6. زمانی، کریم (13932)، میناگر عشق، تهران: نی.

7. ـــــ (1393)، شرح جامع مثنوی معنوی، تهران: اطلاعات.

8. سراج طوسی، ابونصر (1388)، اللمع فی التصوف، ترجمۀ مهدی محبتی، تهران: اساطیر.

9. سراج‌زاده، حسین (1384)، چالش‌های دین و مدرنیته، تهران: طرح نو.

10. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1388)، غزلیات شمس، تهران: سخن

11. شولتز، دوان و سیدنی، شولتز الن (1381)، نظریه‌های شخصیت، ترجمۀ یحیی سید محمدی، تهران: ویرایش.

12. شیمل، آنه ماری (1389)، شکوه شمس، ترجمۀ حسن لاهوتی، تهران: علمی و فرهنگی.

13. غزالی، محمد (1361)، کیمیای سعادت، به‌کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.

14. ــــــ (1378)، کیمیای سعادت، ج1، به‌کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.

15. فرانکل، ویکتور (1372)، پزشک و روح، ترجمۀ فرخ سیف‌زاد، تهران: درسا.

16. ــــــ (1381)، انسان در جستجوی معنای غایی، ترجمۀ احمد صبوری و عباس شمیم، تهران: صدا.

17. فروم، اریک (1392)، روان‌کاوی و دین، ترجمۀ آرسن نظریان، تهران: مروارید.

18. قشیری، عبدالکریم (1340)، رسالۀ قشیریه، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی فرهنگی.

19. کوچکی، نرگس و همکاران (1397)، «تجربه دینی مولوی در مثنوی بر اساس الگوی گلاک و استارک»، مجله عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان)، سال 10، شمارۀ 35، پیاپی 39، 105ـ۱۲۵.

20. گلاک، چارلز و استارک، رادنی (1372)، «تعریف جامعه‌شناختی دین»، ترجمۀ حسین قاضیان، مجلۀ کیان، سال سوم، شمارۀ 17، 2۲ـ2۶.

21. ماحوزی، امیرحسین (1389)، «مولانا و مفهوم من»، دوفصلنامۀ فرهنگ و ادب، دورۀ ششم، شمارۀ 9، 220ـ۲۴۷.

22. مزلو، آبراهام (1372)، انگیزش و شخصیت، ترجمۀ احمد رضوانی، تهران: آستان قدس رضوی.

23. مستعان، مهتاب (1386)، س‍ورن‌ ک‍ی ی‍رک‍ه‌ گ‍ور: م‍ت‍ف‍ک‍ر ع‍ارف‌پ‍ی‍ش‍ه‌، آبادان: پرسش.

24. مصفا، محمدجعفر (1398)، با پیر بلخ، تهران: نفس.

25. مولوی، مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (1363)، کلیات شمس: دیوان کبیر، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.

26. ـــــــ (1365)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الن نیکلسون، تهران: مولی.

27. ـــــــ (1390) فیه ما فیه: شرح کامل گفتارهایی از مولانا جلال‌الدین بلخی، شرح و تفسیر کریم زمانی، تهران: معین.

28. میلون، تئودور (1352)، پدیدارشناسی و روان‌درمانی، ترجمۀ کرامت‌الله موللی، تهران: دهخدا.

29. نصر اصفهانی، زهرا و شیری، مائده (1393)، «هفت شیوۀ روان‌درمانی در مثنوی»، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، سال هشتم، شمارۀ 1 (پیاپی 26)، 145ـ۱۶۸.

30. هورنای، کارن (1397)، تضادهای درونی ما، ترجمۀ محمدجعفر مصفا، تهران: بهجت.

31. هوشنگی، مجید و غلامحسین‌زاده، غلامحسین (1391)، «تحلیل مفهوم ترس در رسالۀ قشیریه بر اساس ملاحظات کرکگور»، مجلۀ حکمت معاصر، دورۀ سوم، شمارۀ 2، 145ـ۱۶۲.

32. یالوم، اروین (1390)، روان‌درمانی اگزیستانسیال، ترجمۀ سپیده حبیب، تهران: نی.

33. ـــــ (1396)، خیره به خورشید (غلبه بر هراس از مرگ)، ترجمۀ مهدی غیرایی، تهران: نیکونشر.

34. یالوم، اروین و جاسلسن، روتلن (1389)، روان‌درمان قصه‌گو، ترجمۀ سپیده جبیب، تهران: دانژه.

35. یونگ، کارل گوستاو (1370)، روان‌شناسی و دین، ترجمۀ فؤاد رحمانی، تهران: کتاب‌های جیبی.

36. Clark, Walter Houston (1958), The psychology of religion: an introduction to religious experience and behavior, New York: Macmillan.

37. Kierkegaard, S. (1983), Fear and Trembling/Repetition, Princeton: Princeton University press.

38. Ogden, Thomas H. (1993), The Matrix of the Mind (Object Relations and the Psychoanalytic Dialogue), New York: Jason Aronson.