واکاوی راهبردها و شیوه‌های مراقبتی و پیشگیرانه‌ی خانواده‌محور در مواجهه با رفتارهای پرخطر

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 7، دوره 14، شماره 52، آذر 1400، صفحه 135-160   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jss.2021.1929154.1327

نویسندگان

حمیدرضا عاطفی فر¹؛ حسین آقاجانی^{* 2}؛ علیرضا محسنی تبریزی³

¹دانشجوی دکترای تخصصی مسایل اجتماعی ایران، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران

²استادیار، گروه جامعه شناسی ، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران ، ایران [e-mail]

³استاد، گروه جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

واکاوی راهبردها و شیوه های مراقبتی و پیشگیرانه ی خانواده‌محور در مواجهه با رفتارهای پرخطر

خانواده ها در تلاشی مستمر و بی وقفه برای مراقبت از فرزندان هستند تا کودکان، به دور از آسیب ها، پرورش یافته و گرفتار رفتارهای پرخطر نباشند. رفتارهای پرخطر رفتارهایی هستند که از روی عمد صورت گرفته و فرد، کنترل چندانی بر عوارض احتمالی آن ندارد، مانند مصرف سیگار، الکل، مواد مخدر، داروهای روان گردان و انجام رفتارهای زودهنگام جنسی. هدف از این مطالعه، واکاوی راهبردهای مراقبت و پیشگیری خانواده‌محور از مواجهه با رفتارهای پرخطر هست. این پژوهش دارای پارادایم تاویلی و برساختی-تفسیری بوده و از حیث مبنا، پژوهشی کیفی و تکنیک گردآوری داده ها، مصاحبه ی عمیق نیمه-ساختاریافته است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش نظریه ی داده‌مبنـا، با روند کدگذاری باز، محوری و گزینشی، به منظور دست یابی به نظریه ی نهایی استفاده شده است. جامعه، مشتمل بر خانواده های تبریزی بوده و از طریق نمونه گیری هدفمند نمونه برداری انجام شد و با مشارکت 26 خانواده، اشباع نظری حاصل گردید. یافته ها نشان می دهد خانواده هـا برای مراقبت از بروز رفتارهای پرخطر از الگوی سه گانه ذیل تبعیت می‌کنند: 1- راهبرد مراقبتی ناکارآمد(فاقد راهبرد موثر)؛ 2- راهبرد مراقبتی دفعتی؛ 3- راهبرد مراقبتی فرایندی.

کلیدواژه‌ها

رفتارهای پرخطر؛ مراقبت؛ راهبردهای مراقبتی؛ پیشگیری خانواده‌محور؛ نظریه‌ داده‌مبنا

مراجع

آزاد ارمکی، تقی؛ شریفی­ساعی، محمدحسین؛ ایثاری، مریم و طالبی، سحر. (1391). هم­خانگی؛پیدایش شکل­های جدید خانواده در تهران. دو فصلنامه جامعه پژوهی فرهنگی. دوره 3، شماره1، ص 43 - 77 .

آقاجان، مهدی. (1393). رابطه سبک­های تربیتی ادراک شده وحمایت اجتماعی خانواده ودوستان بررفتارهای پرخطردردانشجویان. پایان­نامه کارشناسی­ارشد روانشناسی عمومی، دانشگاه گیلان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

احمدی، حبیب و معینی، مهدی. (1394). بررسی رابطه مهارت­های اجتماعی و رفتارهای پرخطر جوانان: مطالعه موردی شهر شیراز. فصلنامه پژوهش­های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی. دوره4، شماره1، ص1- 24.

استراوس، آﻧﺴﻠﻢ و کربین، جولیت. (1390). اﺻﻮل روش تحقیق کیفی:نظریه­ ی مبنایی،رویه­ ها و شیوه­ ها. ﺗﺮجمه: بیوک، محمدی. ﺗﻬﺮان: ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم انسانی و مطالعات فرهنگی. چاپ سوم.

استراوس، آنسلم و کربین، جولیت. (1392). مبانی پژوهش کیفی. ترجمه: ابراهیم، افشار. تهران: نشر نی. چاپ سوم.

 الفت، محمدباقر. (1395). 10 میلیون ایرانی درگیر آسیب­های اجتماعی هستند. 25 خرداد، خبرگزاری فارس، http:Faradeed.ir/fa/news/19466.

 ایل­بیگی قلعه­نی، رضا و رستمی، مریم. (1395). نقش سبک­های فرزندپروری،کمال­گرایی و کیفیت دوستی در پیش­بینی ولع مصرف افراد وابسته به موادمخدر. فصلنامه اعتیاد پژوهی. دوره 10، شماره37، ص 115 - 136.

 ببی، ارل آر.. (1390). روش­های تحقیق در علوم اجتماعی(نظری-عملی). ترجمه: رضا، فاضل. دوره دو جلدی، تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها(سمت)،مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی. چاپ هشتم.

 بندرریگی، محمد. (1370). فرهنگ جدید عربی-فارسی. تهران: انتشارات اسلامی. چاپ هفتم.

 بیکر، آماندا و ولمن، ریچارد. (1393). راهنمای بالینی همراهی مشکلات روانی و مواد و الکل. ترجمه: سیدجلال، صدرالسادات و لیلا، صدرالسادات و فاطمه، قراگوزلو. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور و دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری.

 پورنیکدست، سبحان؛ تقی­زاده، محمداحسان؛ علی­اکبری­دهکردی، مهناز؛ امیدیان، مهدی و میکائیلی­حور، فرهنگ. (1393). مقایسه نوجوانان با نگرش مذهبی بالا و پایین از لحاظ سازگاری تحصیلی، عاطفی و اجتماعی و گرایش به اعتیاد. مجله اعتیادپژوهی. دوره8، شماره32، ص 75 - 85.

 خبرگزاری ایسنا. (1396). سن شروع اعتیاد در زنان به کمتر از 30 سال رسید،مصرف تفننی شیشه همچنان بالاست. 16 تیر، به آدرس اینترنتی:  96041608359https://www.isna.ir/news/

رحیمی، مهدی و یوسفی، فریده. (1389). نقش الگوهای ارتباطی خانواده در همدلی و خویشتن­داری فرزندان. فصلنامه خانواده­ پژوهی. دوره6، شماره24، 433 - 447.

 رضایی، جمال و نراقی، علی­اصغر. (1389). بررسی الگوی خانواده سالم در سیره پیامبر اکرم(ص). فصلنامه مطالعات قرآنی. دوره1، شماره4، ص 93 - 124.

 زاده­محمدی، علی؛ سروش­فر، زهره؛ غلامرضاکاشی، فضه و غلامرضاکاشی، فاطمه. (1394). مرور نظام­مند تحقیقات سوءمصرف مواد مخدر در نوجوانان، دوفصلنامه مسایل اجتماعی ایران. دوره 6، شماره1، ص 107- 130.

 زارع، ملیحه. (1388). بررسی تاثیر الگوهای ارتباطی خانوادگی بر میزان بروز رفتارهای پرخطر بر گروهی از دانش­آموزان دبیرستانی شهر شیراز. پایان­نامه کارشناسی­ارشد روان­شناسی، دانشگاه آزاد واحد مرودشت، دانشکده علوم تربیتی و روان­شناسی.

 ساروخانی، باقر و امیر پناهی، محمد. (1385). ساخت قدرت در خانواده و مشارکت اجتماعی. پژوهشزنان. دوره4، شماره3. ص31 -60.

 سعادتی، موسی. (1396). تبیین جامعه­شناختی عوامل موثر بر بروز رفتارهای پرخطر(مورد مطالعه:جوانان34-15ساله شهر تبریز). پایان­نامه دکترای تخصصی جامعه­شناسی مسائل اجتماعی ایران، دانشگاه کاشان، دانشکده علوم انسانی، گروه علوم اجتماعی.

 سلیمی­کوچی، آرمان. (1393). پیش بینی رفتارهای پرخطر نوجوانان بر اساس شیوه­های فرزندپروری، سبک­های دلبستگی و انسجام خانوادگی. پایان­نامه کارشناسی­ارشد روانشناسی، دانشگاه تربیت معلم، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، گروه روانشناسی.

 شفرز، برنهارد. (1383). مبانی جامعه شناسی جوانان. ترجمه: کرامت­اله، راسخ، تهران: نشرنی.

 صادقی­فسایی، سهیلا و عرفان­منش، ایمان. (1395). گفتمان­ها و خانواده ایرانی:جامعه­ شناسی الگوهای خانواده؛ پس از مناقشه­ های مدرنیته در ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. چاپ دوم.

 عبادزاده، سعید. (1390). بررسی علل خانوادگی اعتیاد جوانان(تبریز). مجموعه مقالات منتخب 30 کنگره­ استانی پیشگیری اولیه از اعتیاد، تهران: انتشارات ناردیس، ص 2 - 4.

 علائی، رقیه؛ سپهوندی، محمدعلی و قدم­پور، عزت­اله. (1397). تبیین نقش تعدیل­کننده منبع کنترل: سنجش رابطه میان نحوه نظارت والدین و رفتار پرخطر مصرف مواد در بین دانشجویان دانشگاه­های شهر تهران. مجله بررسی مسائل اجتماعی ایران. دوره9، شماره1، ص 231 - 249. 

 علیزاده، ابراهیم و دهقان­نیری، طیبه. (1395). پیش­بینی ابعاد نگرش به مواد مخدر در دانش­آموزان نوجوان: تحلیل رگرسیون چندگانه. مجله اعتیادپژوهی. دوره 10، شماره 37، ص 59 - 74.

 عنایت، حلیمه و غفاری، داریوش. (1397). کندوکاوی در سیستم معانی ذهنی مدیران و درمانگران زنان مصرف­کننده مواد مخدر در استان کرمانشاه. فصلنامه زن و جامعه. دوره9، شماره2، ص 211 - 231.

 فرامرزی، فرزانه؛ مهدوی، محمدصادق و ترکمان، فرح. (1396). برساخت اجتماعی هم­باشی بر اساس تجربه­ی زیسته نمونه­ای از هم­باشان. مجله مطالعات اجتماعی ایران. دوره11، شماره1، ص 92 – 119.

 فلیک، اووه. (1391). درآمدی بر تحقیق کیفی. ترجمه: هادی، جلیلی. تهران: نشر نی. چاپ چهارم.

محسنی­تبریزی، علیرضا. (1383). وندالیسم،مبانی روان­شناسی اجتماعی،جامعه­شناسی و روان­شناسی رفتار وندالیستی در مباحث آسیب­شناسی و کژ رفتاری اجتماعی. تهران: انتشارات آن.

محسنی­تبریزی، علیرضا. (1384). اتیولوژی و اپیدمیولوژی اعتیاد در خانواده­های تهرانی: ب‍ررس‍ی‌ ت‍اث‍ی‍رات‌ س‍اخ‍ت‍ار ف‍ام‍ی‍ل‍ی‌ ب‍ر رف‍ت‍اراع‍ت‍ی‍ادی‌ ف‍رزن‍دان. موسسه پژهش و برنامه­ریزی آموزش­عالی، نوع مدرک:طرح تحقیق فارسی، شماره راهنما610ط، سه مجلد، شماره ثبت شده در پورتال کتابخانه دیجیتال دفتر تحقیقات و آموزش دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر:306،406 و 806.

محسنی­تبریزی، علیرضا؛ جزایری، علیرضا و بابایی، نعمت­اله. (1389). فراتحلیل مطالعات مربوط به سوءمصرف مواد با رویکرد روانی-اجتماعی طی یک دهه و نیم گذشته (1384-1370). مجله بررسی مسائل اجتماعی ایران.دوره1، شماره١، ص 170 - 200.

محسنی­تبریزی، علیرضا؛ جزایری، علیرضا و بابایی، نعمت­اله. (1392). استراتژی­های تحقیق­ محور پیشگیری از سوءمصرف مواد مخدر. تهران: انتشارات دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.

 محسنی­تبریزی، علیرضا. (1396). جامعه­ شناسی بالینی: مقدمه­ای برجامعه­ شناسی مداخله­گر و درمان­مدار(جلد اول). تهران: انتشارات موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران. چاپ دوم.

محسنی­تبریزی، علیرضا. (1398). جامعه­ شناسی بالینی: حیطه­ های مداخلاتی،رفتارهای پرخطر،رفتارسلامت،کاروشغل،سالمندان­ وتوانمندسازی گروه­های آسیب­ پذیر(جلد دوم). تهران: انتشارات موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران. چاپ دوم.

محمدپور(آ)، احمد. (1389). روش در روش:درباره­ی ساخت معرفت در علوم انسانی. تهران: انتشارات جامعه­شناسان. چاپ سوم.

محمدپور(ب)، احمد. (1389). فراروش:بنیان­های فلسفی و عملی روش تحقیق ترکیبی در علوم اجتماعی و رفتاری. تهران: انتشارات جامعه­شناسان. چاپ دوم.

 محمودصالحی، حدیث؛ افلاک­سیر، عبدالعزیز و محمدی، نورالله. (1394). بررسی نقش پیش­بین دینداری در گرایش نوجوانان به رفتارهای پرخطر با واسطه­گری نظم­بخشی هیجانی. فصلنامه علمی-پژوهشی روانشناسی سلامت. دوره 4، شماره 15، ص 87 - 100.

 معینی، مهدی. (1393). بررسی جامعه­شناختی مهارت­های اجتماعی و ارتباطی موثر بر بازدارندگی رفتارهای پرخطر جوانان(مطالعه موردی شهر شیراز). پایان­نامه دکترای جامعه­شناسی، دانشگاه شیراز، دانشکده­ی اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی، گروه علوم اجتماعی.

 ممتاز، فریده. (1387). انحرافات اجتماعی: نظریه­ ها و دیدگاه­ها. تهران: شرکت سهامی انتشار. چاپ سوم.

 موسی­زاده، توکل و فرد، رامین. (1390). نقش خانواده در پیشگیری اولیه از اعتیاد. مجموعه مقالات 30 کنگره استانی پیشگیری اولیه از اعتیاد، تهران، انتشارات ناردیس، ص 30 – 35.

 مهدوى، محمدصادق و صبورى خسروشاهى، حبیب. (1382). بررسى ساختار توزیع قدرت در خانواده. مطالعات زنان. دوره1، شماره2، ص 27 - 68.

 میرزایی­کوتنایی، فرشته؛ حسین­خانزاده، عباسعلی؛ اصغری، فرهاد و شاکری­نیا، ایرج. (1394). نقش انسجام خانواده در تبیین رفتارهای پرخاشگرانه­ی فرزندان. فصلنامه تحول روان­شناختی کودک. دوره2، شماره2، ص73 - 85.

 نادی­سخویدی، محمد؛ مالک، ایوب؛ عابدی، حیدرعلی و رنجبر، فاطمه. (1389). رویدادهای تنش­زای کودکان سن دبستان:یک بررسی کیفی، مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران. دوره16، شماره3، ص 257-261.

 نوربخش، یونس. (1396). نقش آموزش در پیشگیری از وقوع جرم و آسیب­های اجتماعی. تهران: انتشارات موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

 نیازی، محسن؛ عباس­زاده، محمد و سعادتی، موسی. (1396). بررسی جامعه­شناختی سهم مؤلفه­های سرمایه اجتماعی در تبیین رفتارهای مخاطره­آمیز(مورد مطالعه: جوانان 15-34 شهر تبریز). مجله بررسی مسایل اجتماعی ایران. دوره 8، شماره2، ص 75 - 101.

 هومن، حیدرعلی. (1391). راهنمای عملی پژوهش کیفی. تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها(سمت). چاپ چهارم.

 

Bergma, MM., and Scott, J., (2001). Young adolescents well- being and health– risk behaviors: Gender and socioeconomic differences, Journal of Adolescence. Vol. 24, Issue 2, P.p: 183-197.

Boyer, Ty W., (2006). The development of risk-taking: A multi-perspective review, Developmental review. Vol. 26, No. 3, P.p: 291-345.

Carr-Gregg, M. R. C., & Grover, S. R., (2003). Risk taking behaviour of young women in Australia. Screening for health behaviors, The Medical Journal of Australia. 178(12), P.p: 601-604.

Curran, E, M., (2007). The Relationship between Social Capital and Substance Use by High School Students, Journal of Alcohol & Drug Education. Vol.51, No.2, P.p: 59-73.

Guzman, Maria Rosario de & Bosch, Kathy R., (2007). High-risk Behaviors Among Youth: Neb guide. University of Nebraska.

Han, Doug Hyun and Kim, Sun Mi and Lee, Young Sik and Renshaw, Perry F., (2012). The effect of family therapy on the changes in the severity of on-line game play and brain activity in adolescents with on-line game addiction, Psychiatry Research: Neuroimaging. 202 (2012), P.p: 126–131.

Haveman, Robert & Barbara, Wolfe, (1995). The Determinants of Children's Attainments: A Review of Methods and Findings, Journal of Economic Literature. Vol. XXXIII, P.p: 1829-1878.

Isvan, Nilufer A., (1991). Productive and Reproductive Decisions in Turkey: The Role of Domestic Bargaining (in Issues in Parenting), Journal of Marriage and the Family. Vol. 53, No. 4, (Nov., 1991), P.p: 1057-1070.

Kao Tsui-Sui Annie, Chikwekwe Musonda Lupiya, Susan Clemen-Stone, (2014). Family Efficacy as a Protective Factor Against Immigrant Adolescent Risky Behavior: A Literature Review, Journal of Holistic Nursing. Vol. 32, issue: 3, P.p: 202-216.

Lippold Melissa A., Susan M. McHale, Kelly D. Davis, Ellen Ernst Kossek, (2015). Day-to-Day Inconsistency in Parent Knowledge: Links with Youth Health and Parents' Stress, Journal of Adolescent Health. Vol. 56, Issue 3, P.p: 293–299.

Marsiglia Flavio F., Elizabeth Kiehne and Stephanie L.Ayers, (2016). Reexamining the Acculturation Gap: The Relationship Between the Bidimensional Parent-Adolescent Gap and Risky Behavior Among Mexican-Heritage Adolescents. The Journal of Early Adolescence. Vol. 38, P.p:581-605

Orathinkal, J., & Vansteewegen, A., (2006). Religiosity and marital satisfaction. Contemporary Family Therapy. Vol.28, P.p: 497-504.

Pinheiro Bruno de Oliveira, et al. (2020). Association between quality of life and risk behaviors in Brazilian adolescents: An exploratory study. Journal of Health Psychology. first published online: September 2, 2020.

Richter, Matthias, (2010). Risk behaviour in adolescence: Patterns. determinants and consequences, Springer Fachmedien Wiesbaden GmbH 2010.

Rogers Mary Moussa and Cliff McKinney, (2019). Parent–Child Relationship Quality and Internalizing Problems as Predictors of Risky Sexual Behavior, Journal of Family Issues. Vol. 40,  P.p:  1656-1676.

Romero AJ., Ruiz M., (2007). Does families lead to increased parental monitoring? Protective factors for coping with Risky Behaviors, Journal of Child and Family Studies. Vol.16, P.p: 143–154.

Ryff, C. D., Singer, B. H. & Love, G. D., (2004). Positive health: Connecting well-being with biology, Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Vol. 359, P.p: 1383-1394.

Springer, A., Parcel, G., Baumler, E. & Ross, M., (2006). Supportive social relationships and adolescent health risk behavior among secondary school students in El Salvador, Social Science and Medicine. Vol.62, No. 7, P.p: 1628-1640.

Theresa A., (2011). Alcohol, Drugs, and Links to Sexual Risk Behaviour among a sample of Virginia college students, Journal of Drug Education. Vol.41, P.p: 1-16.

Tu, X, C., Lou, E., Gao, N., Li, L., S. Zabin, (2012). The Relationship between Sexual Behavior and Nonsexual Risk Behaviors among Unmarried Youth in Three Asian Cities, Journal of Adolescent Health. Vol.50, P.p:  75-82.

Vorst, Vander and et al., (2006). Parental attachment, Parental Control and Early Development of Alcohol Use: a Longitudinal Study, Psychology of Addictive Behaviors. Vol.20, No.2, P.p: 107-116.

Winstok, Zeev, (2009). The Relationships Between Social Goals, Skills, and Strategies and Their Effect on Aggressive Behavior Among Adolescents, Journal Interprets. Vol. 24, Issue12, P.p: 1996-2017.

Zuckerman, M., (2006). Sensation Seeking and Risky Behavior. American Psychological Association.