ارزیابی بهره‌وری سازمان‌های آموزشی به روش داده بنیاد طراحی مدل (مورد مطالعه: دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی)

نشریه علمی آموزش و ارزشیابی (فصلنامه)

دوره 14، شماره 53، خرداد 1400، صفحه 181-205   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jinev.2021.683377

نویسندگان

میرمحسن علوی‌نامور¹؛ بهنام طالبی^{* 2}؛ صادق ملکی آوارسین³

¹دانشجوی دکتری، مدیریت آموزشی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

²استادیار، گروه علوم تربیتی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

³دانشیار، گروه علوم تربیتی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

چکیده

پژوهش حاضر در سال 1399 و با هدف طراحی مدل ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی، با روش تحقیق کیفی از نوع داده بنیاد انجام گرفت. جامعه آماری تحقیق شامل استادان و کارکنان دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز بودند. با رعایت قاعده نمونه‌گیری نظری و اشباع نظری، 25 نفر به روش نمونه‌گیری غیرتصادفی از نوع هدفمند به عنوان اعضای نمونه انتخاب شدند. داده‌ها با انجام مصاحبه نیمه ساختار یافته گردآوری و با رویکرد سیستماتیک استراس و کوربین در سه مرحله، باز، محوری و انتخابی کدگذاری شدند و 943 کد باز و 144 کد محوری استخراج شد. برای عوامل مؤثر بر بهره‌وری، 649 کد باز و 35 کد محوری استخراج شد. با دو استراتژی بررسی عضو و بازبینی خارجی ارزشمندی پژوهش تأیید شد. با انجام آزمون نسبت، چون میانگین محاسبه شده(21/4) در سطح اطمینان 99درصد (01/0=α) بزرگتر از میانگین نظری(3) بود، لذا اعتبار مدل کلی تأیید شد. همچنین میانگین محاسبه شده همه ابعاد مدل، در سطح اطمینان 95درصد (05/0=α)، بزرگتر از میانگین نظری بدست آمد و اعتبار همه ابعاد مدل تأیید شدند. نتایج نشان داد که شاخص‌های ارزیابی بهره‌وری دانشگاه، آموزشی، ‌پژوهشی، دانشجویی، فرهنگی و اعتبارات و امکانات می‌باشند. دانشگاه می‌تواند با رعایت بسترسازهای فردی،‌ سازمانی و فراسازمانی، و رفع موانع ورودی،‌ فرایندی و خروجی، از طریق راهبردهای درون سازمانی و برون سازمانی به پیامدهای فردی، سازمانی و فراسازمانی بهره‌وری دست پیدا کند.

کلیدواژه‌ها

مدل؛ ارزیابی؛ بهره‌وری؛ سازمان‌های آموزشی؛ نظریه داده بنیاد

اصل مقاله

مقدمه

مؤسسات آموزش عالی همواره به عنوان بالاترین مرکز اندیشه‌ورزی و تولید علم محسوب شده و با فعالیت اندیشمندانه استادان، کارکنان و دانشجویان در اعتلای علمی و فرهنگی جامعه نقش اساسی ایفا می‌کنند. دانشگاه‌ها به منظور ارتقای کیفیت خدمات خود، نیازمند ارزیابی مستمر برنامه‌ها، فرایندهای کار و کارآیی و اثربخشی می‌باشند. تحقق هر یک از موارد فوق، نیازمند تدوین مدلی کیفی از روی داده‌های واقعی، دقیق، مرتبط و روزآمد می‌باشد. دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی باید برای افزایش بهره‌وری و استفاده بهینه از سرمایه‌های موجود در دانشگاه تلاش نموده و بیش از پیش نوید دهنده شکوفایی و اقتدار علمی و فرهنگی جامعه باشد. آن­ چه که امروز بهره‌وری را از اهمیت برجسته­ای برخوردار کرده چالش استفاده بهینه از امکانات و منابع موجود است. مدل ارزیابی بهره‌وری با عوامل و شاخص­های مؤثر بر آن از جمله نیازمندی­های اساسی است که در صورت وجود این مدل، سیستم مدیریت در دانشگاه می­تواند با ارزیابی بهره‌وری، جایگاه و موقعیت واحد دانشگاهی خود را مشخص کند. بهره‌وری نه ­تنها معیاری برای ارزبابی عملکرد دانشگاه‌ها مطرح است، بلکه تعیین عوامل مؤثر بر آن، شرط لازم برای توسعه در ابعاد مختلف دانشگاه است. بدین­ترتیب، آشنایی با مفهوم بهره‌وری و عوامل مؤثر بر آن، در کلیه سطوح فعالیت­های دانشگاهی، امری ضروری و اجتناب­ ناپذیر است. بدون ارزیابی بهره‌وری واحدهای دانشگاهی، هرگونه اقدام اصلاحی جهت بهتر شدن و ضعیت واحدهای دانشگاهی چندان کارساز نخواهد بود .به همان نسبت که واحدهای دانشگاهی بهره‌ور می‌توانند در جهت رشد و توسعه همه جانبه کمک کنند، ناسالم بودن و عملکرد بد آنها نیز می‌تواند بحران‌های عظیم فرهنگی، اجتماعی ایجاد کنند. عدم بهره‌وری دانشگاه‌ها می‌تواند اثرات مثبت توسعه آموزشی و پژوهشی را محدود سازد. دانشگاه آزاد اسلامی برای اجرای هر چه بهتر وظایف خود، باید عملکرد واحدهای خود را مورد تجزبه و تحلیل قرار داده و با ارزیابی بهره‌وری، نسبت به تقویت نقاط قوت و رفع نقاط ضعف آنها اقدام نماید. محقق بر آن است که با تعیین شاخص­هایی بر اساس مدل‌های نوین، مدلی براساس دیدگاه‌های استادان، مدیران و کارکنان دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی را جهت ارتقاء بهره‌وری به روش داده بنیاد طراحی و ارائه نماید که در عین ­حال از قابلیت اجرایی بالایی نیز برخوردار باشد. اگر این هدف تحقق یابد آن­گاه می­توان در مقاطع زمانی مناسب برای ارزیابی عملکرد سایر دانشگاه­ها نیز از آن بهره گرفت و در جهت بهبود بهره‌وری در سطح سایر واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی از آن استفاده کرد و توصیه­های لازم به مدیران جهت ارتقاء بهره‌وری دانشگاه ارائه داد تا بتوانند در جهت ارتقاء سطح بهره‌وری دانشگاه خود گام بردارند. با توجه به این­که عوامل تأثیرگذار بر بهره‌وری در کشورهای مختلف به­خاطر اختلاف فرهنگ­ها، باورها، سلیقه­ها متفاوت می­باشد، لزوم تحقیقات بیشتری در این زمینه احساس می­گردد. یافته‌های پژوهش حاضر می­تواند زمینه مطالعات سیستماتیک بهره‌وری دانشگاه را توسعه دهد، همچنین اطلاعات عمومی مدیران در زمینه شاخص­های بهره‌وری دانشگاه را افزایش دهد. لذا سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که برای ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی چه مدلی را می‌توان ارائه داد؟

 

مبانی نظری وپیشینه تحقیق

علی‌پور و همکاران (1398)، در پژوهشی تحت عنوان «ارایه الگوی ارتقای بهره‌وری آموزش منابع انسانی دانشگاه آزاد اسلامی» پرداخته و یافته­های تحقیق نشان داد که به ترتیب، سه بعد آموزشی، رفتاری و سیاست گذاری در بهره‌وری فرآیند آموزش در دانشگاه آزاد اسلامی اثرگذار هستند.

مردانی شهر بابک و همکاران (1398)، در پژوهشی تحت عنوان «ارایه الگوی بهره‌وری کارکنان دانشگاه‌های نیروهای مسلح با تأکید برنقش فناوری اطلاعات و ارتباطات» پرداخته است. یافته­های بدست آمده حاکی از آن است که فناوری اطلاعات و ارتباطات رابطه مثبت و معناداری با بهره‌وری کارکنان دانشگاه‌های نیروهای مسلح و مؤلفه‌های آن دارد.

جودکی و همکاران (1397)، در تحقیقی تحت عنوان «عوامل مؤثر بر ارتقا بهره‌وری کارکنان با استفاده از تکنیک تحلیل شبکه» پرداخت و نتایج نشان داد که پنج عامل به ترتیب اهمیت عوامل رفاهی کار، سبک مدیریت، عوامل شغلی، ویژگی‌های فردی، ویژگی‌های سازمانی، به عنوان مهم‌ترین عامل اصلی در افزایش بهره‌وری کارکنان شناخته شدند. از 36 عامل فرعی، پنج عامل به ترتیب اهمیت مناسب بودن سطح حقوق و دستمزد، وجود مدیری توانا و دارای شایستگی علمی و فنی، ارتقا و انتصاب کارکنان براساس شایسته سالاری، وجود فرهنگ سالم اداری، عدم تبعیض و رعایت عدالت بین کارکنان به عنوان پنج اولویت برتر در افزایش بهره‌وری کارکنان شناخته شدند.

ترابی­پور (1397)، در پژوهشی تحت عنوان «تحلیل کارایی و بهره­وری دانشکده­های دانشگاه علوم پزشکی اهواز طی سال‌های 1394-1390 » به کارایی و بهره­وری دانشکده­های دانشگاه علوم پزشکی اهواز پرداخت. نتایج بررسی نشان می­دهد که دانشکده­ها در مجموع با کاهش نسبی بهره­وری طی سال‌های 94-90 مواجه بود. شاخص بهره­وری کل در سال‌های 1391 و 1393 افزایش داشت. در بین دانشکده­های مورد مطالعه، به ترتیب دانشکده پزشکی، بهداشت، داروسازی، پرستاری و دندانپزشکی با کاهش بهره­وری مواجه بودند. دانشکده پیراپزشکی و دانشکده توانبخشی بالاترین رشد بهره­وری را داشتند. نتایج نشان داد که کارایی و بهره­وری دانشکده­های مورد مطالعه نیازمند بهبود بود. مهم­ترین عامل در افزایش و کاهش شاخص بهره­وری کل دانشکده­های مورد مطالعه، کارایی تکنولوژیک بود.

شیاسی و همکاران (1395)، در تحقیقی تحت عنوان «نقش هوش معنوی در بهره‌وری کارکنان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان براساس مدل معادلات ساختاری» پرداخت و نتیجه گرفت که از طریق هوش معنوی کارکنان، می‌توان بهره‌وری را افزایش داد.

کریمی شهابی و همکاران (1395)، در تحقیقی تحت عنوان «طراحی مدل بهره‌وری سازمان‌های دولتی ایران» پرداخت و نتیجه بدست آمده نشان داد که عوامل محیطی تأثیرگذارترین و عوامل فردی تأثیرپذیرترین عامل می‌باشد. همچنین وجدان کاری که از زیر عوامل فردی می‌باشد، اولویت اول را کسب کرد. در نهایت اولویت‌های حاکم بر وضعیت موجود به عنوان مانع اصلی بهره‌وری سازمان مذکور شناخته شد.

دباغ و همکاران (1395)، در تحقیقی تحت عنوان «بهره‌وری واحدهای آموزشی و پژوهشی در دانشگاه‌های دولتی ایران» پرداخت و نتیجه بدست آمده نشان داد که کارایی دانشگاه‌ها در بخش آموزش نسبت به بخش پژوهش بیشتر است، در حالی که روند رشد بهره‌وری بخش پژوهش مثبت و بخش آموزش منفی است. اتخاذ مدیریت برنامه‌ریزی راهبردی و ایجاد فضای رقابت برای بهبود بهره‌وری دانشگاه‌ها ضرورت دارد.

مبینی دهکردی و همکاران (1395)، در تحقیقی تحت عنوان «تحلیل نقش نظام ارزشیابی عملکرد در بهره‌وری سازمان با استفاده از نظریه داده بنیاد» پرداخت. از دیدگاه کارشناسان آگاه به موضوع پژوهش نقش نظام ارزشیابی عملکرد در بهره‌وری سازمان، در چهارعامل انگیزشی، آموزشی، محیطی و ساختاری طبقه‌بندی شد.

آقایی و همکاران (1394) در پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر بهره‌وری نیروی انسانی با استفاده از مدل کارت امتیازی متوازن» انجام دادند. نتایج حاصل از تحقیق شامل شناسایی 45 شاخص مؤثر بر بهره‌وری نیروی انسانی و طبقه‌بندی در ابعاد مشتری، مالی، فرایندهای داخلی و یادگیری و رشد می‌باشد.

رضایی و همکاران (1393)، در تحقیقی تحت عنوان «شناسایی اعتبارسنجی شاخص‌های ارزیابی بهره‌وری پژوهشی پژوهشگران ایران» پرداخت و نتیجه بدست آمده نشان داد که برای پژوهشگران حوزه علوم‌انسانی شاخص‌های مربوط به کتاب اهمیت زیادی دارد، در حالی که برای پژوهشگران حوزه علوم پایه و علوم پزشکی شاخص‌های مربوط به مقاله‌های بین‌المللی دارای اهمیت بیشتری است و از نظر پژوهشگران فنی و مهندسی شاخص‌های مربوط به اختراعات و طرح‌های تحقیقاتی نسبت به سایر شاخص‌ها از اعتبار بیشتری در ارزیابی بهره‌وری پژوهشی پژوهشگران برخوردار است.

تقی­زاده و همکاران (1393)، در تحقیقی تحت عنوان «مقایسه و اولویت­بندی بهره­وری نیروی انسانی حوزه‌های دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز با استفاده از تکنیک ویکور» پرداختند. نتایج حاصل بیانگر رتبه هر یک از حوزه‌ها، از لحاظ میزان توجه به بهره­وری نیروی انسانی می­باشد. به­طوری­که میزان بهره­وری نیروی انسانی حوزه آموزش، در رتبه اول، حوزه ریاست، حوزه پژوهش و حوزه اداری مالی به ترتیب در رتبه­های دوم، سوم و چهارم و سایر حوزه‌ها نیز در رتبه­های بعدی قرار گرفته­اند.

عزیزی (1392)، در تحقیقی تحت عنوان «بررسی راه‌های بهبود عملکرد پژوهشی اعضای هیئت علمی در علوم انسانی» پرداخت و نتایج نشان داد که بهبود عملکرد پژوهشی استادان در علوم‌انسانی از طرفی نیازمند انجام اصلاحات در رویکردهای سازمانی و مدیریت و سیاست‌گذاری پژوهشی است و از طرق دیگر مشروط به اجرای برنامه‌های توانمندسازی و تقویت بنیه‌های حرفه‌ای استادان در زمینه پژوهش و فراهم کردن شرایط ومنابع مناسب مالی، مادی و علمی برای انجام فعالیت‌های پژوهشی توسط استادان است. فراهم کردن بسترهای مناسب و حمایت‌گرای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و لحاظ کردن دغدغه‌های شخصی و حرفه‌ای اعضای هیئت علمی نیز از جمله عوامل مؤثر بر رونق فعالیت‌های پژوهشی است.

بالبونا[1] و همکاران (2020)، در پژوهشی، وجود رفتارهای رهبری بیشتر مربوط به هر دو مورد (بهره‌وری و انسان) است که به شدت با بهره‌وری سازمانی رابطه دارند. رهبری آموزشی انسان محور و رهبری وظیفه‌گرا پایه‌گذاری شد تا نقش سبک‌های رهبری در پیش‌بینی بهره‌وری مؤسسات آموزش عالی مشخص شود. داده‌های حاصل از این مطالعه همچنین رابطه تنگاتنگ الگوهای سازگار با نظریه‌های مختلف رهبری را نشان داد.

سوسون[2] و همکاران (2020)، در پژوهشی، موانع و متغیرهای بهره‌وری تحقیقات آموزشی در فیلیپین را بررسی نموده‌اند[3]. یافته‌ها نشان می‌دهد که عملکرد پاسخ دهندگان، بنابه دلایل زیر در انجام تحقیق و انتشار ضعیف هستند. پاسخ دهندگان به طور کامل به مهارت‌های چگونگی انجام تحقیق مجهز نبودند، کمبود وقت داشتن در انجام تحقیقات به دلیل حجم زیاد درس. محدودیت منابع مالی دارند. عدم حمایت از همتایان و کارشناسان تحقیقاتی حمایت نمی‌شوند. بنابراین، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و مربیگری و بالا بردن بهره‌وری تحقیق پاسخ دهندگان باید در اولویت باشد. همچنین دانشگاه می‌تواند با حمایت‌های مالی موانعی مانند کمبود انگیزه و هزینه پردازش مقاله را برطرف نماید.

ودویز³ و همکاران (2020)، در پژوهشی تحت عنوان «رهبری محور افزایش بهره‌وری سیستم آموزش عالی هند» را انجام داده و به نتایج زیر دست یافتند.[4] مدیریت خوب، کارایی در سازمان‌های بخش دولتی و خصوصی را افزایش می‌دهد. بهره‌وری و مدیریت خوب از نظر زمان و پول و رضایت استفاده کنندگان نهایی برای سرمایه‌گذاری، رابطه تنگاتنگی با هم دارند. افزایش بهره‌وری و بهبود کیفیت آموزش عالی به روندهای مدیریت و رهبری بهره‌ور مؤسسات آموزش عالی بستگی دارد. تأکید بر نظم، کیفیت چشم‌انداز و سیاست اعمال شده توسط رهبر مؤسسات آموزش عالی به ترتیب در اولویت قرار دارند. این برای توانمندسازی رهبری و افزایش بهره‌وری سازمان شبه قاره هند در قرن 21 ضروری است. مؤسسات آموزش عالی هند برای تبدیل شدن به یک سیستم آموزشی در کلاس جهانی باید برای بهره‌وری آموزشی، از نوآوری به نوآوری تحول آفرین تبدیل شود.

 هنری[5] و همکاران (2020)، در پژوهشی تحت عنوان «عوامل مؤثر در بهره‌وری تحقیق در آموزش عالی» تحقیق کرده‌اند. یافته‌ها نشان داد که عوامل شخصی، محیطی، مدیریتی و رفتاری در بهره‌وری پژوهشی کارکنان دانشگاهی تأثیردارد. تا به امروز، شاخص اندازه‌گیری استانداردی برای تعیین بهره‌وری پژوهشی یک مؤسسه وجود ندارد. با این حال، شاخص‌های انتشارات علمی به طور معمول برای اندازه‌گیری بهره‌وری یک مؤسسه مورد استفاده قرار می‌گیرند و در سراسر جهان شناخته شده هستند. سایر شاخص‌ها مانند میزان کمک هزینه تحقیقاتی، وضعیت محقق، تعداد دانشجویان دکتری فارغ‌التحصیل شده نیز در اندازه‌گیری بهره‌وری پژوهشی در نظر گرفته می‌شود.

بینیتا[6] و همکاران (2019)، در پژوهشی، اثرات ارزیابی عملکرد بر بهره‌وری کارکنان ستاد وزارت آموزش و پرورش فدرال ابوجا را تحقیق کرده‌اند. یافته‌ها نشان داد که ارزیابی عملکرد کارکنان و بازخورد،تأثیر مثبت و معنی داری بر بهره‌وری کارکنان تحت مطالعه داشت.ضرایب آموزش کارکنان و جبران خسارت کارکنان تأثیر مثبت اما ناچیزی بر بهره‌وری کارکنان موردمطالعه داشت. مقدار ضریب تعیین چندگانه حاکی از آن است که 68درصد تغییرات کلی در بهره‌وری کارکنان با ارزیابی عملکرد، بازخورد، آموزش وجبران خسارت کارکنان قابل توضیح است.

کاراداغ[7] (2018)، در پژوهشی، دیدگاه مربیان در مورد بهره‌وری علمی را بررسی و به نتایج زیر دست یافت. یافته‌ها نشان داد که اهداف بهره‌وری علمی دانشگاهی: برای پیشرفت تحصیلی، برای کمک به دنیای علم، توسعه فعالیت‌های مشترک با دانشمندان در زمینه‌های بین‌المللی، به اشتراک گذاشتن نتایج مطالعه با جامعه جهانی، تمایل به انتشار در مجلات نمایه شده برای تحقق معیارهای استادیاری، بهره‌مندی از سیستم تشویقی دانشگاهی می‌باشد. موانع بهره‌وری علمی دانشگاه: روند بارگذاری نشریه، فرآیند راهنمایی و مشاوره، پیش داوری در برابر نویسندگان، سیستم مجله، بازخورد کند ژورنال، مشکلات زبان خارجی می‌باشد.

پارک و لیدسدرف[8](2010)، در پژوهشی، دانشگاه را محور اصلی تولید علم از طریق دانش و پژوهش بیان نموده است.

کی­بل^[9] (2006)، در پژوهشی، شاخص­های بهره­وری در دانشگاه­ها را به شرح زیر ذکر کرده است: خصوصیات تدریس، نتایج نمرات، هزینه سرانه یک دانشجو، ارزش افزوده، نرخ بازگشت­پذیری، میزان افت تحصیلی، اشتغال فارغ­التحصیلان، ارزیابی به وسیله دانشجوها، تعداد دانشجویان پژوهشگر، تعداد انتشارات، اختراعات و اسناد رسمی، کیفیت پژوهش، درآمد پژوهشی، بررسی از سوی گروه­های متجانس، درجه معروفیت و مقبولیت و برجستگی.

کی­یر و هنی^[10] (2006)، در پژوهشی، عوامل مؤثر در بهره­وری مراکز آموزشی عالی را به شرح زیر ذکر کرده­اند: درون­داد، فرایند، برون­داد، پژوهش، ارزشیابی، فضا، هزینه­ها، خدمات فوق برنامه، انضباط، بهداشت، ارتباطات، اطلاع­رسانی، انتشارات و تربیت بدنی.

آشورس^[11] (2006)، در پژوهشی، بهره­وری در آموزش عالی را به پنج سطح به شرح زیر تقسیم کرده است:

1- فردی (نگرش عضو هیئت علمی به فعالیت­های آموزشی، پژوهشی، پرورشی، خدماتی، انتشاراتی، رشد حرفه­ای، مشارکت در فرایندهای یادگیری، تلاش عضو هیئت علمی در تقویت ارزش­ها و آرمان­ها)؛

2- گروهی (نگرش گروه­های آموزشی و پژوهشی به برنامه­ها، میزان ارتباط گروه با دانشجویان و اعضای هیئت علمی، میزان تلاش گروه در فعالیت پژوهشی)؛

3- دانشگاه (نگرش دانشگاه به هدف­گذاری، سیاست­گذاری و هدایت اعضای هیئت علمی، میزان فعالیت دانشگاه در اشاعة فرهنگ اصیل، فضای سالم، تزکیه افراد، اداره جامعه و...)؛

4- وزارتخانه (میزان تلاش برای تربیت نیروی انسانی متخصص، تلاش برای تولید و غنی­سازی دانش و فرهنگ کشور، تلاش برای توسعة پایدار علمی بر اساس هماهنگی با سایر بخش­ها، نهادینه کردن فرهنگ خداشناسی، محبت، اخوت، نظم اجتماعی)؛

5- سیستمی (توجه و تأکید بر بهره­وری مبتنی بر داده­ها، فرایندها، ستادها، بازخوردها، محیط و غیره).

بردن و بوتریل^[12] (2005)، در پژوهشی، عوامل مؤثر بر بهره­وری آموزش عالی را ارتباط فارغ­التحصیلان، هزینه، عملکرد هیئت علمی، پژوهش و مشارکت دانشجویان در اداره دانشگاه یا مراکز آموزش عالی ذکر کرده است که در ادامه با یافته‌های پژوهش حاضر مورد تحلیل و تبیین قرار خواهد گرفت.

 

روش پژوهش

پژوهش حاضر به روش کیفی از نوع داده ­بنیاد انجام گرفته است. نظریه پردازی داده بنیاد، روالی نظام‌مند جهت تولید نظریه است. باید تأکید کرد منظور از نظریه در این روش، تئوری‌های کلی و جامع نیست؛ بلکه مدلی برای توضیح داده‌های گردآوری شده جهت پاسخ به سؤالات پژوهش است.

 

جامعه، نمونه آماری و روش نمونه­برداری

جامعه آماری پژوهش حاضر متشکل از اعضای هیئت علمی تمام وقت صاحب­نظر در حوزه بهره‌وری و کارکنان دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی با سابقه بیشتر از پنج سال بودند. روش نمونه برداری در این مطالعه، روش نمونه‌برداری نظری بوده و چون در نمونه‌برداری نظری انتخاب نمونه با توجه به تحلیل داده‌های گردآوری شده پیشین شناسایی می‌شود، لذاحجم نمونه‌برداری تا 25 نفر ادامه یافت تا اینکه به اشباع نظری رسیدیم. هم‌چنین 30 نفر از استادان و کارکنان دانشگاه به غیر از مصاحبه شوندگان نیز برای تعیین اعتبار مدل به سؤالات پاسخ دادند.

 

ابزار پژوهش

داده‌های پژوهش حاضر با انجام مصاحبه نیمه­ساختار یافته با اعضای نمونه و طرح سؤالاتی پیرامون شاخص‌های بهره‌وری، عوامل مؤثر بر بهره‌وری، متغیرهای زمینه ساز بهره‌وری، متغیرهای بازدارنده بهره‌وری، راهبردهای رسیدن به بهره‌وری و پیامدهای بهره‌وری گردآوری شد.

 

معیارهای ارزیابی نتایج

تطبیق: آیا مفاهیم از داده‌های مصاحبه تولید شده‌اند؟

قابلیت فهم: آیا پیوندهای مفهومی وجود دارد؟ مفاهیم و مقوله‌ها به خوبی تعریف شده‌اند؟

تعمیم: آیا الگوی مفهومی چنان تدوین شده که موقعیت‌های مختلف و تغییر شرایط را پوشش دهد؟

کنترل: آیا برای پرسش تغییر فرایندی، فکری شده است؟ آیا یافته‌های نظری مهم به نظر می‌رسند؟

مناسبت عملی: مطالعه‌ای که مناسبت عملی داشته باشد، توجهات را برانگیخته و به خود جلب می‌کند.

به کارآیی: دستاورد پژوهش وقتی قابلیت بهره‌برداری دارد چگونگی حل مشکل را بیان نماید.

اصلاح پذیری: مدل مفهومی باید قابلیت اصلاح در مقایسه داده‌های موجود با داده‌های جدید را داشته باشد.

 

تعیین اعتبار کلی و اجزای مدل

جهت تعیین اعتبارکل و اجزای مدل به دست آمده از پژوهش حاضر، از آزمون نسبت استفاده شده است. جدول آزمون مذکور در بخش یافته‌های پژوهش، باجزییات بیشتری توضیح داده شده است.

 

تجزیه و تحلیل داده‌ها

تجزیه و تحلیل داده­ها در تئوری داده­بنیاد در سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی انجام می­گیرد و در تمام مراحل کدگذاری از مقایسه مستمر و یادداشت­برداری استفاده می­شود. داده‌های حاصل از مصاحبه در مرحله کد گذاری باز، سطر به سطر بررسی شده و به هر کدام از آن‌ها یک کد اختصاص داده می‌شود. در مرحله بعد با تحلیل کدهای باز و در کنار هم قرار دادن چندین باره آنها و برقراری ارتباط معنایی بین آنها، مقوله‌ها و کدهای محوری استخراج می‌شوند. بر اساس کدگذای محوری، مقوله‌ها و زیرمقوله‌ها با توجه به مشخصه‌ها و ابعادشان به یکدیگر مرتبط شده و مقوله‌های اصلی شناسایی می‌شوند.با انجام کدگذاری باز و استخراج نکات کلیدی، کدهای اولیه و همچنین مقوله بندی مفاهیم حاصل از کدگذاری باز که یافته‌های خرد و اصلی پژوهش مانند عوامل تأثیرگذار، اقدامات و راهبردها و پیامدهای بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی، استخراج شدند. جدول شماره 1 نمونه‌ای از کدهای مربوط به عوامل مؤثر بربهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی به همراه عبارات کلیدی مصاحبه‌ها، می‌باشد.

جدول شماره 1: نمونه‌ای از کد گذاری مربوط به عوامل اثرگذار بر ارزیابی بهره‌وری

Table1

An example of coding of factors affecting university productivity 

کد های باز open codes	عبارات کلیدی Key phrases	منبع Reference
قدرت مالی دانشگاه ارتباط با صنعت اشتغال دانش آموختگان کیفیت آموزش و پژوهش ارزشیابی کلاسی چیدمان فضای کلاسی کیفیت محتوا کیفیت تدریس گزینش دانشجو گزینش استادان کیفیت کتابخانه تجهیزات آموزشی امکانات رفاهی، اختیار عمل درکار، امنیت شغلی روابط مدیران با کارکنان مشارکت کارکنان در تصمیم گیری توانایی مدیریت تجربه کاری مهارت نیروی انسانی عدم ارزیابی علمی بهره‌وری عدم برنامه‌ریزی منسجم برای بهره‌وری مشارکت استادان، مدیران و کارکنان استقرار سیستم دانش محور	یکی از شاخص‌های بهره‌وری دانشگاه نیروی انسانی ماهر آن است. سایر شاخص‌های اثرگذار بر بهره‌وری شامل تجربه کاری، توانایی مدیریت، دانش و مهارت و سابقۀ کارکارکنان، مشارکت کارکنان در تصمیم گیری، رابطۀ صمیمی مدیران با کارکنان، امنیت شغلی، اختیار عمل درکار،امکانات رفاهی، تجهیزات آموزشی، کیفیت کتابخانه‌ها، گزینش استادان، گزینش دانشجو، کیفیت تدریس، کیفیت محتوا، چیدمان فضای کلاسی، ارزشیابی کلاسی، کیفیت آموزش و پژوهش، اشتغال دانش آموختگان، ارتباط با صنعت، قدرت مالی دانشگاه آزاد اسلامی است. ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی به صورت علمی انجام نمی‌گیرد. دانشگاه آزاد اسلامی از تجربه کافی برای رسیدن به بهره‌وری برخوداراست ولی درباره بهره‌وری برنامه منسجمی ندارد. باید همه مدیران، کارکنان و استادان در امر بهره‌وری مشارکت داده شوند تا دانشگاه به بهره‌وری برسد. استقرار یک سیستم دانش­ محور زمینه رشد دانشگاه آزاد اسلامی در جهت بهره‌وری را فراهم می آورد.	E1

 

در ادامه فرایند کد گذاری باز، از تطبیق و کنار هم قرار گرفتن کدهای باز یا همان نشانه ها، مفاهیم ساخته می شوند بعد از مفاهیم اقدام به استخراج مقوله‌ها می کنیم که مقوله‌ها در مقایسه با مفاهیم انتزاعی تر بوده و سطحی بالاتر را نشان می دهند. داده‌های به دست آمده از مصاحبه ها، براساس شیوه کدگذاری باز تبدیل به کدهای باز، مفاهیم و مقوله‌ها شدند؛ سپس بر اساس مقوله‌های به دست آمده، تفسیری درون موردی برای هر یک ارائه شد. با در کنار هم قرار دادن 283 کد باز، 35 کد محوری برای عوامل اثر گذار بر بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی استخراج شد. جدول شماره 2 نمونه‌ای از مقوله بندی کدهای باز مربوط به عوامل مؤثر بربهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی به همراه کدهای محوری،می‌باشد.

 

جدول شماره 2: نمونه‌ای از مقوله‌بندی کدهای باز برای عوامل اثرگذار بر بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی

Table2

An example of categorization of open codes for factors affecting the productivity of Islamic Azad University

 

فراوانی Frequency	منبع Reference	کدهای باز Open codes	کدهای محوری Axial codes	مقوله‌ها Categories
4	E2-E3-E5-E7-E21	رضایت اساتید از تسهیلات موجود برای انتشار آثارعلمی Professor’s satisfaction with the existing facilities for publishing national works	شاخص­های کیفی Quality    indicators	شاخص­های پژوهشی Research indicators
		تطابق تحقیقات انجام شده با هدفهای برنامه توسعه align the research with the objectives of the development
		افزایش توانمندی‌های استادان Increasing the capabilities of teachers
		حس دانش پژوهی بالادر استادان Sense of scholarship of professors
15	E2-E3-E5-E7-E21	شرکت در دوره‌های تخصصی و شغلی Participating in specialized job courses	شاخص‌های کمی Quantity indicators
		تالیف یا ترجمه مقالات تخصصی و کتاب Writing or translating specialized articles and books
		تعداد طرح‌های پژوهشی انجام یافته Number of research project performed
		تعداد کتب چاپ شده Number of books published
		مقالات چاپ شده اساتید Printed articals of professors

 

 

 

 

 

یافته‌های پژوهش

با انجام کدگذاری‌های باز و محوری، 943 کد باز و 144کدمحوری احصا شد. در مرحله کدگذاری انتخابی محقق از ابزارهای تحلیلی طرح سؤال و مقایسه دائمی و نظری بین مفهوم ها، مقوله‌ها استفاده کرد تا روابط بین مفهوم ها و مقوله‌ها را توسعه داده تا مقوله‌ها رابراساس مدل پارادایمی طراحی نماید. این مدل شامل: مقوله محوری، شرایط علی، شرایط زمینه‌ای، شرایط مداخله‌گر، راهبردها و اقدامات و پیامد ها است. جهت طراحی مدل ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی، به سؤالات زیر پاسخ داده شد.

1- مقوله محوری مدل ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی چیست؟

مطالعه بهره‌وری دانشگاه، براساس شاخص‌های آموزشی، پژوهشی، دانشجویی، فرهنگی و اعتبارات و امکانات دانشگاه صورت می‌گیرد. هر کدام از مقوله‌های پژوهش حاضر، زیر مقوله یکی از شاخص‌های مذکور دسته‌بندی شده‌اند. شرایط محوری در تحقیق حاضر، دارای 199 کدباز و 10 مقوله، که در 5 دسته اصلی مذکور قرار گرفتند.

2- شرایط علّی ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی، کدامند؟

شرایط علّی، شرایطی است که بر مقوله محوری تأثیر می‌گذارد. شرایط علّی در تحقیق حاضر، دارای 350 کدباز و 47مقوله، که در چهار دسته اصلی عوامل فراسازمانی، عوامل سازمانی، عوامل گروهی، عوامل فردی قرار گرفته‌اند.

3- راهبردهای مدل ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی کدامند؟

راهبردها، کنش‌ها و برهم کنش‌های خاصی هستند که از مقوله محوری حاصل می‌شود. مقوله‌ها و مفاهیم راهبردهای ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی دارای37 مقوله و 217 کدباز می‌باشند.

4- شرایط زمینه‌ای مدل ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی کدامند؟

شرایط خاصی که بر راهبردها تأثیر می‌گذارند، شرایط زمینه­ای نامیده می‌شوند. طبق مدل پارادایمی تا زمینه وجود نداشته باشد، راهبردها آن طور که باید و شاید، به نتیجه نمی‌رسند. شرایط زمینه­ای پژوهش حاضر دارای13 مقوله و 41 کد باز می‌باشد. شرایط زمینه­ای برای رسیدن به پیامدها و هدف اصلی تأثیرگذار هستند.

5. شرایط مداخله‌گری مدل ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی چیست ؟

شرایط مداخله‌گر، شرایط زمینه‌ای عمومی است که بر راهبردها تأثیر می‌گذارند. با توجه به تعریف فوق می‌توان استدلال کرد که شرایط مداخله‌گر در پژوهش حاضر شرایطی زمینه‌ای عمومی است که در سایر موضوعات نیز عمومیت دارند. شرایط مداخله‌گر دارای 16 مقوله و 59 کد باز می‌باشد.

6- پیامد مدل ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی چیست ؟

پیامد، خروجی حاصل از به کارگیری راهبرد است. پیامدها دارای 21 مقوله و 76 کدباز می‌باشد.

مدل نشان می‌دهد که کدام پیامدها حاصل اجرای راهبردها هستند. تعداد کدگذاری‌ها به تفکیک مقولات محوری، شرایط علّی، راهبردها، شرایط زمینه‌ای، شرایط مداخله‌گر و پیامدها در جدول شماره 3 گزارش شده است.

جدول شماره 3 : کدهای باز و مقوله‌ها

Table3

open Cods and categories

شاخص‌ها Indexes	کدباز Open cod	مقوله Categories
مقوله‌های محوری Axial categories	199	10
شرایط علّی Casual Conditions	350	47
راهبردها Strategies	218	37
شرایط زمینه‌ای Underlying conditions	41	13
شرایط مداخله‌گر Intervening conditions	59	16
پیامدها Consequences	76	21

 

مرحله کدگذاری انتخابی

کدگذاری انتخابی، فرآیند یکپارچه سازی و بهبود مقوله‌ها می‌باشد. این فرآیند با نگارش خط داستان، مقوله‌ها را به هم متصل می‌کند. در واقع کدگذاری انتخابی، مهمترین مرحله نظریه‌پردازی بوده که محقق در آن، مقوله‌ها را با یکدیگر ارتباط داده و بر اساس این ارتباطات سعی می‌کند نظریه‌ای در مورد موضوع خلق کند.

در این پژوهش همزمان با کد گذاری باز و محوری، از کدگذاری انتخابی استفاده شد و ارتباط بین مفهوم‌ها و مقوله‌ها توسعه داده شد و مدل نظری ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی ارائه شد. با توجه به نمودار شماره1 میتوان نظریه ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی را اینگونه تفسیر کرد که: عوامل فردی و عوامل گروهی شرایط لازم جهت شکل‌گیری بهره‌وری دانشگاه را فراهم می‌کنند که البته این عوامل تحت تأثیر عوامل سازمانی و عوامل فراسازمانی می‌باشند. عوامل فردی شامل همکاران شغلی، خلاقیت و نوآوری، تخصص و توانایی، نگرش، دانش و مهارت نیروی انسانی، تعهد، ‌انگیزه، ‌مشارکت، ‌امنیت شغلی، تجربه کاری، ‌رضایت شغلی، مسئولیت‌پذیری، سبک مدیریت، رویکرد مدیریت، آرامش خاطر، ‌سبک زندگی کاری، وجدان کاری، کیفیت زندگی کاری و آگاهی نیروی انسانی اعم از کارکنان و اعضای هیئت علمی دانشگاه می‌باشند و عوامل گروهی شامل هنجارهای گروهی و کارگروهی و تیمی اعضای دانشگاه است. عوامل فردی و گروهی زمانی فرصت بروز خواهند یافت که عوامل سازمانی شامل فناوری و سیستم اطلاعات دانشگاه، تصمیم‌گیری سازمانی، همکاری‌های بین سازمانی دانشگاه، ‌مدیریت راهبردی دانشگاه،‌ مدیریت منابع انسانی دانشگاه، سیستم ارزیابی دانشگاه، ‌مدیریت دانش، ‌ساختار سازمانی، ‌سیستم حقوق و دستمزد،‌ مدیریت کیفیت خدمات، ‌ارتباطات سازمانی،‌ حمایت سازمانی،‌ جو سازمانی، ‌فرهنگ سازمانی، مدیریت تغییرات دانشگاه، ‌ثبات مدیریت،‌ منابع دانشگاه، سیاست‌های بازاریابی و مدیریت،‌ محیط کاری و هماهنگی سازمانی دانشگاه شرایط ارزیابی فعالیت‌های اعضای سازمان را بر اساس اهداف بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی فراهم نماید. همچنین سیاست‌ها و روش‌های ارزیابی بهره‌وری دانشگاه به صورت همه جانبه از طرف اجتماع و فرهنگ،‌ قوانین و مقررات، آموزش عالی کشور و وضعیت سیاسی و اقتصادی کشور و نهایتاً وضعیت سیاسی و اقتصادی بین‌المللی حمایت شود. شاخص‌های ارزیابی بهره‌وری دانشگاه، بایستی در برگیرنده شاخص‌های آموزشی، ‌پژوهشی، دانشجویی، فرهنگی و اعتبارات و امکانات باشند که هر کدام از آنها دارای شاخص‌های کمی و کیفی جداگانه‌ای هستند. با وجود بسترسازهای فردی،‌ سازمانی و فراسازمانی، و با رفع موانع ورودی،‌ فرایندی و خروجی بهره‌وری، دانشگاه به بهره‌وری رسیده و از طریق راهبردهای درون سازمانی و برون سازمانی، پیامدهای فردی، سازمانی و فراسازمانی محقق خواهد شد.

مدل ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی براساس الگوی پارادایمی و داده‌های بدست آمده از کدگذاری های باز، محوری و انتخابی در نمودار شماره 1نشان داده شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار شماره1: مدل ارزیابی بهره­وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان شرقی

Figure 1:

Productivity evaluation model of Islamic Azad University of East Azerbaijan Province

 

ویژگی‌های مدل ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی.

اختصاصی بودن این مدل برای دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی.

شناسایی راهبردهای ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی.

شناسایی شرایط علی مؤثر بر ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی.

شناسایی شرایط مداخله‌گر ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی.

شناسایی شرایط زمینه‌ای ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی.

شناسایی پیامد های راهبردهای ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی.

شناسایی شاخص‌های ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی.

مدل ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی منطبق با شرایط دانشگاه آزاد اسلامی تهیه شده و تلاش دارد در سطح دانشگاه، خلأ موجود در ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی را رفع نماید که دارای ویژگی‌های متمایزی به شرح فوق نسبت به ادبیات تحقیق می‌باشد.

اعتبار مدل

جهت تعیین اعتبار هر یک از ابعاد مدل از 30 نفر از افراد خبره به غیر از اعضای نمونه خواسته شده که در یک طیف 5 گزینه، میزان اعتبار مدل را تعیین کنند. سپس از آزمون نسبت برای بررسی میزان اعتبار هر یک از اجزای مدل و کل مدل استفاده شده است. نمرات بین 1 تا 5 می­باشند. بنابراین حد متوسط برابر با 3 در نظر گرفته شده است. اگر میانگین متغیر بیشتر از 3 باشد نشان­ دهنده­ی اعتبار بالای مدل است. به عبارت دیگر، هر چه نسبت پاسخ­های بزرگتر از 3، بیشتر از 50/0 باشد اعتبار مدل بالا خواهد بود. نتایج آزمون نسبت در جدول شماره 4 ارائه شده است.

جدول شماره 4 : نتایج آزمون نسبت برای تعیین اعتبار مدل

Table 4

Ratio test results to determine model validity

متغیر Variable	فراوانی Frequency	میانگین Mean	بزرگتراز3 3>	معنی‌داری Sig
تطبیق مفاهیم با مقوله ها Matching the concepts and categories	30	4.23	0.87	0.000
تطبیق بین مقوله ها Comparison of categories	30	4.17	0.77	0.005
تطبیق مدل پارادایمی با ارزیابی بهره­ وری Adapting the paradigm model to productivity evaluation	30	4.03	0.77	0.005
تطبیق نظام مند بین مفاهیم Systematic comparison of  concepts	30	4.47	0.83	0.000
پیوندهای مفهومی و تدوین مقوله ها  conceptual links and  compilation of  categories	30	4.40	0.90	0.000
قابلیت فهم مشکل و راه حل آن در نظریه Ability to understand the problem and its solution in  theory	30	4.60	0.93	0.000
مدنظر قرار دادن تغییرات شرایط در نظریه Considering changes in conditions in theory Con	30	4.10	0.80	0.001
تشریح شرایط کلان تاثیرگذار بر پدیده Description of macro conditions affecting the phenomena	30	4.50	0.90	0.000
قابلیت تعمیم راهبردهای نظریه Ability to generalize theory strategies	30	4.20	0.90	0.000
مناسبت عملی نظریه تبیینی با مشکلات The practical relevance of explanatory theory to problems	30	3.90	0.70	0.043
نظریه یک تبیین مفهومی برای فرآیند موردمطالعه Theory of a conceptual explanation for the process under study	30	3.90	0.73	0.016
جمع آوری گسترده داده ها Extensive data collection	30	4.07	0.77	0.005
اعتبار کلی مدل Overall validity of the model	30	4.21	0.97	0.000

با توجه به نتایج به دست آمده برای اعتبار کلی مدل با میانگین 21 . 4  ، نسبت پاسخ­های بزرگتر از 3 برای اعتبار کلی مدل برابر با 97 . 0 و سطح معنی­داری آزمون نسبت کوچکتر از 1 0 . 0 است. در نتیجه، با اطمینان 99 درصد مدل کلی از اعتبار بالایی برخوردار است. همچنین برای تک تک ابعاد مدل، مقدار سطح معنی داری کوچکتر از 5 0 . 0 و نسبت پاسخ­های بزرگتر از 3 بیشتر از 50 . 0 است. در نتیجه تک تک ابعاد مدل به طور معنادار، از اعتبار بالایی برخوردار هستند.

معیارهای ارزشیابی اعتبار و اعتماد یافته‌ها

ارزشمندی یافته‌های پژوهش حاضر با دو استراتژی مورد تأیید قرارگرفت.

بررسی عضو: یافته‌های به دست آمده از تحلیل داده‌های گردآوری شده در اختیار مصاحبه شوندگان قرار داده شد و آنان صحت یافته‌ها را بعد از مقایسه با داده‌های خام تأیید کردند.

بازبینی خارجی: یافته‌های به دست آمده از تحلیل داده‌های گردآوری شده در اختیار استادان سایر دانشگاه‌ها قرار گرفت و آنان صحت یافته‌ها را براساس مستندات پژوهشی تأیید کردند.

 

بحث و نتیجه‌گیری

در مقایسه نتایج تحقیق حاضر با نتایج تحقیقات گذشته می‌توان بیان کرد که در تحقیقات گذشته شاخص‌های بهره‌وری را محدود و در چند بعد بررسی کرده‌اند و در اکثر موارد فقط شاخص‌های آموزشی و پژوهشی را مد نظر قرار داده اند در حالی که در تحقیق حاضر با توجه به تأکید خبرگان مبنی بر اهمیت ارزیابی بهره‌وری دانشگاه، باید از شاخص‌های جامع و همه جانبه استفاده کرد. آنها معتقدند در دانشگاه آزاد اسلامی پنج دسته کارکرد و فعالیت مهم و اصلی انجام می‌گیرد شامل: فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، دانشجویی، فرهنگی و اعتبارات و امکانات دانشگاه هستند. آنها بیان کردند که در ارزیابی بهره‌وری دانشگاه باید همه شاخص‌های آموزشی، پژوهشی، دانشجویی، فرهنگی و اعتبارات و امکانات دانشگاه را مورد توجه قرار داد و صرفاً توجه به یک یا چند شاخص نتایج ارزیابی فعالیت‌های دانشگاه را دقیق نشان نخواهد داد.

مصاحبه شونده‌ها همچنین بر این مهم تأکید داشتند که در ارزیابی فعالیت‌های دانشگاه نباید صرفاً تأکید بر اعداد و ارقام و خروجی‌های کمی یا به عبارتی شاخص‌های کمی‌باشد بلکه شاخص‌های کیفی و ارزیابی فرایندی بسیار حائز اهمیت است در حالی که اکثر تحقیقات قبلی روی شاخص‌های کمی تمرکز داشته‌اند.

تحقیقات گذشته ابعاد مربوط به یک یا چند بعد فردی، گروهی، سازمانی و یا فراسازمانی را شناسایی کرده‌اند و تحقیقی که تمام ابعاد مربوط به این عوامل را به صورت جامع ارائه کند گزارش نشده است. در حالی که مصاحبه شونده‌ها معتقد بودند متغیرهای مربوط به عوامل فردی، سازمانی، گروهی و فراسازمانی بهره‌وری دانشگاه را تحت تأثیر قرار می‌دهند و باید توأمان این عوامل را مد نظر قرار داد. آنها معتقدند در کنار عوامل درون سازمانی، عوامل برون سازمانی نقش بسزایی در بهره‌وری دانشگاه دارند. این عوامل شامل وضعیت آموزش عالی کشور، وضعیت سیاسی و اقتصادی بین‌المللی، وضعیت اجتماعی و جمعیت شناختی، وضعیت اقتصادی، وضعیت قانونی و حقوقی و وضعیت سیاسی هستند.

توجه تحقیقات گذشته در راهبردهای ارزیابی بهره‌وری معطوف به راهبردهای درون سازمانی بوده است در حالی که خبرگان پژوهش حاضر تأکید کرده‌اند که در کنار راهبردهای درون سازمانی باید به راهبردهای برون سازمانی توجه کرد. در تحقیق حاضر راهبردهای درون سازمانی شامل مدیریت عملکرد مبتنی بر بهره‌وری، تسهیم منافع، ساختاردهی مجدد، تصمیم‌گیری سازمانی مبتنی بر بهره‌وری، استقرار سیستم ارزیابی بهره‌وری، ارتباطات سازمانی مبتنی بر بهره‌وری، برنامه‌ریزی استراتژیک برای بهره‌وری، فرهنگ مبتنی بر بهره‌وری، ایجاد تعهد سازمانی برای بهره‌وری، ایجاد اعتماد سازمانی مبتنی بر بهره‌وری، ارزیابی مستمر بهره‌وری، تقویت مشارکت و همکاری، انگیزش، تیم‌سازی برای بهره‌وری، شایسته گزینی، آموزش بهره‌وری، توانمندسازی و مهارت افزایی، حمایت سازمانی از بهره‌وری، ایجاد جوکاری مبتنی بر بهره‌وری، ایجاد شرایط کاری مبتنی بر بهره‌وری، مدیریت جامع بهره‌وری، نهادینه‌سازی بهبود مستمر، حمایت از خلاقیت و نوآوری، سیستم اطلاعات و فناوری پشتیبان بهره‌وری، تخصیص بهینه منابع مبتنی بر بهره‌وری، توجه به سرمایه انسانی، استقرار سیستم حقوق دستمزد و پاداش مبتنی بر بهره‌وری، مدیریت فرایندها، مدیریت و رهبری پشتیبان بهره‌وری، تأمین استقلال نیروی انسانی، تأمین ارتقاء شغلی، توسعه منابع انسانی و اولویت دادن به پژوهش‌های کاربردی است.

همچنین مصاحبه شونده‌ها راهبردهای برون سازمانی دانشگاه را مطرح کرده‌اند که شامل عدم توسعه کمی سازمان، تأمین انتظارات ذی‌نفعان، توجه به محیط و تقویت ارتباطات برون سازمانی هستند.

در تحقیق حاضر مشارکت کننده ها به زمینه سازهای فردی، سازمانی و فراسازمانی تأکید داشته‌اند. آنها معتقدند بسترسازهای فردی شامل رویکردهای ارزیابی بهره‌وری، بسترسازهای سازمانی شامل ارزیابی جداگانه واحدها و بخش ها، زمینه‌سازی ساختاری، ترویج کار گروهی، زمینه آموزشی، بهبود شرایط کار، ایجاد فرصت رشد نیروی انسانی، تقویت تعلق نیروی انسانی، انعطاف سیستم حقوق و دستمزد، ایجاد همیاری، به کارگیری مهندسی ارزش، زمینه‌سازی علمی و زمینه‌سازی فرهنگی و همچنین بسترسازهای فراسازمانی شامل زیرساخت های توسعه ای و زمینه‌سازی تکنولوژیکی در صنعت می‌باشند.در تحقیق حاضر مشارکت کننده ها موانع مهمی را در ورودی های بهره‌وری، فرایند ارزیابی بهره‌وری و خروجی بهره‌وری تأکید داشته اند. آنها معتقدند تفاوت های فردی، تناسب بین شغل و فرد، استفاده نامناسب از منابع، عدم آموزش ارزیابی بهره‌وری، عدم برنامه ریزی منسجم برای بهره‌وری، ضعف بنیه علمی ورودی‌ها، مدرک‌گرایی و ابزار و روش‌های نامناسب ارزیابی بهره‌وری از جمله موانع مهم در ارزیابی مناسب بهره‌ور دانشگاه می‌باشند. همچنین مقاومت نیروی انسانی، عدم فرهنگ مبتنی بر بهره‌وری، تبعیض در ارزیابی بهره‌وری، زمان ارزیابی بهره‌وری، ساختار سلسله مراتبی و فرایندهای کاری ارزیابی بهره‌وری مهم‌ترین موانعی هستند که در فرایند ارزیابی بهره‌وری دانشگاه هستند و باید بررسی، کنترل و در صورت امکان حذف شوند. علاوه بر این دو دسته موانع، موانعی در خروجی های ارزیابی بهره‌وری شامل کیفیت خروجی دانشگاه و سیستم بازخورد ارزیابی بهره‌وری باید مد نظر قرار بگیرند و از روند ارزیابی حذف شوند. در تحقیق حاضر پیامد های ارزیابی بهره‌وری دانشگاه به صورت جامع و در سه سطح فردی، سازمانی و فراسازمانی مورد بررسی قرار گرفته است. مصاحبه شونده‌ها معتقدند بهره‌وری دانشگاه پیامدهای مثبتی در سطح فردی، سازمانی و فراسازمانی در بر خواهد داشت. در سطح فردی بهره‌وری دانشگاه منجر به افزایش امنیت شغلی، ارتقاء شغلی، رفاه نیروی انسانی، رضایت شغلی، کیفیت زندگی کاری، توانمندی کارکنان و بالارفتن انگیزه نیروی انسانی می‌شود. همچنین در سطح سازمانی باعث افزایش تصویر سازمان، توسعه سازمانی، رقابت پذیری، هم افزایی سازمانی، بقاء دانشگاه، بهبود سازمانی و تداوم بهره‌وری می‌شود و در نهایت بهره‌وری بالای دانشگاه در سطح فراسازمانی باعث افزایش دستیابی به اهداف توسعه‌ای و علمی کشور، بهبود صنعت آموزش عالی، تعالی جامعه، اشتغال و کارآفرینی، توسعه انسانی، توسعه جامعه و مقابله با بحرآنهای جامعه می‌شود. بسترسازهای فردی شامل رویکردهای ارزیابی بهره‌وری، بسترسازهای سازمانی شامل ارزیابی جداگانه واحدها و بخش‌ها، زمینه‌سازی ساختاری، ترویج کار گروهی، زمینه آموزشی، بهبود شرایط کار، ایجاد فرصت رشد نیروی انسانی، تقویت تعلق نیروی انسانی، انعطاف سیستم حقوق و دستمزد، ایجاد همیاری، به کارگیری مهندسی ارزش، زمینه‌سازی علمی و زمینه‌سازی فرهنگی و همچنین بسترسازهای فراسازمانی شامل زیرساخت‌های توسعه‌ای و زمینه‌سازی تکنولوژیکی در صنعت می‌باشد. موانع ورودی بهره‌وری شامل تفاوت‌های فردی، تناسب بین شغل و فرد، استفاده نامناسب از منابع، عدم آموزش ارزیابی بهره‌وری، عدم برنامه ریزی منسجم برای بهره‌وری، ضعف بنیه علمی ورودی‌ها، مدرک‌گرایی و ابزار و روش‌های نامناسب ارزیابی بهره‌وری می‌باشند. همچنین مقاومت نیروی انسانی، عدم فرهنگ مبتنی بر بهره‌وری، تبعیض در ارزیابی بهره‌وری، زمان ارزیابی بهره‌وری، ساختار سلسله مراتبی و فرایندهای کاری ارزیابی بهره‌وری مهم ترین موانعی هستند که در فرایند ارزیابی بهره‌وری دانشگاه هستند و باید بررسی، کنترل و در صورت امکان حذف شوند. علاوه بر این دو دسته موانع، موانعی در خروجی های ارزیابی بهره‌وری شامل کیفیت خروجی دانشگاه و سیستم بازخورد ارزیابی بهره‌وری باید مد نظر قرار بگیرند و از روند ارزیابی حذف شوند. راهبردهای درون سازمانی شامل مدیریت عملکرد مبتنی بر بهره‌وری، تسهیم منافع، ساختاردهی مجدد، تصمیم‌گیری سازمانی مبتنی بر بهره‌وری، استقرار سیستم ارزیابی بهره‌وری، ارتباطات سازمانی مبتنی بر بهره‌وری، برنامه‌ریزی استراتژیک برای بهره‌وری، فرهنگ مبتنی بر بهره‌وری، ایجاد تعهد سازمانی برای بهره‌وری، ایجاد اعتماد سازمانی مبتنی بر بهره‌وری، ارزیابی مستمر بهره‌وری، تقویت مشارکت و همکاری، انگیزش، تیم‌سازی برای بهره‌وری، شایسته گزینی، آموزش بهره‌وری، توانمندسازی و مهارت افزایی، حمایت سازمانی از بهره‌وری، ایجاد جو کاری مبتنی بر بهره‌وری، ایجاد شرایط کاری مبتنی بر بهره‌وری، مدیریت جامع بهره‌وری، نهادینه سازی بهبود مستمر، حمایت از خلاقیت و نوآوری، سیستم اطلاعات و فناوری پشتیبان بهره‌وری، تخصیص بهینه منابع مبتنی بر بهره‌وری، توجه به سرمایه انسانی، استقرار سیستم حقوق دستمزد و پاداش مبتنی بر بهره‌وری، مدیریت فرایندها، مدیریت و رهبری پشتیبان بهره‌وری، تأمین استقلال نیروی انسانی، تأمین ارتقاء شغلی، توسعه منابع انسانی و اولویت دادن به پژوهش های کاربردی است. همچنین راهبردهای برون سازمانی دانشگاه شامل عدم توسعه کمی سازمان، تأمین انتظارات ذینفعان، توجه به محیط و تقویت ارتباطات برون سازمانی است. پیامدهای ارزیابی بهره‌وری دانشگاه به صورت جامع و درسه سطح فردی، سازمانی و فراسازمانی مورد بررسی قرار گرفته است. بهره‌وری دانشگاه پیامدهای مثبتی در سطح فردی، سازمانی و فراسازمانی در بر خواهد داشت. در سطح فردی بهره‌وری دانشگاه منجر به افزایش امنیت شغلی، ارتقاء شغلی، رفاه نیروی انسانی، رضایت شغلی، کیفیت زندگی کاری، توانمندی کارکنان و بالارفتن انگیزه نیروی انسانی می‌شود. همچنین در سطح سازمانی باعث افزایش تصویر سازمان، توسعه سازمانی، رقابت‌پذیری، هم‌افزایی سازمانی، بقاء دانشگاه، بهبود سازمانی و تداوم بهره‌وری می‌شود و در نهایت بهره‌وری دانشگاه در سطح فراسازمانی باعث افزایش دستیابی به اهداف توسعه‌ای و علمی کشور، بهبود آموزش عالی، تعالی جامعه، اشتغال و کارآفرینی، توسعه انسانی، توسعه جامعه و مقابله با بحران‌های جامعه می‌شود.

با توجه به نتایج بدست آمده از پژوهش حاضر، پیشنهاد می‌شود: واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی در ارزیابی بهره‌وری، از شاخص‌های این پژوهش استفاده نمایند. برای زمینه‌سازی بهره‌وری در دانشگاه و همچنین افزایش آگاهی افراد، مسئولین اطلاع‌رسانی لازم را از طریق توزیع لوح‌های فشرده آموزشی، کتاب‌ها، نشریه‌ها و بروشورهایی با موضوع بهره‌وری و ارزیابی فعالیت‌ها براساس آن اعمال نمایند. مسئولین بهره‌وری دانشگاه، نیروی انسانی و کادر مجرب برای ارزیابی بهره‌وری را مهیا سازند. سازمان مرکزی، پشتیبانی سازمانی لازم برای اجرای ارزیابی بهره‌وری را بوسیله برنامه ریزی، سازماندهی و نظارت بر حسن اجرای این برنامه و فعالیت‌های اداری، مالی و خدماتی مرتبط به آن، به عمل آورد. مسئولین ارزیابی بهره‌وری، آموزش‌های لازم در زمینه ارزیابی بهره‌وری دانشگاه، در برنامه‌های آموزش و توسعه کارکنان خود جهت بهبود یادگیری کارکنان فراهم نماید.

از آنجا که پژوهش حاضر ارائه مدل مناسب ارزیابی بهره‌وری دانشگاه آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی پرداخته است، پژوهشگران آتی می‌توانند این موضوع را در سایر دانشگاه‌ها مورد مطالعه قرار داده و به مقایسه نتایج آنها بپردازند. پیشنهاد می‌شود در پژوهشی دیگر مدل ارزیابی بهره‌وری دانشگاه‌های دولتی بر مبنای اسناد بالادستی، استخراج شده و با مدل پژوهش حاضر مقایسه شود. به پژوهشگران پیشنهاد می‌شود که مدل ارزیابی عملکرد بهره‌وری را دو دانشگاه دولتی و دانشگاه آزاد اسلامی اجرا و میزان شباهت و تفاوت آنها را مورد بررسی قرار دهند. پیشنهاد می‌شود مدل طراحی شده در این پژوهش در قالب یک پژوهش کمی اعتباریابی شود.

 محدودیت‌های پژوهش

مشکل دسترسی به برخی از صاحبن‌ظران برای انجام مصاحبه‌ها به آسانی میسر نشد.

برای تنظیم مصاحبه چندین بار از روش‌های مختلف برای برقراری ارتباط استفاده شد.

علیرغم ایجاد اعتماد در مصاحبه شوندگان مبنی بر محرمانه نگه داشتن اطلاعات و اظهارات، بعضی از آنها تمایل به انجام مصاحبه نشان ندادند.

این پژوهش مثل اکثر پژوهش‌های دیگر با محدودیت‌های اجرایی، طولانی بودن زمان اتمام پژوهش و مشکلات ساخت ابزار و عملیاتی کردن مفاهیم با توجه به بدیع بودن آن مواجه بود.

---

[1]. Balbuena

2. Suson

[3]. Vedvyas

 

[5]. Henry

[6]. Binta

[7]. Karadag

[8]. Park and Leydesdorff

[9]. Cabal

[10]. Care and Hanney

[11]. Ashworth

[12]. Borden and Botrrill

مراجع

آقایی، رضا؛ آقایی، میلاد و آقایی، اصغر (1394). بررسی عوامل مؤثر بر بهره‌وری نیروی انسانی با استفاده از مدل BSC. فصلنامه پژوهش‌های مدیریت منابع انسانی دانشگاه جامع امام حسین(ع)، 7(4)، 49-27.

ترابی­پور، امین (1397). تحلیل کارایی و بهره­وری دانشکده­های دانشگاه علوم پزشکی اهواز طی سال‌های 1394-1390، مجله توسعه آموزش در علوم پزشکی، 11(31)، 32-23.

تقی­زاده، هوشنگ؛ ابراهیمی، رحیم و شکری، عبدالحسین (1393). مقایسه و اولویت­بندی بهره­وری نیروی انسانی حوزه‌های دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز با استفاده از تکنیک ویکور. مدیریت بهره‌وری، 8(31)، 100-75.

جودکی و همکاران (1397). عوامل مؤثر بر ارتقا بهره‌وری کارکنان با استفاده از تکنیک تحلیل شبکه. مدیریت استاندارد و کیفیت، 2(29)، 65 - 38.

دباغ، رحیم و جواهریان، لیلا (1395). بهره‌وری واحدهای آموزشی و پژوهشی در دانشگاه‌های دولتی ایران، پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، 22(2)، 123- 99.

رضایی، مینا و نوروزی‌چاکلی، عبدالرضا (1393). شناسایی اعتبارسنجی شاخص‌های ارزیابی بهره‌وری پژوهشی پژوهشگران ایران، پردازش و مدیریت اطلاعات، 30(1)، 39- 3.

شیاسی، مجید، اعتباریان، اکبر، زرین‎آبادی، زرین و احمدی، مجتبی (1395). نقش هوش معنوی در بهره‌وری کارکنان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان بر اساس مدل معادلات ساختاری، مدیریت سلامت،19(63)، 44-34.

عزیزی، نعمت‌اله (1392). بررسی راه‌های بهبود عملکرد پژوهشی اعضای هیئت علمی در علوم انسانی، راهبرد فرهنگ، 6 (21)، 33 -7.

علی‌پور، کیومرث، ایمانی، گله‌پردسری و ذولفغاری‌زعفرانی، رشید (1398). ارایه الگوی ارتقای بهره‌وری آموزش منابع انسانی دانشگاه آزاد اسلامی، رهبافتی نو در مدیریت آموزشی، 10(2)، 207-179.

کریمی‌شهابی، اسداله، معمارزاده، غلامرضا، الوانی، سیدمهدی و مدیری، محمود (1395). طراحی مدل بهره‌وری سازمان‌های دولتی ایران، مدیریت بهره‌وری، 10(37)، 27- 7.

مبینی‌دهکردی، الهه و ابراهیمی، مسیح (1395) تحلیل نقش نظام ارزشیابی عملکرد در بهره‌وری سازمان با استفاده از نظریه داده بنیاد، پژوهش‌های مدیریت منابع انسانی دانشگاه جامع امام صادق (ع)، 8(3) 81- 59 .

مردانی شهربابک، محمد و خاکی، ابوذر (1398). ارایه الگوی بهره‌وری کارکنان دانشگاه‌های نیروهای مسلح با تأکید بر نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات، پژوهش‌های مدیریت منابع انسانی دانشگاه جامع امام صادق (ع)، 11(2)، 189- 167.

Alipour, K., Eymani, P., Zulfaghari Zafarani, R. (2019). Presenting a model for improving the productivity of human resources education at Islamic Azad University, A New Approach in Educational Management, 10(2): 179-207 [In Persian].

Aghaei, R., Aghaei, M., & Aghaei, A. (2015). Investigation of effective factors on human resource productivity using BSC model. Quarterly Journal of Human Resources Management Research, Imam Hossein University, 4(22): 27-49 [In Persian].

Ashworth, H. (2006). Assessing Quality in Higher Education.

     Http://www.ERIC.com.

Azizi, N. (2013). Investigating Ways to Improve Research Performance of Faculty Members in Humanities, Culture Strategy, 6(21): 7-33 [In Persian].

Balbuena, S., Perez, J., Irudayaselvam, S., Magdalena Balaccua, M. (2020). (Application of Leadership Thories in Analyzing the Effects of Leadership styles on Productivity in philippine Higher Eduction),  Asia Pacific Journal of Multidisciplinary Reseaech , 8(3): 53- 62.

Binta, M., Muhammad, I., Ahmed, Bazza, A., & Magaji, B. (2019). (Effects of Perfor mance Appraisal on Employee Productivity In federal Mistiry of Education Headquaarters Abuga nigeria) Asian Journal of Contemporary Eduction, 3(2):121-131.

Borden, V. M., & Bottrill, K. V. (2005). Appendix: Examples Performance Indicators to GUIDE Strategic Decision Making. San Francisco: Jossey–Bass.

Cabal, A. B. (2006). The University as an Institution Today. UNESCO Press.

Care, M., & Hanney, S. (2006). Indicators of Higher Education, Http://www.ERIC.com.

Dabbagh, R., & Javaherian, L. (2015). Productivity of educational and research units in Iranian public universities, Research and Planning in Higher Education, 22(2): 99 - 123 [In Persian].

Henry, C., Ghan, A., Abd Hamid, U., & Bakar, A. (2020). Factors contributing towards research productivity in higher education, International Journal of Evaluation and Research in Education. 9(1): 203 – 211.

Judaki et al. (2018). Factors affecting the improvement of employee productivity using network analysis technique. Standard and Quality Management, 2)29): 38-65 [In Persian].

Karadag, N., (2018).(Views of Instructors about Academic productivity). International Journal of Progressive Education. 14(4):1 -14 .

Karimi Shahabi, A., Memarzadeh, Gh., Alvani, S. M., & Modiri, M. (2016). Designing the productivity model of Iranian government organizations, Productivity Management, 37(95): 7-27 [In Persian].

Mardani Shahrbabak, M., & khaki, A. (2019). Presenting the productivity model of the staff of the Armed Forces universities with emphasis on the role of information and communication technology, Human Resources Management Research of Imam Sadegh (AS) University, 11(2): 167 - 189 [In Persian].

Mobini, Dehkordi, E., &  Ebrahimi, M. (2016) Analysis of the role of performance appraisal system in organizational productivity using data theory The Foundation, Human Resource Management Research, Imam Sadegh (AS) University, 8(3): 59 - 81 [In Persian].

Park, H., & Leydesdorff, L. (2010). Longitudinal trends in networks of university–industry–government relations in South Korea: The role of programmatic incentives. Research Policy, 39(5): 640-649.

Rezaei, M., &  Norouzi Chakli, A. (2014). Identification of validation of research productivity evaluation indicators of Iranian researchers, information processing and management, 30(1): 3- 39 [In Persian].

Shiasi, M.,  Etebarian, A.,  Zarrinabadi, Z., & Vahedi, M. (2015). The Role of Spiritual Intelligence in Staff Productivity of Isfahan University of Medical Sciences Based on Structural Equation Model, Health Management, 19(63): 34-44 [In Persian].

Taghizadeh, H., Ebrahimi, R., &  Shokri, A. H. (2014). Comparison and prioritization of human resource productivity in the fields of Islamic Azad University, Tabriz Branch using Vickor technique. Productivity Management, Eighth, 8(31): 75- 100 [In Persian].

Torabipour, A. (2018). Efficiency and Productivity Analysis of Ahvaz University of Medical Sciences Schools during 2011-2015, Journal of Education Development in Medical Sciences, 11(31): 23-32 [In Persian].

Suson , R., Capuno, R., Manalastas , R., Malabago, N., Aranas, A., Ermac, E., & Tenerif, J. (2020). (Educational research productivity rod map: conclusions from the identified research barriers and variables) Cypriot Journal of Edutional Sciences, 15(5): 1160 - 1175.

Vedvyas, J., & Yogesh, C. (2020). (Leadership Pivotal to Productivity Enhancement for 21^st  - Century Indian Higher Education System) International Journal of Educational, 9(2): 126-143 .