نگاهی به کارکرد اخلاقی‌ـ تعلیمیِ عقل در حدیقة ‌الحقیقه و مثنوی معنوی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 3، دوره 12، شماره 46، شهریور 1399، صفحه 51-90   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

علی سینا رخشنده مند^{* 1}؛ زهرا حسینی²

¹دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جهرم

چکیده

عقل آدمی و نیروی آن از اساسی‌ترین مقوله‌هایی است که در درازنای زمان، نگرش صاحب‌نظران و دانشمندان را به خود معطوف داشته است؛ آن‌گونه که در مورد مسئلۀ عقل از زوایای مختلف آن به مداقه پرداخته‌اند.اخلاق از منظرهای متعدد، سزاوار تعمق، تحلیل و بررسی است. در آموزش‌های اخلاقی، چه در زمینۀ شناخت احکام و محاسن اخلاقی و چه در زمینۀ ادا کردن آن‌ها، اموری همانند دین، عقل، وجدان اخلاقی و... ممکن است کارگر باشد؛ در این میان نقش و جایگاه عقل و توجه به کارکرد اخلاقی ـ تعلیمی آن، اهمیت و ارزش ویژه‌ای دارد؛ چنان‌که می‌دانیم پیوستگی عقل و اخلاق از جستارهای ویژه و مختص عقل‌شناسی و علم اخلاق است و اوصاف اخلاقی، به‌‌وسیلۀ عقل محقق می‌شوند. ارزش‌های اخلاقی در شعر سنایی و مولانا از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند؛ یکی از مفاهیمی که بارها در اندیشۀ سنایی و مولوی تکرار شده است و نقش و جایگاه مهمی در جهان‌بینی و مکتب آنان دارد، مفهوم و کارکرد عقل به‌طور کلی و به‌ویژه کارکرد تعلیمی آن است. این پژوهش که به روش توصیفی‌ـ تحلیلی سامان یافته، در پی پاسخ به این پرسش بنیادین است که کارکردهای اخلاقی‌ـ تعلیمی عقل چه نقشی در زندگی انسان ایفا می‌کند. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده مشخص شد که این نوع کارکرد عقل دارای بُعد معرفت‌شناختی، انگیزشی و بازدارندگی است؛ ازاین‌رو عقل در این آثار متولی درک حقایق و بایدها و نبایدهاست. بنابراین راهبر انسان به‌سوی اکتساب فضیلت‌ها و سعادت و بازدارندۀ او از ورطۀ هلاکت است.
 

کلیدواژه‌ها

عقل؛ اخلاق؛ ادبیات تعلیمی؛ حدیقة ‌الحقیقه؛ مثنوی

مراجع

1. قرآن کریم.

2. نهج‌البلاغه (1379)، ترجمۀ سید جعفر شهیدی، چ۱۹، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

3. آمدی تمیمی، عبدالواحد (1360)، غررالحکم و دررالکلم، تحقیق میرجلال‌الدین محدث ارموی، چ۲، تهران: دانشگاه تهران.

4. ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1389)، شعاع شمس، تهران: اطلاعات.

5. ـــــــ (1379)، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، تهران: طرح نو.

6. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1989) الحدود، قاهره: الهیئة المصریه.

7. ـــــــ (1375)، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح للمحقق: الطوسی، قم: نشر بلاغت.

8. ابن مسکویه، ابوعلی احمد بن یعقوب (1426ق)، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، عماد هلالی، قم: طلیعة النور.

9. ابن منظور، محمد بن مکرم (1410ق)، لسان العرب، بیروت: دار الانصار.

10. ارسطو (1381)، اخلاق نیکوماخوس، ترجمۀ سید ابوالقاسم پورحسینی، چ۲، تهران: دانشگاه تهران.

11. افلاکی، شمس الدین احمد(1362) مناقب‌العارفین، مصحح تحسین یازیجی، دنیای کتاب تهران.

12. انصاری، مرتضی بن محمدامین (1407ق)، فرائد الاصول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

13. انیس، ابراهیم (1384)، فرهنگ المعجم الوسیط، ترجمۀ محمد بندرریگی، تهران: اسلامی.

14. تاجدینی، علی (1383)، فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشۀ مولانا جلال‌الدین، تهران: سروش.

15. جرّ، خلیل (۱۳۸۱)، فرهنگ لاروس، ترجمۀ حمید طبیبان، تهران: انتشارات امیرکبیر.

16. جرجانی، الشریف علی بنى احمد (بی‌تا)، التعریفات، بیروت: دارالسرور.

17. جعفری، محمدتقی (۱۳۶۶)، تفسیر، نقد و تحلیل مثنوی، چ۱۱، تهران: اسلامی.

18. ـــــــ (1373)، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، تهران: اسلامی.

19. چیتک، ویلیام (1379)، عوالم خیال: ابن عربی و مسئلۀ اختلاف ادیان، چ۸، تهران: هرمس.

20. حبیبی، محسن (1394)، «بررسی معانی حق در فلسفۀ ابن سینا، جاویدان خرد»، حکمت، سال دوازدهم، شمارۀ ۱، ۲۹ـ50.

21. حجازی، بهجت‌السادات (1389)، طبیبان جان: گرایش‌های روان‌شناختی و روان‌درمانی در اشعار عطار و مولانا، چ۱، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

22. حر عاملی، محمد بن حسن (1409ق)، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: مؤسسۀ آل البیت الاحیاء التراث.

23. حمیدیان، سعید (1393)، سعدی در غزل، تهران: نیوفر.

24. دادبه، اصغر (1393)، کلیات فلسفه، چ۱۱، تهران: دانشگاه پیام نور.

25. ـــــــ (1388)، «نگاه دیگرگونۀ مولانا به مسئلۀ جبر و اختیار»، پژوهشنامه فرهنگ و ادب، سال پنجم و ششم، شمارۀ 9، 87ـ۱۱۸.

26. دانش‌پژوه، منوچهر (1381)، گزیدۀ حدیقة الحقیقه، چ۲، تهران: علمی و فرهنگی.

27. داودی، علی مراد (1389)، عقل در حکمت مشاء، چ۲، تهران: حکمت.

28. دبروین، ی (1378)، حکیم اقلیم عشق: تأثیر متقابل دین و ادبیات در زندگی و آثار حکیم سنایی غزنوی، ترجمۀ مهیار علوی مقدم و محمدجواد مهدوی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

29. دری، زهرا (1392)، شرح دشواری‌های حدیقة الحقیقه، چ۳، تهران: زوار.

30. راغب اصفهانی، حسین ابن محمد (1404ق)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دارالقلم.

31. ریاحی، پری (1393)، عقل از دیدگاه مولانا، پیشگفتار سید حسین نصر، چ۲، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه.

32. زرین‌کوب، عبدالحسین (1386)، سرّ نی، چ۱۱، تهران: علمی.

33. زمانی، کریم(۱۳۸۲)، میناگر عشق، چ۴، تهران: نشر نی.

34. ساگال آرکین، هکتور، و خوزه گالیندر (1386)، داوری اخلاقی چیست، ترجمۀ احمدعلی حیدری، تهران: حکمت.

35. سرلو، خوان ادواردو (1389)، فرهنگ نمادها، ترجمۀ مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.

36. سنایی، مجدود بن آدم (1387)، حدیقة الحقیقة و طریقة الشریعه، محمدتقی مدرس رضوی، چ۷، دانشگاه تهران.

37. ـــــــ (1388)، دیوان، به سعی و اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، چ۷، تهران: انتشارات سنایی.  

38. سجادی، سید جعفر (1375)، فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، تهران: امیرکبیر.

39. سعیدی، حسن و سمانه فیضی (1395)، «بررسی نقش عقل در شناخت خداوند در اندیشۀ سنایی»، فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی آینۀ معرفت، دورۀ شانزدهم، شمارۀ ۴۶، 21ـ42.

40. شمیسا، سیروس (1383)، انواع ادبی، تهران: میترا.

41. شجری، رضا (1386)، «ستایش و نکوهش عقل در مثنوی»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، سال چهارم، شمارۀ 17، 87ـ106.

42. شفیعی کدکنی، محمدرضا (۱۳95)، تازیانه‌های سلوک، چ۱۷، تهران: آگه.

43. صائب تبریزی، محمدعلی (1383)، دیوان، تهران: نشر علم.

44. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۱)، اسفار اربعه، ترجمۀ محمد خواجوی، تهران: نشر علم.

45. ـــــــ (1368)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعه، قم: مکتبة المصطفویه.

46. ـــــــ (1381)، المبدأ و المعاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.

47. ضیائی، انور (1389)، «تقابل عقل و عشق در مثنوی مولانا و حدیقه»، زیباشناسی ادبی، شمارۀ 4، ۱۱۹ـ۱۴۰.

48. طباطبایی، محمدحسین (1393ق)، تفسیر المیزان، بیروت: مؤسسۀ علمی.

49. ـــــــ (1372)، المیزان فی تفسیر القرآن، چ۵، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

50. طریحی، فخرالدین بن محمد (1365)، مجمع البحرین و مطلع النیرین، تصحیح احمد حسینی، تهران: مکتب المرتضویه.

51. طوسی، نصیرالدین (بی‌تا)، اخلاق ناصری، کتابفروشی علمیه اسلامیه، تهران: مروی.

52. غزالی، محمد بن محمد (1388)، نصیحة الملوک، به کوشش قوام‌الدین طه، تهران: جامی.

53. ـــــــ (1386)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.

54. ـــــــ (1374)، احیاء العلوم الدین، ترجمۀ مؤیدالدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.

55. غنی، قاسم (1369)، تاریخ تصوف اسلام، چ۵، تهران: زوار.

56. فارابی، ابونصر (1980)، مقاله فی معانی ‌العقل، به اهتمام بویج، چاپ لیدن.

57. فارس بن زکریا، احمد (1404ق)، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.

58. فتوحی محمود و محمدخانی، علی‌اصغر (1384)، شوریده‌ای در غزنه، چ۱، تهران: سخن.

59. فرمیهنی فراهانی، محسن، سبحانی‌نژاد، مهدی و مهدوی، زینب (1389)، «تبیین جایگاه عقل در مثنوی مولوی و دلالت‌های تربیتی آن»، دانشور رفتار، تربیت و اجتماع، شمارۀ 45، 171ـ184.

60. فروزانفر، بدیع‌الزمان (۱۳۴۶)، شرح مثنوی شریف، چ۲، تهران: زوار.

61. فروغی، محمدعلی (1344)، سیر حکمت در اروپا، تهران: زوار.

62. فیشته، یوهان گوتلیپ (1396)، نظام آموزۀ اخلاق بر اساس اصول آموزۀ دانش، ترجمۀ سید مسعود حسینی، تهران: مرکز نشر.

63. کلینی، محمد بن یعقوب (۱۳۸۱)، اصول الکافی، تهران: مکتبة الصدوق.

64. مجتبوی، سید جلال‌الدین (۱۳۶۱)، علم اخلاق اسلامی، ترجمۀ جامع‌ السعادات، چ۲، تهران: حکمت.

65. مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار، بی‌جا: مؤسسه التاریخ العربی.

66. محبتی، مهدی (1379)، سیمرغ در جستجوی قاف: درآمدی بر سیر و تحول عقلانیت در ادب فارسی، تهران: سخن.

67. محمد بن منور (1332)، اسرار التوحید، تصحیح ذبیح‌الله صفا، تهران: امیرکبیر.

68. محمودی، ابوالفضل (1392)، مشرق در دو افق، تهران: ادیان.

69. مدرسی، سید محمدرضا (1388)، فلسفۀ اخلاق، پژوهشی در بنیان‌های زبانی، فطری، تجربی، نظری و دینی و اخلاق، تهران: سروش.

70. مدنی، امیرحسین (1397)، «تطور استعاره عقل در غزلیات سنایی، عطار، مولانا»، پژوهش‌های ادب عرفانی گوهر گویا، سال دوازدهم، شمارۀ ۴، ۱۰۱ـ۱۲۶.

71. مرتضوی، منوچهر (1390)، جهان‌بینی و حکمت مولانا، تهران: توس.

72. مشرف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن و دانشگاه شهید بهشتی.

73. مصطفوی، حسن (1360)، التحقیق فی کلمات قرآن کریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

74. مطهری، مرتضی (1373)، عدل الهی، چ۸، تهران: صدرا.

75. مولوی، جلال‌الدین (۱۳۶۶)، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، چ۹، تهران: امیرکبیر.

76. ــــــ (1369)، مثنوی معنوی، تصحیح و توضیح و فهرست‌ها: محمد استعلامی، چ۲، تهران: زوار.

77. ــــــ (1382)، کلیات شمس تبریری، مطابق با نسخۀ تصحیح‌شدۀ بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: طلایه.

78. میبدی، احمد بن محمد (1361)، تفسیر کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران: امیرکبیر.

79. ناصرخسرو، ابومعین (بی‌تا)، زاد المسافرین، تصحیح بذل الرحمن، تهران: کتابفروشی محمودی.

80. نراقی، احمد (1378)، معراج السعادة، قم: هجرت.

81. نراقی، مولی محمدمهدی (1385)، جامع السعادات، ترجمۀ جلال‌الدین مجتبوی، تهران: حکمت.

82. نسفی، عزیزالدین (1379)، کتاب الانسان الکامل، تصحیح و مقدمۀ ماریژان موله و پیشگفتارهای هانری کربن، تهران: طهوری.

83. هولمز، رابرت، آل (1382)، مبانی فلسفۀ اخلاق، ترجمۀ مسعود علیا، تهران: ققنوس.

84. یلمه‌ها، احمدرضا (1395)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ 29، 61ـ۹۰.

85. ــــــ (1390)، «آموزه‌های تعلیمی در منظومۀ غنایی محب و محبوب»، لسان مبین، سال سوم، شمارۀ ۶، 150ـ176.